уүнәс суртн, минь ода! — Хохалын үг болһнь шуд хадас хадсн мет шпгдәд бәәнә. — Гемән суртп!..

—■ Бас юн кергтә? — гиһәд ротмистр паад бәрәд инәҗәнә.

Хохад, цуснь көлпп үзүрәс толһан ора тал турглсн болла, ура- лан ншкәд, Хлюдовпг хойр һардад авад, өмнәи өргәд, һарч йов- на.

— Сергей Федорович, келхнтн үндән! — гпҗ ротмистр дөң хәәҗәнә. — Пахомкин, ха!..

— Хаһад хәләг! —• гнһәд Хохал һарад ирнә. — Ахнр, дүүнр! Орсмуд, хальмгуд, хасгуд! Мипь эн андн намаг хара зөңдән асх- нас нааран ээрә. Герим булһчад, бийим негҗәд, тернь баһ гисн кевтә, Дашаг түнг, адусн гиһәд.. нам хаҗудан йовсн нөкдтән ха гнҗ заквр өгвә. Кедү бидн энлхмб? Кезә күртл тесхмб? Мәтн, үүг! — Хохал ротмистр иг олн тал хаяд орксн, тернь шора деер пилд гиһәд тусв.

Алдрсн мөр-кишг гисәр гүүҗ босад, Хлюдов пистулән татҗ йовна. Генткн шүрүтә һар түүгинь булаҗ авад, бийинь нег шил- дүләд орксн, толһань эргсн болад одна. Әврлҗ, һордаглҗ бәәсн ротмистр номһрад, ә тасрад, үүнә күчнь зуг пистулд бәәсәр, өв- рән геесн бух кевтә, геңгиһәд зогсад бәәнә.

Хохал Пахомкин тал өөрдәд: — Пистулян! — гиҗәнә.

Тернь чичрҗәх һарарн әрә гиҗ герәснь һарһад, бәрүләд өгчә- нә: — Та эврән соңсвт, ха гисн бийнь, хасн угав, — гиҗәнә.

— Нә, шуугсн болҗана, манахс... Бидн хаҗһр һарһсн угавдн, йосна өмн бурута бишвдн. Иигәд, әмт даҗрад, деерлкәд, бәәсн улс эврә үүләрн болх. Пистулинь йосна улс ирхлә өгхмн. Эн хойр яахан бийснь медг: хонхла — хонг, хәрхлә — хәрг...

Һурвдгч бөлг

Цаһа кечксн, үвл чиләд, хавр ирҗ йовх кем. Контор тал күрч ирхнь, задач сууна -— өң зүснь муухн, күчр зовлңла харһсн бәә- длтә. Хохал мендләд, суухас урд сурна:

— Сергей Федорович, яһвта? Гемнсн болвзат?

— Уга, Хохал Манжиевич, — гиһәд задач шуукрна. — Эзн на- на дуудулҗ. Хара йовдл биш... Яһсн сән болх?

— Яһна гихв таниг?.. Тана ормд би йовад ирхлә яах?.. Гемтә болад, нама йовулва гинәв. Ю-күнь медгдәд бәәх, а?..

—■ Чик, Хохал Манжиевич! Чик!.. — гиһәд, задач байрлад, сергәд одна. — йов, укс гиһәд, адһ... Йовхар бәәлә ги, зуг... Кел- синь оньглад, тодлж. ав.

— Одак шууга соңссн болхий?

— Уга гиҗ санҗанав, юцгад гихлә, терчн дала юмс өөрән шаргулсн гүүлгәд күрч ирх билә, — залач босна, — талдан учр бәәх, талдан..-. Зуг юнь медгдл уга гснүлнә. Хәрнь чи йовад, юу- һинь йилһсн болхлач...

185

Өрүни үдин адднд Хохал Әәдрхнд ирно, Пирстнд омтнәс ик юмн уга: чик-чикон идлдод боәнә. Энд баг, тенд баг, мел хухр- хухр, шпвр-шивр. «Акад юмб? Яһҗ одсмб эднчн?» — гиж, Хохал сансн бийнь, кергтән авч йовхш.

