Тер агчмла Отельдана хойр талпь харулчнр зогсад орксн, бас ямр заавр болна гпсэр, хултхлзлдна.

—■ ҮЗЖ.ӘНТӘ, манахс, — гнҗ Отсльдан хойр талая хәләҗ мусхл- зна, — ямаран сээхн йосн? Ам ацһахнг гетәд, ацһлзлдад бәәлднә. Юугннь тегәд цаг үрәһәд, хург ксһәд, паадлдад бәәнәтә? Цармуд туудг мет, маляһар шнпптләд, ташмгар ораһад, көөһәд-көөһәд авад һарх...

Нутга элч шуд адрсар бооно, харулчнр тал завдад, му ду Па­рад ЧПШКЖ.ӘНӘ:

— Ю кеһәд, чнкән делднлһәд, зогсад бәәнәт, авч одад өөркән дүрчкл уга?!

Хойр харулч сүүднь орсн, Отельданиг авч йовна, тернь чиктх- ләд, хәәкрҗәнә:

— Хөн хүрмдтн орлцхшв гиһәд, мааляд бәәсн бийнь, көөркүг өврәснь чнрәд, көлннь һазрт күргл уга, күчәр авч одна гидг, ма­нахс, эн... Хәләтн!..

— Асхн ора, әәмгин баһчуд хурсн, нәәрлҗ бәәх өңгтә. Дун-би соңсгдад, гарма-домбр чигн авад һарч бәәнә. Генткн сәәхн чигн айста дун өргәд эклхлә, наадк көвүд, күүкд дахсн ца-цааһан күңкнәд:

Саарл, саарл мөрдиг

Саңна, сүүлинь керчнәлә.

Санан уга баһчудыг Салдс ке'һәд авнала. Баахн, баахн көвүдиг Балһс орулад көөнәлә. Байн, нойн, зәәсңгүд Балв тусх болтхала. Хальмг теегәр баһчудыг Хәргүләд, көөһәд йовнала. Хәргүләд көөдг хаана йосн Хамх тусх болтхала!..—

гиһәд эргнә толһа, кецәр давшад, хотхр, һуурһл болһар дамҗад, асхна маңһарла авлцад, нисәд йовна.

Хойрдгч бөлг

Хохал асхн шидр һол орв. Селвх хувцан, бийән арчх кенчр авсн үрвәд йовна. «Мууха цуцрсм энви? — гиж. ухалад, нам алң болна. — Өмнкәсн ик көдлмш кесн чигн угав. Халун бас шатасн уга. Көлсн асхрад, чинам аддрсн болад, акад юмб, яһҗахмб? Не- вчк өөмәд, көлс-мөлсән уһаһад, сёргҗ авчкад, залус тал одх. һә- рән Нальҗ хәрҗ ирсн, гертксән чигн сурх кергтә, зәңг-зә ямр болна бас? Дәкәд нег ик төр — теднә цә йир таасгдна: агта, дав- ста, шуд балһҗ гилә, улан хоолар удридләд, гес халу дөргәд, ко­лик үзүрт күрәд, ирвлзүләд йовад одна. Үстә, тоста болхла, ямр әвртә болх бәәсн? Бичкн кашевар Дорҗ тиигҗ чанна. Ээ, чи эв- рән чигн бас тату кашевар биш биләчл...»

163

һолын көвәд ирод, хувцан тәәлн бийәрн уснд гүүһәд орхла, киитн усн халун махмудынь ирвлзүләд, энд-тендәснь минһәд зүн шаагдсн мет, чис-чнс гиһәд, Һал ассн болад йовна. Удсн уга, усн махмуд хойрин кинтн, халунь авлцсн кевтә, нам гиһәд одак дала зүн әрлсн — басл айта.

Хохал дольга өрәд, хойр һарарн селн җалдад, усчҗ йовна. Көл- врәд, нурһн деерән кевтсн, хойр һаран хойр талан делчксн, усн деер кевтнә, амрчана, дольгана дурар бичкн шивк мет, туугдад йовна... «Юн чнгн юмн эн болҗана, сөрлт эс өгхлә, тас тескәҗә- хш». Тегәд, Хохал урдк кевәрн, хол-хол дайлад, җалдн йовҗ, заа- гарнь булхад, дәкн усчад, һарад күрәд ирв. Махмудан сән гидгәр, шүрүтә кевәр арчад, хувцан өмсәд, үсән самлад. «фуф, нег зун пуд деерәсн авч хайсн мет гиигрв», — гиҗ йовхар седҗәхнь гент- кн Даша күрәд ирв.