Пристанская уулыщар һарад ирхлә, өмпәснь ик чигн баг улс~ сурһульчнрин зсрглоп, ард-ардасп цувлдад, чилхш. Хохал эдниг дахад, Московск уулыщар орж ирио. Хәләхнь, — күмн алң болх- _МН1 — жандарм, полицсйск болен хамгинь бород, авад йовад бәәнә.

— Эн юн болҗана гидг энви? Яһҗаиа? — гиж Хохал нег залу- һас сурна. Тсрнъ зогсад, чи эрүлвч, аль гсмтовч гисор хәләчкәд, келно:

— Яах било! Цаачн цаһан хааг авад шивчксн, ода түүнә шур- гудынь борҗ йовцхана. Әмтн яһҗ байрлҗахинь үзҗәхшчи?

— Уга, бинтн минь ода ирҗ буусм тер, тегәд юн болҗах, яһ- җахинь медҗ ядад, алң болҗанав.

— Цаачн, гуврпн садт, икл юмн болҗана. Духовой оркестр французск революции частриг, «Марсельезиг» авад һарад бәәнә. Хург, митинг келдәд, һазр хотам юмн болҗана.

— Тегәд хан уга гинтә, йоснь — бас?

Залу Хохалын ээм деернь һаран тәвәд, нүдинь хәләҗәһәд, кел- нә.

— Тодл дү көвүн: 1917 җилин февралин 27 өдр хаана йосн хо- льврад, министрмүднь болн нань чигн ямтнрнь бәрәнд авгдад... Февральск революции салькн Әрәсәһәр делгү тарад, Әәдрхнд ю кеҗәхинь эврән эс үзҗәнчи? Әәдрхнә гувр генерал Соколовский, жандармск залврин ахлдгуд Марков, Минкевич эдниг түүрмд дүрчксн бәәнәвдн. Әәдрхнә медлиг залх цаг зуур комитет гиж һарсн, цуг хамгиг тер һардҗана. Ар һазрар хуучн йосиг уга ке- һәд, шин йос бүрдәхин төлә элчнр йовулгдҗана. Ода медгдви, дү көвүн?

Хохал «медүв» гисәр гекәд, байртаһар инәһәд, — иим тодрха цәәлһвр өгсндтн икәр ханҗанав, — гиһәд һаринь чаңһ кевәр ат- хчкад, цаарлна. Тегәд Пристанская уульнцар хәрү орҗ ирәд, 16 гер одна. Сад дотр, олна нүднәс бултснаһар бәәх, цаһан гер. Орн гиҗ йовхнь үүдн секгдәд, Екатерина Романовна бийнь һарад ирв. «Мөн! Нам зургт һарснасн сәәхн бәәҗлм! — гиһәд Хохалын дотрнь эрлзәд одв. — Юн гиҗ келдмб? Яһҗ эклдмб?»

— Та нан тал ирҗ йовнта? — гиһәд күүкн ормаһад одв.

—' Мендвт, Екатерина Романовна, — Хохал икәр күндлж ге- кәд, — Мацан даалһврар... — гиһәд арһул келҗәнә.

— Маца гинт? Альдас? Бийнь ямаран? — гиж, күүкн ки сулд- хҗ бәәхш. — Нернтн кемб?

— Хохал.

— Йовн күүндхм болвза? — гиҗ күүкн келнә. — Әәдрхнә көдлмшч болн салдс депутатнрин Совет гиһәд һарһҗанавдн. Ңөд- 186

лмш гидг дала... Асхнас нааран мсл хоосар йовата биләв, тегәд герүрн гүүҗ ирләв.

• — Екатерина Романовна, — Хохал исвчк тулҗана, — би Ма- цан эркн үүрнь бпләв.

— Биләв гисн?! — Күүкн мел оцдарҗ одв. — Яһв? Юн болад одв?

— Маца уга, Екатерина Романовна...

Күүкн доран эргәд, өөрәи бәәси модна ацас авад, тәвҗәхш: зуг хойр ээмнь, далнь чпчрәд бәәнә. Хохал үг кслҗәхш, адһах санан чнгн уга, юцгад гпхлә, ямр чигн күүнә зөв — харм төрх...

Екатерина Романовна альчураи һарһад, нүдән. халхан арчч- кад, Хохал тал хәләһәд, — нанд ю келтхә гив? Келхнт? — ги- җәнә.