— Хохал, менд!.. Усн ямаран?

— Усн әвртә...

— Би чамаг йөрәҗәнәв, Хохал...

— Юн болва?

— Гер авсндчн, сәәхн күүкн гинә, төвшүн... — Даша доран элс эрәләд бәәнә. — Хөвтә юмн бәәҗ... Булһаший нернь?

— Булһаш... Чи альдас медвчи?

— Келнә...

«Чамд, Хохал, эн сәәхн орс күүкн, нернь — Даша, дуран өгч,— гиҗ Элдәшк келснь сангдна. — Таньлдул гиһәд, ээрәд бәәхләнь, болшго болад, күүктә гиләв... Йир һольшг, әвртә болһамҗта, сәә- хн седклтә. Энүгичн би өмнәһә медҗ йовлав. Мана эцкнр өөрхн үүрлдм, гертнь кесг одлав. Нам худнр болх болад, ма хойриг наа- длдг билә. Ода яахв, зүркн гидгчн заксар болхш гидг үнн кевтә, чавас, чамд седклән өгчкҗ».

—> Даша, йөрәлдчн ханҗанав.

— Учр уга, Хохал.

— Даша, бичә өөл, нег юм келхәр.

—■ Кел, Хохал... — Күүкн толһаһан өргнә, эн хойрин хәләц харһад одна.

—> Чамд нег көвүн йир дурта.

— Меднәв, зуг би түүндчн күчр юм үзүлүв, тәвҗ өгх гиҗ сан- хшв... Чини өмн хоорндан гем уга биләвдн, зуг чамаг үзн, би ад- рад... Бийинь хордахар седәд, ташр түүг таньлдул гиҗ гүүһәд... Талдан күн нам дәкҗ хәләшго.

— Уга, Элдәшкчн ухата, бод гисн, бийиннь үниг меддг, күүкдт һолгдх көвүн биш, намас сәәхн...

— Би түүгичн, Хохал, һолсн угав, илднь келхлә. Терчн нанд ам аңһаҗ нег үг келсн уга билә, зуг нааһар наадсн, инәлдсн бол- хас биш.

— Нә, тегәд зөв гихләчн, Даша, минь ода одад, үгдән орул- 164

нав, — гиҗ Хохал чаңһрҗана, — үүрм үгәсм һарх уга. Зуг чи зөв гилч.

— Хохал, би...

— Тиим болхла, бос, йовхм, — Хохал босад Дашад Һаран өг- нә, тернь алң болсар ормаһад, татад босна. — Зуг нег сурҗахм: бичә аальл, нойп?..

Тер хоорнд харцһурҗ одв. Ю-бис келәд, күүндә йовҗ эдн да- рунь хальмг заһсчнр бәәсн баракур күрч ирв. «Тотхҗа» гисәр Из­ринь атхад, докъя өгчкәд, Хохал снинцәр орсн болла, үүдн секг- дәд, шампн герл гплвкм цацу:

— Элдәшкә, һарад прич, — гпснь соцсгдад одв.

—• Юн болва? Яһва? — гнһәд чочсн өңгтә Элдәшк һарч ааш- на.

— Әәх юмн уга, күүндх үг бәәнә.

— Мууха бачм юмб энчн?

— Бачм гнсн үг бәәдви? — Хохал 3‘лдәшкин һараснь авад, көтләд гпшц, барак эргәд оркв.