— Би эврән, Екатерина Романовна, чирәцҗ харһсн угав, — гнҗ Хохал келҗәнә, — ирхләм оршачкҗ. Зуг долан хонгтнь орл- ц\в. Та, Екатерина Романовна, Мацад дурта билтә?

— Дурта биләв, Хохал... Әвр дурта!...

— Маца чигн дегд дурта бәәҗ биший танд...

— Үнәрий, Хохал?

Хохал үнн гисәр гекнә. Дарунь хавтхан уудлад, бичгинь һар- һад өгчәнә: — Умштн, тана тускар бас йовна, тегәд хәәҗ ирсм тер...

Бичг умшч бәәсн күүкнә нүднь дүүрң нульмсн, тернь цальг- рад, халхарнь асхрҗахиг чигн оньгтан авчахш, көөрк.

— А, би, эргү шулм, түүнә цаһан седклинь медл уга, дурта биш... дурта болхла, келн гиҗәнм болад, хамран өргәд... А тер «гемтә күн гемтәһәрн болх зөвтә» гиһәд, нанд му кешгоһар, ду- ран хооран сөөһәд йовсинь!.. Кемр бийдән тиим дуртаһинь медсн болну... — Күүкн хәрү эргәд, дәкн ээм, далнь чичрәд бәәнә. — Ода яахв, Хохал, арһ уга. Дурнань унгд эврән суувув.

— Тадн хоорндан бичг авлцдг уга билтә?

Күүкн уга гисәр нәәхлнә: — Нам альд йовсинь чигн медсн угав. Түүнә чигн зөв, намаг әрвләд... Туугдсн күүнәс бичг авхла, амрашго гиҗәнә. Тиигчкәд хоорндан бичлцх зөв бас уга биләвдн: мана эркн төрт харшлх бәәснь ил. Нә, Хохал, йовн күүндий...

Балһсна уульнцс өмнк кевәрн, шуд ниргәд, авад һарад бәәнә. Әмтн гихлә, альдас ирәд бәәхнь медгдхш, улм немхәс, баһрҗахш. Хохал Екатерина Романовна хойр басл чигн эвинь олҗ, эднә заа- гар йовсн болна, зуг нег ормдан гишң.

— Тер Советы гидгтн яһна? — гиҗ Хохал күүкнәс сурҗ йов- яа,

— Яһна гихв танд? Эсер, меньшевик ахта юмс ода деерән орҗ одсн... Тедниг лавта олна йоснд тохрахин төлә балһсна көдлмшчн- рт бас чигн бәрлдх кергтә болҗахдан шаху. Болв минь эн кевәрн чигн урдкас хол деер...

187

— Би Губернаторах уульнц орх күмб, — гпҗ Хохал келжәяә, — эзндэн одхв... Хорх керг бәәиә, адһх...

— Хаана поен хольвренг тадп соцслта?

—■ Уга, эпд прчкод медүв, нам алц болув, яһҗахмб гиҗ са- нув, — болад Хохал мусхлзна.

Генткн тер дала улс дотр «Хохал Манжиевич!» гисн болад одна. Хохал чочн туечкад, зогсна. Екатерина Романовна бас. Ор- малдад, хоюрн чигн энд-тендэн хултхлзна, «кен болхви?» гиҗ алц болцхана. Бас нег «Хохал Манжиевич!» гиһәд оркв. Хэлэх- ло ротмистр Хлюдов. Зуг дегд әвд бэодлто: картуз уга, хувц-хун- рнь зовэр салвасн болен... Хойр талнь буута залус һарчксн, жан­дарм бэрэнд йовхнь ил. «Шургудынь бәрҗ йовцхана» гисн санг- дад, Хохал мусхлзад авна.

— Үзҗәнт юн болҗахинь? Яһҗахинь? — гиҗ ротмистр арен­дой зааҗана. — Эк-толһаһан геенә гидг эн. Тадн намаг тиигхд дорм хачксн болхла, Хохал Манжиевич, нам ке болх биләл. Иим ичрлә харһхмн уга биләв.

— Хохал, та бас ротмистриг таньдвта?