— Даша?! — Элдәшк йосар өврәд, ормаҗана,

— Нә, болж,ана һәрглснтн, — гиҗ Хохал чаңһрад, хойраһинь татад, нег-негн талнь өөрдүлҗәнә, — дурнасн альдаран, яһад зу- лхар седнәт? Чи, Элдәшк, дуран дотран хадһлад, нууһад йовад йовхлачн, кен түүгичн меддмб? Күүкн эврән үг орулхиг күләһәд бәәнчи? Чи чигн Даша бас аальлад... Күн ам аңһаҗ, келҗ ядад йовхла, улм хордаһад, таньлдул гиһәд ээрәд... Ахрар келж эн: йов- тн хойрулн цааран, сән гидгәр күүндтн, батлтн дуран. Эс келвә гивзәт хойрулн, бичә һәрглтн. Кён негән бичә генүлтн, наадсн бол- хгов иигәд... Нә, би залус тал одад, гериннь менд меднәв.

Орад ирхлә, залус хотан ууһад, Дорҗ ааһ-саван хурачксн, цу- һар чигн эвән олчксн, орм-ормарн суулдна. Хәрҗ ирсн Нальҗиг экләд келхинь күләлдсн бәәхнь ил.

—> Менд бәәнт, — гиһәд, Хохал ут столд күрәд суужана.

—■ Чи мууха акадлад ирвчи, Хохал? — гиҗ Бата келәд, һаза- ран һарв. — Генткн Элдәшкиг дуудҗ авч һарад, уга кечкәд... Өдрин тес хамдан көдлсн бийнь манла мендләд...

— Би таднла биш, Нальҗла мендлүв, — Хохал ,эс таассар, — герүр орҗ ирсн күүнд ааһин ам зуулһдг эс били?..

— Цә уунта? — Дорҗ гүүҗ босад, ааһ авч йовна. — Боорцг бәәнә, хотнас авч ирсн...

— Хальмг гидг эн! — Хохал Дорҗин толһа иләд, өкәрлнә. — Иим дала модьрун улс дотр дарлһ өгл уга, авган алдл уга бәәнә гидг, чи арһта аавин үрн болҗанач!

Доржд Хохалын келсн йир таасгдҗах өңгтә, доһчхин нааһар бәәнә. Цә кеһәд, авдр уудлад, боорцг авад аашна.

— Йир әмтәхн, — гиҗ көвүн магтад, нег боорцгиг үнрчлҗ үзнә, — герин үнр һарна... мел мана аакин кедглә әдл...

—■ Учр уга, Дорҗ, намрлад, цуһарн хәрәд бәәхгов, — гиҗ Хо-

165

хал көвүг аадрулпа, — тпигтл чи дала мөңг болһад, аакдан авад ирхч... Аакчп һуйр, тос авад, боорцг, целвг кеһәд...

Доржд тер үгмүд йир ссдклләнь ирлцҗәх бәәдлтә, марзаһад, маасхлзад, нор уга. Хохал чигн цәәһинь ун бәәж, магтад бәәнә: — Би эврон кашевар йовлав, болв ним цэ, амтта, агта, тааста йир болж, өгдм бпш. Нальҗ, келн бәәхнтә, герткс яһжана?

— Герткс яахв, көөркс, бәәлднәл тиигәд... Белгичн Булһаш бийнь ирҗ авла. Мана Янкуран тааврар болхла, олзта болхдан шаху... Дэкод ааклачн бас харһув... Сән бәәцхәнә.

—• Хоти, хоша ямаран?

— Ямаран гнхв чамд, эврән медҗәхуговч. Зэрмнь, Очка эдн, арһтань өлкәдлдәд, наадкснь бүсән татсн, залу улснь уга, нусн- нульмснь келэд керг уга. Көвүд, залус авлһн деер бәәрн сәәчүд йир шамдһалҗ. Дойда-Баһуда әәмгин ахлач Дензнә Бавгш күчр кевәр шунсн төләдән медәл зүүҗ. Күүкд, берәд дегд хордхларн ду һарһҗ. Әкүм, Дорҗ, тер гарма авад өгич.

Дорҗ Әдән гармаг авч ирәд, Нальҗд бәрүлв. Тернь невчк га­гу гилһсн болҗаһад, зүсвр айс орулад, бәәв. Тегәд, келн дуулснь;

Хажу талан зүүсн Хала мөнгн медәллә, Харчудыһан хулдад авсн Хала мөнгн медәллә. Харчудыһан хулдсн Дензнә Бавгшла Халунла гемәрлә үкхлә болтха! Олна мөңгәр авснла Орс хар махлаһан Орх, һарх хоорндан Ора деерән цохдна, Оларн цуһарла ирхньлә, ирхньлә, Оошгла, зүркичн амарчн авхньла! Күзүндән өлгн зүүсн Күрл мөңгн медәллә.