— Аа, мисс Подосинникова? — Хлюдовин хойр нүднь төгргл- гдәд, икдсн болад, йосар алңтрҗахнь ил. — Киидән таниг сулдх- сн бәәдлтәв. Кен медлә, тадниг хоорндан иим өөрхн залһлдата гиҗ? Би, һәргтә толһа, негитн харңһу көдлмшч гиһәд, тәвҗ өгәд, наадкнтн юм үзәд, медәд уга, дольгн күүкн гиһәд, кергтән авл уга бәәсн... Басл мадна толһа эргүлдг бәәҗтл.

— Эсклә яах бәәсмтә?

—■ Ода юугинь келхв, Хохал Манжиевич, керм йовҗ одвш...

— Цагнь ирхлә, цасар түүмр шатна гидг эн, ротмистр, — гнж Хохал келәд, күүкн тал хәләнә.

— Лавта! — болҗ Екатерина Романовна гекнә.

Ротмистриг хойр залу тууһад авад йовҗ одв. Ардаснь холэ- җәһәд, Хохал келнэ:

— Нэ, би йовх болад бәәвүв, Екатерина Романовна. Эзндэн күрх, ю келх-заахинь соңсх кергтә, хәрхв... Менд бээтн, бича үрүдж; му сантн. Кемр мана һазрт ирх цаг учрхла, хажуһар би­ча һартн. Көвүтәв, нернь Ваня-Маца. Иртн, таньлдулнав...

— Ваня-Маца?

— Ээ, хойр ахта, хойр багшта билэв, Екатерина Романовна. Негнь — орс Иван Новиков, наадкнь — хальмг Маца Будаев. Хойрагинь чигн әвр күндлдг, тоомерлдг билэв. Тегэд нердинь кө- вүндән өгләв.

Хохал һаран өгәд, мендән келәд, йовҗ одв. Күүки ардаснь хәләһәд, зогсад бээнә. «Ковүтәв, нернь Ваня-Маца. Иртн, та­ньлдулнав», — гиһәд Хохалып келснь толһаднь мел төөнрәд йов­на.

Удсн уга, Хохал эзнә гериг олад күрч ирв. Өидр чигн чолун хаша, цань юн бээхнь темдг уга. Шаһахар седхло, заг чигн, оцһр- 188

ха чпгв уга. «Яһдмб?» — гпҗәһәд зогсхлапь үүднә деегүһәр бич- кн кнрвтн үзгднә, татхлань ца хәңкр-җицкр гиһәд, жицнҗәнә. Да- рунь «хард» гиен болла, үүдн секгдспь ил, күи дууһан өгч йовна, аашна.

Кесг һох тәәлҗох кевтә, харҗңнулад бәәнә. Үүдн секгдәд одв. Өвгәрг күн, хувц-хунрарнь хәләхнь, — одак ротмистр Хлюдовас тату биш.

— Дү көвүн, танд кен кергтә?

— Намд эзн кергтә. Би салгас йовлав.

— Күн ирхм гиҗ күләҗәләл, зуг өцклдүр асхн тертн йовҗ одвш.

— Альдаран? Кезә ирх?

— Альдаран очахан, кезә ирхән чигн тертн нанд келсн уга. Зуг гер-малым сәәнәр хәләҗә гихәс биш. Дүңнхнь — җирд одсн болад бәәв.

— Илднь келҗ, залачиг дуудулсн билә, — гиҗ Хохал цәәлһ- җәнә, — зуг тер гемтә болад, ю-кү медәд ир гиһәд, намаг йову- лла. Тегәд, яһсн сән болх гиҗәнәт?

— Залач эзндән юм өгүлсн угайи?

— Уга.

— Тиигхлә, хәртн, залачд келтн... Күләҗәтхә, эзн ирәд чигн бәәх... Эс гиҗ талдан чигн заавр ирх биз. Эзнә дурн.. Орнта? Ор- тн!..

— Уга, ханҗанав, эртхн хәрнәв, — гиһәд Хохал гекчкәд, пир- ст орад һарв.

* * *

Хаалһдан һурв хонсн, 'көшәд гөл болен Хохал әрә гиҗ салгарн орҗ ирнә. Энднь бас төвкнүн бәәдл угаҗ. Дор-дорасн зәңг һар- на гинә. Деернь дел, сүл урһад, немгдәд, җивртә мет нисәд йовад оддгчн. Үүмлдсн, шууглдсн, эк-толһа гих юмн уга болна.