Көвүдигән хулдад авсн ^урл мөңгн медәллә. Көвүдигән хулдсн Дензнә Бавгшла Күндлә гемәрлә үкхлә болтха!

—■ Дәрк, дәрк, мууха үүсрт уга үгмүдви? — гиҗ залус шуукр- җана.

— Түүнә кеснь, үзүлснь үүсрт уга болхла яһначи? — болад, һәрән Нальҗ гармаг ормднь күргәд оркв.

— Эн дуунтн, манахс, мел һанцхн Бавгшнн чигн тускар бпш,- гиҗ Хохал келҗәнә, — түүгәр нөкд кедг, тиим һаринь таасдг хам- гиг цугинь, уңгта-дәңтәһинь харана гидг тер. Кенинь шишлн, эс келвчн, теднә неринь, яминь эс заавчн, минь тиим, һә болмрмуд гиҗ күчр илдкнә. Тегәд чигн дууна үгмүд шөвгләд, шааһад бәә- хнь ил. «Кенә медаль? Кен, яһад һарһсмб? Кенд, яһснднь өгдви?* гисн сурврмуд доцһдад, мөшкәд кевтнә. Одак «Саарл, саарл мөр- днь» гидг дун үүнәс чигн даву:

166

Хальмг тссгәр баһчудыг

Хоргулэд кв«һ;>д йоапала.

Хәргулод, кяөдг хаапа йосп Хамх тусх болтхала!.. —

гпһад, ухан-ссдклән ксвтнь, плднь шавхад, хуурч. Нуух чигн, да- лдлх чпгн санан уга. 1"!оспд күрхлә, эн дууг дуулсн күүг хара тәв- шго, кен ду һарһспнь медхлә, нам яахинь медҗ болшго.

— Хордсн тсмән довтлдг гиҗ кезәнә келчксн үг. Күүкд улс дегд хордхларн, арһап бархларн, яахв гихләрн, ду һарһна гидг эн, — болж. Нальҗ кслҗәнә, — тиигл уга, өшрл уга бәәшго. Бидн өдмгән пдәд, заһсан чанад, эркн байнаһар бәәхлә, цаатн юн бол- җахпнь тадн мсдҗәптә? Иддг, уудг уга, авч ирх гиҗ нәәлдгнь бас уга, авад йовҗ одсн... Хотнахп йир түрҗәнә, күчр...

Үүдн секгдәд, Элдәшк орад ирв. Хохал үүрән үзн, юн болсинь, яһсннь медәд, дотран байрлад одв. Элдәшкин хойр нүднәснь байр асхрн гпһәд, чпрәнь герлтәд, марзаһад, маасхлзад, келәд керг уга. Зуг Бата энүг зөвәр хәләҗәһәд, келнә:

_ Чп. Элдәшк, ядхдан зууна цаас олсн бәәдлтәч, яһвчи?

— Зууна гнни? — болҗ цаадкнь инәнә. — Миңһн, сай!..

— Хәрнь, ноһана шим зуучксн туһл кевтә, тогльх бәәдл һарад,, дотркчн буслад бәәх өңгтә.

— Ээ, — гиҗ Элдәшк толһаһан цокна, — орсмуд тал одлав, теднә келс, күүндс соңса бәәҗ кесг болчкув. Эзн бийнь маңһур ирхмҗ. Келцхәнә, хальмгудыг болн хасгудыг әәлһҗ авхар бәәдг- чн. Тедниг би наадад дәәнәс хулдҗ авсн биш гидгчн.

— Үүнәс давуһар яһҗ әәлһхмб? — гиҗ Нальҗ келҗәнә. — Яахмб?

— Әәһә, әәһә бәәҗ, әәдг нам үлдсн угал эннь, — болҗ Бата деернь немҗ йовна.