Залус причал деер Хохалыг үзчкәд, ниргәд, шуд аарглад авч- кна.

— Яһва?

— Юн болва?

— Кел, кел!.. — гилдсн, теңкән уга.

— Манахс, невчкн зуур түрд гиҗәлт, — болҗ Хохал хөрҗәнә, — би Сергей Федоровичд одад, кергән келчкәд күрәд ирсв, тегәд күүндий... Келх юмн дала...

Хохалыг орҗ аашхинь үзчкәд, залач үксн-хатснь босҗ ирснәс давуһар байрлад, күчр гииглг кевәр гүүҗ босад, тосҗана.

— Су, су, берк цуцрсн өңгтәч, — гиҗ цань уга цаһа сансн бәәд- лтәһәр сахньҗана, болв кергән ахлулҗана, — нә, соцсҗанав, икин төв һазрас ирсн, келн бә...

— Эзн уга, Сергей Федорович, зарциннь келсәр болхла, «җи- рд одсн бәәдлтә».

189

— Жпрд гиен?

— Би йовенаннь мацһдуртнь, үдин хөөн, теднәд күрүв. Эзн өмн асхнднь һарсп ксвәрн ирҗ уга. Зарцдан йовҗанав гиҗ келҗ уга. Зуг *эн ю-күүг сәәнәр хәләҗә» гиҗ. Таниг йир күләвә гинә,

'Вай, вай, — задач толһаһан хойр һардад бәрәд, нәәхлнә, — нә, хаана ах зерг яһҗ? Ю келцхәнә?

— Хааг авч тивәд, йосинь кү татад, хольвлсн...

— Үнн болҗану тегод? — Сергей Федорович хаана ик зург тал хәлкзн бәәҗ «биитн урдк кевәрмбһ» гиҗәх кевтәһәр кирсләд мөргнә.

—. Балһснд келәд керг уга. Одак, нааран ирдг ротмистриг бу- ута хойр көдлмшч бәрәд, тууҗ йовсн харһв.

— Җандармиг?!

—■ Җандармиг биш, нам Әәдрхнә гувриг авад дүрчкҗ...

— Вай, вай, яһна йир?

— Цаатн хаана министрмүд сууна гинәлм.

— Тегәд, Хохал Манжиевич, яһйа?

— Яһий гихв танд, Сергей Федорович?..

— Эзн яһсн гиҗәнтә?

— Яах билә тер, дав деер далд йовхас биш, невчк үүмән тогтн- хла, һарад ирх... Иим дала юман та ма хойрт хайшго... Үкв чигн хайшго!

— Вай, вай, яһна йир?

...Причал талан Хохалыг ирхлә, залус сууһа. Энд-тендәс дее- рнь немхәс биш, баһрж, уга. ’

— Нә, ямаран бәәцхәнтә, манахс? — гиҗ сурн йовҗ Хохал хоорнднь орад суув. — Көдлмш һарт бәргддгән уурсндан шаху эсий?

— Ямаран гихв, эврән медҗәхуговч, — Элдәшк мусхлҗана.

—■ Мел зәңгәр көл кеһәд, нирглдәд, эк толһа уга.

— Революц болсиг, хан хоос дахад, йоснь хольврсиг соңссн болҗахуговт?

— Тегәд эрволюц гиснчн юн болҗана, Хохал? — гиһәд Гов- лын Харайк һанзан һарһҗана. — Учр-утхинь манд медгдмәр цәә- лһич.

— Революц гиен, Харайк, манаһар болхла, теңгст учрсн догшн урсхл мет шүрүтә, әмтнд хар мөрән үзүлдг хамгиг хамад, тууһад уга кех юмн.

— Хан хаагарн әрлж, гийә. Әәдрхнәхн тегәд яһҗана? — гиҗ, ода күртл тагчг суусн һәрән Нальҗ орлцҗана. — Йосн сольгдви?