— Мел ү.нн, әәдг чиллә. — Хохал стол һатцас босад, Боован орна захд ирәд суув, — төрүц әәхм биш, манахс. Яахм бплә тер, чавкадҗ, чавкадҗ, меклә кевтә, чальчагтан бәәх...

— Дәәнд йовтха гих соңсхвр уга, азд улс энд кергә гпх, а? — Әдә тендәс орлцҗана.

— Тиигҗ келхләнь, манахс, бичә әәтн, — гиҗ Хохал зааҗ өг- чәнә, — иигҗ даҗрулҗасн орх.нь, дәәнд йовад меднәвдн гитн. Зуг үгдән бат болтн. Негнтн уга гихлә, негнтн нә гидм болвзат. Эв- рәһәрн шааһад унад бәәтн. Арһа,н бархларн эврән сурад гүүх, хә- ләҗәлт. Нег тиигҗ диилҗ эс авхла, цааранднь амрашго.

— Мел цуһар уга гихлә, нә гих күн һарх гиҗ би йир санҗах- шв, — Элдәшк босад, цугинь эргүләд хәләҗәнә, — кемр тиим нег өздң һархла, манд бичә өөлтхә. Эзтәһинь хамднь экинь... эргүлх- мн!

— Юн дала юм келәд бәәнәч? Кениг харлҗанач? — Бата босҗ йовна. — Бидн тиигтлән шинкән эндр харһсн бпш. Үгцҗ авхла, болснь тер!

167

— Залу күн зөрсн талан, зандн модн нәәхлсп талаи гпж., ксз.э- пә келчксн үг бншпп, — Элдәшк дәкп батлҗ йовна, — хооран цух- рлт уга...

— Нә, хәрлхтә, кесг болчкув, гпһәд, Хохал босв, — сәәхн зүүд бәрҗ хонтн... — Залус кергиг чнк медсндиь байрта, дотркнь дуулхин нааһар дүрклсн өцгтә, һарад новад одв,

* * *

Генткн. һал моргн үдлә, дала шачах көдлмш дотр, залач бппнь. арднь сүл болҗ дахлдсн наадк ахлач гих саната хамгнь арзалдад. зүн причал тал аашпа. Таачксар заһс тәвҗасн Элдашк Әдә хопр зогсад, хәләҗәнә.

— Дәрк, мууха нүдән һартл эднчн кеерсмб? — гиҗ Элдәшк өргәрн зацһҗана, — Залачпг күн нам таньшго...

— Бичә кел, мпнь эн һан. дотр мууха «һурвн мөр татулҗ», кесрч новхмб?

— Тройк өмсснь һәәһәлә, деерк шиләвк һартк тайг хойрнь, дәрк. яһҗахмб?

— Хавалыг хәләхнчи... һоснь гилв-далв гиһәд нам чирәһәснь дав\' өңгтә...

Эдниг аашхпнь үзчкәд, Хохал тосад, залачла һар авад менд- лв. Дарень наадкстнь «мендвт» гисәр, гекв.

Залач, хәләхнь, гүңгр-гүңгр гиһәд үг келәд, энд-тендән зааһад бә?нә, Хохал чигн мел гекәд, зөвшәрҗәхнь ил.

— Мана күүг керлдҗәх бәәдлтә, — гиҗ Элдәшк бодҗана.

— Иигәд, хәргәд ирдгәрн, дими йовдл биш, — Әдә хоолан ясад, невчк нурһан тинилһҗәнә, — йир яһдг болвчн, юн болдг болвчн, мана күүг идүлҗ болшго.

— Чимгн кевтә, хоолднь.теегләд бәәхгов!..

— Наадксинь хәләһич, бас хара биш, одад-одад, залачин чик- нд шимлдәд зааҗ өглдәд...

Удсн уга, Хохал хойр-һурвн залус дахулад, энд-тенд арчулад, цеврдхәд, диг-даралҗ йовна. Заагарнь Элдәшк эдн тал өөрдҗ ирн арһул шимлдҗәнә.

— Цаатн эзн аашдгчн...

— Әә, бидн энд чамаг керлдҗәнә гиһәд урсад... — Элдәшк өөрдәд, хоолдан шахҗ йовна. — Әәлән һарһхар седләвдн...