Хохал, ирсн өдртән хәрү һарч эс чадхларн, хондг һазр уга болад, арһан бархларн Екатерина Романовна тал ирәд, сөөни дуусн күүндәд һарсан, түүнә келсн, цәәлһсн хамгиг сергәҗ, кесг- кесгиг биидән йил.һҗ авсан санҗана. Тегәд үзсн-соңсснасн экл- җәнә:

— Әәдрхнә гувр генерал Соколовский болн иос толһалҗасн 190

кесгнь бәргдҗ... Болв баячуд, хуучн йоспа ямтнр, эсер, меньше­вик болен тоот негдәд, Цаг зуур күцәгч комитет бүрдәсн, түүгинь хазг генерал кадет Ляхов толһалҗ. Цаг зуур гувр болх даалһвр хазг генерал Бирюковд өггдҗ.

— Ода юн авцта сольвр болҗахмб тернь? — гиҗ Элдәшк алң болҗана. Нег генералыг талдап генералар сольхла, ашнь кү ам- рахий?

— Цаг зуур гнҗәнм, — болҗ Харайк орлцҗана.

—• Кедү чигә зуурм, земдг болтха, кемр йосн генералын һарт бәәхлә, тер пҗлән татл уга, мини, тадна сә хээшголм, — гиж, Нальҗ ашлвр кеһэд, Хохал тал коле гиһәд оркв, — тиим эсий? Зуурм ален моһа гиһич теднән. Чавчад, хойр әңглчксн бийнь сүү- лнь тенд тоһшлад, толһань — энд... хар келнь бултг-бултг гиһәд, хорнь буслад, кениг, яһҗ зуудмб гиҗ шилвкдгнь тер.

— Кениг зуухар седх билэ тер, маднас талдан? — гиен Ха­райк Нальж, тал хәләнә.

— Хәрнь гиһич, генерал генералан, байн байнан зуушголм!

— Керә керәннь нүд чоңкдм биш.

— Балһснд көдлмшч, салдс улсин депутатнрин Совет гиҗ, бүрдәгдсн бәәнә. — Хохалд дэкн Екатерина Романовна бийнь, түүнә келень сангдҗ, земгэ тев кевэр тодлгдна: «Зуг тер Совет- мүд түрүн ишкдлэсн авн эсер, меньшевик җууксин үлмәд тусад, тер кишваснь баячудла, генералмудла толһаһан негдүләд, цаг зуурин йос дөңнәд, түүнә зааврт багтснь йир һундлта. Тегэд Со- ветиг лавта көдлмшч, салдс, угатя улсин сә хәәх, үнн теднэ йос- нд тохрахин төлә, Хохал минь, ода чигн ноолдх кергтэ, хара биш цусн асхрх зөвтә!»

— Маниг, хальмгудыг, яах бәәдлтә? — гиҗ Элдәшк соньмс- җана. — Юмн медгдни?

— Яах билэ? Олна хормад багтад, иигэд йовентн таднд дала эс гихнь, — болҗ Нальҗ хөкрлҗәнә. — Номһн темән ноолхд сән гидг.

— Уга, Нальҗ, эндүрҗәнәч, — Хохал үр талан хәләһәд, — мана ахлач генерал Криштафович ормдан, урдк кевәрн, күн түүг көндәҗ уга. Нам Цаг зуурин губернск комитет түүндчн эркн даа- лһвр өгч: хальмг улсин элчнриг хураһад, съезд кетхә гиҗ, онц «хальмг правительств» бүрдәтхә гиҗ. Икл хург хурах санатаҗн...

Нальҗ босад, көл-һаран тинилһсн болад, келнә:

— Терүндтн тегэд кен орх? Саак Бүүвин Туһлч, Мөңк-Ув- шин Очка эдн орхас биш, кен та, маниг тиигән шидрдүлдмб? За- һснд йовх бидн, нуувр уга, невчк арһта нертәнь, чидлтәнь-чимг- тэнь эн болҗанавдн... Ард үлдсн улс, хотнахн, арһта болдгасн дегд хоосрсн, өвртә хамган уйдг, зелән өргчксн, эд-тавр гихиг үз- дгән уурсн, хавр-үвл угад хаһрха илг деерән наасн, хар цә хотта...

— Тернь тер, Нальҗ чик келҗәнә, болв... — Хохал цуг үүр- мүдән эргүләд хәләҗ йовна, күн болһна зөөр — бичкн-бпчкн хо-

191

шнь кевтхнг үзҗәнә. — Талдан болтха гихин төлә, тер хамгиг ясрулхин төлә, бас чигн хамцҗ, ода чигн ноолдх кергтә. Зуг тус- тустан болҗ, күн болһн хар әмән үзҗ, һанцхн бийән ахлулҗ ги- хлә, юн чигн күцшгог медтн, тодлтн гихәр. һаран өргәд, тавн хурһан сарсалһад, үзүлҗәнә: — Хәләлт, тавн хурһиг неҗәдәр, онц-онцднь хуһлхд дала чидл керг уга, амр юмн. Болв нудрмиг, тавн хурһн хамцад, негн болҗ атхгдад, батрҗ одхлань, хуһлх биш, нсг-негнәснь салһна гидг хара төр биш болхнь лавта. Тиим болен учрар, «ода чигн ноолдан дала, хара биш цусан асхх керг- тә.»

Залус. тагчг суулдна. Күн болһна толһад, седклд үзсн-соңссн хамгнь семргдәд, Хохалын келсн үг болһн онц төөнрәд, эврә бәәдл-җирһл чнгн төр болна, ард үлдсн өрк-бүлд санань зовад, бас хүүвд тохрҗ, санаһинь эзлсн бәәнә.

* * *

Хальмгудан сансарн залҗ, цогцнь амр, седклнь тавар, бийнь санамр суусн Криштафовичд болхла, генткн учрсн революц гидг деернь теңгр цумрад, һазр көм тусснас дор болҗахнь лавта. һазр тавглад ишкн гихлә — көләрнтулдг юмн уга: на чигн биш, ца чигн биш дүүҗлгдсн, эн йосар үүлән эдлҗәнә. Урдк диг-даран хәрү бүрдәд, цуг хамг эв-эвтән тустха гиҗ, үүнә ^с зальврдг бурхн уга. «Революц гиен юн билэ? — болҗ дотран эн бүтнә. — Тууҗ невчк заңнҗахас биш. Яһҗ ирсн болна, тер кевэрн эрлх йовдл!»

Болв өдр ирвәс өмнк улм холҗад, шин бәәдл ширҗңнүләд йовна. Яахнь, ю кехнь медгдхш. Хальмгудыг залдг болвчн, харчу- дынь биш, нам арһта хамгинь, байн, нойинь сәәтр эс меддг бээ- ендэн ода ирҗ Криштафович һундлҗана. Тегәд яһсн сэн болна гилчи? «Минь иим, цань уга нэрн цагла, бийән тонталһҗ, бардм- над керг уга, — гиҗ эн дотран батлҗ ухална, — невчк тедүкн, сүүдр эргҗәх кергтә. Тиигхлә бийсиннь күн, нертә-төртә һарнь, тер хамгиг деерән авад, эвииь олад кех-күцәх, тиим залу кергтә. Зуг кень гихв? Санж. Баяновас давхнь уга кевтә. Сурһульта, келтә-амта, тоомсрта. Чик! Мел үүнә һарар юуһинь чигн келһс. Эсклә намаг эднчн генерал Соколовскийин ардас тәвхдән арашго!»

Минь тиигҗ аль чигн зөв авсн деерән, цуг хамгиг эврәннь һа- рар, медсәрн кеҗ, күцәҗәх күн болад, Санҗ Баянов съезд хура- хд белдвр эклнә. Баяновин күслнь — йосиг кевтнь һартан авх! Тиигхлә эн саамд Криштафовичин дөң-дамҗгар, үүнә даалһвр күцәҗәх нерәр, съездиг нурһлҗ өөрхн, эврәннь улс орлцулҗ кү- цәх саната. Терүгинь үзә, медә бәәсн бийнь Криштафович харшл- җахш, юңгад гихлә Баяновин улс гидгнь үүнә улс — зәәсң, нойн, нутга асрач хамг.

Зуг тедн дундас хойр кү Санҗ Баянов съездд орулшго са­ната, Негнь — Данзн Тундутов нойн. Эн зөвәр харшлх күн, юңгад гихлэ мел үүнә дүңгә «сиппә намд угань ил» гиҗ Баянов хордна.

192