— Хәрнь, Хавал дегд кеерчлә, — гиҗ Әдә мусхлзҗана, — күн керг кех болхнь, гер авч өгхмн бәәҗ.

— Сергей Федорович, хәләлт, аашна! — гиһәд Хавалын дун җиңнәд одв. — Шуд удридләд йовна!

— Мөн, аашна, — залач бнйән ясад, невчк мегдәсн болад, бас нег энд-тендәһәр нүдәрн гүүдглүләд авб. «Цевр-цер, дигтә- дарата. Көдлмш чигн му биш. Болв эзн нег чимк хаҗһр үзхләрн... — гиҗ санчкад, дотрнь киит дүрәд одна. — Һалзурад, һарһад цугитн көөнәе гиһәд, амнаснькөөсн цахрад, шилвкәд оркрҗахбуур 168

мет көләрн һазр девсәд, гүүх биший» гпхпь, зүркнь бульглад, кинь амарнь һарн гпһәд бәәиә.

Тер хоорнд цаһап моторк хурдлж, ирәд, зүн причалд шахлдад зогсм цацу, луг-луг гпҗәспь уурад, тагчград одв. Цааһас, кают дотрас, эзн һарч прв. Ахр ханцта цаһан киилгтә, цаһан шалврта, цаһан картузта болчкад, цаһан башмгта...

«Мууха нүдн өвдм цаһан юмби? — гиҗ Хохал ухалад, тосҗах ахлдгуд дунд, зах авад зогссн бәәнә. — Задач мел цәәҗ одв, ухан- сегән уга гпм...»

Эзн бууж прәд: — Менд бәәнт! — болҗана. Цуһар чигн өкәл- дәд, мөргхпн нааһар геклдҗәнә.

— Сән йовж ирвт, тана зергәс? — гиҗ залач өөрдв.

Гем уга, сән... теңгс төвшүн... — Эзн энд-тендән хулмлзад, таасжана: — Причал деертн йир цевр, дигтә...

Тана зертәс, энтн мана шпн көдләчин ач, — гиһәд залач Хохал тал заана, — ах плотовой Хохал Манжиевич Җалыков. Энүг ирснәс нааран көдлмш йир ясрв.

— Наарлч, плотовой... — эзн хурһарн дуудҗана. Хохал өмннь ирәд зогсн, соңсҗанав гисәр гекәд, келхинь күләнә.

Хойр причалд хойраднь иим, — задач эзнд таасгдтха гиһәд, басл чирмәҗәнә, — көдлмш болхла, шуд буслад бәәнә. Плотовой Җалыков көдлмшчнр дунд йир тоомсрта...

— Сән, дегд сән, нам соньн, Сергей Федоровичт иигҗ таасгдна гидг, сонсҗасм эн, — эзн тачкнж. инәнә.

— Тана зергәс, ил юмиг илднь келж,әнәв, — болад задач хойр һарарн хойр талан деләд оркв, — хәдәтн...

— Сән, эврән үзҗәнәв, — эзн Хохал тал ишкдл кеһәд, ээминь цокҗана, —■ арһта залу гидг эң,!.. Үнинь келҗ, Сергей Федорович, көдлмш кеж.әхнь минь эн һанцарн кевтә: көдлмшин хувцта, көдл- мшч бәәдлтә. А өөрксчн, шйләвк өмслдәд, кеерлдәд, нам тайг бә- рлдәд, балһсна паркд йовх зергүд кевтә...

Цуһар чигн, задач бас, шуд деернь халун, буслһсн ус асхсн мет болад, улалдад, көлсн сар-сар гилдәд, күч өгчәхмн уга. Ха­вал, Хитриков ахтань шуд ээмнь хурагдад, доран агчж. одцхасн, яахан олҗ ядж.ана.

— Тана зергәс, бичә му сантн, — гиж, задач сана авч кедҗ йовна, — керг мана му биш, олз-ору сән... Тана ирлһн манд йос- та байр. Тер учрар бидн таниг байринәр тосхар...

— Учр уга, бичә өөлтн, Сергей Федорович, үг деерәс авн кел- гдҗ одв, — гиһәд эзн залачиг сүүвдәд, тедүкн һарч йовна, шимл- дәд сурна: — Хармуд яһҗ көдлнә?

— Хальмгудыг, хасгудыг келнтә?

— Ээ.

— Гем уга, тана зергәс.

— Улм сәәнәр, үктлән, тасртлан көдлх зөвтә эдн... Ода йовад, салг эргхм, тегәд, цуг хармудыг цуглул, келх үг бәәнә...

169

Хальмгуд, хасгуд, һурвн зу шаху улс хурсн, усна көвәд, сәәхн көк ноһан дсср суулдсн бәәпә: тәмкәп татлдад, ю-кү келлдәд, нам наадп-пнәдн чнгн соцсгдпа.

— Эзн мапнг хәәрлхәр бәәдгчи, — гиҗ негнь келнә, — баһар көдләд, пкәр мөцг болһдгар кехмҗи.

— Ээ, хавтхан уудулҗа...

— Яһна? — болҗ пег баахн хасг көвүн — Сабит орлцҗана. — Эднтн цуг көдлмшпг йпр таасҗ, тиигхлә юн бәәнә түүнд...

— Чавас, — гпһәд, Элдәшк үүнә картузинь дарад орксн, чикн- днь күрнә, — генн гндг...

—• Аашцхана, аман таттн, — гиҗ Хавал хөрҗәнә, — болхугов шоглсн...

— Әлд кен шоглсиг келнә? — һәрән Нальж. хойр талан хултхл- зад, зәмлҗ йовна. — Хавал бийнь хавтаҗ оч доран, хаһрад дала юмн болвза?

Цуһар нир-нир гилдәд одна. Зәрмнь, баһчуд авцтань, нам зог- сшгон нааһар бәәнә. Эзн сөөвңгүдтәһән нрәд зогсчксн, төвкнхпнь күләҗәнә. Тегәд невчк номһрсн болхлань уралан һарад, улм өөр- дәд:

— Түрд гиҗәлт, залус! — гиһәд һаран өргәд оркв. — Инәдн, шууган, наадн, шог гидгтн сән юмн. Болв цаг дегд чинвртә. Цаа- тн дән һалвлад, бәрлдәнд Әрәсән арһта гисн көвүднь цусан ас- хад, әмнәсн хаһцад, һару йир ик чигн. Орн-нутг, амрарнь келхлә, тадн, бидн, цергән хувцлх, хотлх, зер-зевәр дуту угаһар теткх зөвтә болҗанавдн. Тиигхлә тана бәрсн заһсн, давслҗ, хатаж. бел- дснь нег үлү — икл кергтә, икл чинртә. Тегәд чигн бидн — заһс- на халхин эздүд негдәд сурснд йоснахн уга гисн уга. Нәәмн миң- һн заһсчнриг цергт йовхаснь сулдхад, икәр, элвгәр заһс бәртхә гиҗ үлдәсн учрар тадн ода үнд таварн суух болҗанат. Үнинь ке- лхлә, бидн тадниг йоснас хулдҗ авсмдн ил. Би хүвдән кедү мөңг шаңд орулҗ өгсиг, тадн, медҗәнтә? Зуг түрүн тәвцм тавн миңһ күрлә! Тер учрар мини ода келхәр бәәхм эн. Көдлмшптн, эргәд йовад хәләсн, гем уга. Болв баһ. Бас чигн көдлмшнг чаңһах керг- тә. Бас чигн шунх, шамдһалх кергтә. Эсклә... Ай, юуһпнь мел уи- глад суухв, тадн медҗл бәәхговт эврсән.

— Болвчн келчктн, эзн! — гиһәд олн дотрас хәәкрәд негнь оркв. — Бүтүһәр юугинь күүндхв!..

— Келхм эн: би тадниг мөңгәрн хулдж. авлав. Тер һаруһан хо­ру авсн деерән невчкн олз бас үзх санатав. Тегәд көдлмшән чаң- һатн гихәр. Мини иим некврлә зөвшәршго хамгнь бийнь медҗәнә: дәәнд кемр однав, сумнла көөлдҗ нааднав гихлә — дурнь!..

Тал дундас Элдәшк босад, әмтнә заагар уралан һарч йовна.

— Чи яахар? — гиҗ эзн тосҗ сурҗана.

— Танд өөрдхәр, юугинь холас хәәкрәд бәәхв, — болад, Элдә- шк ирәд, эзнә өмн зогсв. — Бидн, эзн, басл чигн шунҗ, хойр нар­та көдлнәвдн. Өрүнд нарнда урлдҗ босад, асхнд нар суулһчкад 170

нрнәвдн. Кемр типм көдлмш баһдҗадм болхла, би нам цергт йов- нав гихәр. Үкдг болвчп, амр йовад үксп деср!..

— Бас кен тнпгҗ санҗана? - эзн келж, тусчкад, ухална: «Уга, худл, үкхдән кеи дурта болх било? Олн дотр иим негн, хойр йов- хас бпш, цуһар әмон хурлд бәрхәр седнә гпдг альд?»

Генткн хальмг хасг уга дсгц бослдад одсиг үзн нүднь харңһу- рсн болад одв. «Яһсн сән болпа гихв? Яахв? Уга, наадлжанав гнҗ болшго. Акадлдгап хайтн, суутн гиҗ бас болшго. Эвдрлдж эднәс юм авч болшгонь пл. Эвәр!.. Зуг эвәр!..» — гиҗ толһа дот- рнь луг-луг гннә.

Залус босчксн, ннгт хан-хулсн ксвтә, һоорч одсн, шуд ярал- дад бәәнә. Үг күн келҗәхш, сууҗ чигн бәәхш. Хан-хулсн кевтә, хүстг күргхпнь гетҗәхнь лавта, шатҗ гихлә, унтрана гидг берк. Эн тоотыг үзҗ, медҗ бәәх Хохалын дотрнь дуулсн болад бәәнә. «Эдниг, әәрстә хармудыг, би ода чигн сәәтр меддг уга бәәҗв, — гнҗ энүнә толһаднь торлзна. — Минь иим ил, мел негн мет гиҗ, һә болтха, сандг уга. Цаарлхнь му болх угайи? Эзн һацхла, ю кехинь меддг арһ уга. Иигәд чидлән медүләд, ни-негән үзүләд, әәлһәд авсарн олз кеһәд, зогсхм болвза?»

Тегәд Хохал эзн тал өөрдәд:

— Тана зергәс, буру эс гихләтн, би хойр амн үг келхәр.

— Келтн, келтн, — гиҗ задач сана авч йовна, — келг...

— Залус, би тадниг цуһараһитн нам таньхшв, — гиһәд, Хо­хал зөрц холас эклҗәнә, — болв цуг көдлмшәртн авад хәләхлә, кесн, күцәсәртн болхла, гем уга. Түүг нам эзн чигн темдглв: көд- лмштн сән, болв бас чигн ясрулх кергтә гиҗ. Тернь бас учрта, юңгад гихлә, шачах дән дотр, эврән медҗәнәт, мана орулҗ өгсн үлү пуд заһсн гидгтн, миниһәр болхла, кенд чигн үлүдшго. Тер учрар, мини тоолврт болхла, бас чигн чаңһахмн гиснд күн өөлх, һундх зөв уга. Болв чаңһавр угаһар күнд, күчр, заһсчин көдлм- шиг бас чигн күндрүлҗ, зовлңд тохрулхар күн бәәхш гиҗ санҗа- нав. Учр тиим болсар мана хойр причал урдк кевәрн көдләд, күн чидлән нөөшго гиҗ ицҗәнәв. Залус бийснь чигн келх...

һәрән Нальҗ босад, Хохал тал зааҗана:

— Эн плотовой көвүнә келсн үнн, намд йир таасгдв. Мана ик эзн болхла, невчк халурхснь ил, маниг әәлһхәр седв. Тернь эндү. Маниг юугинь әәлһдмб — геех чигн, үрх чигн уга улсиг? Биднтн нег салг шатхла, талданд одад көдләд бәәхд учр уга улсвдн.

— Чидл бәәхлә, чиктхлх һазр эс олдх били!..

— Кенәс чигн әәшговдн!..

— Соңсҗанта? — гиҗ Нальҗ эзн тал заана.

Эзн доран әрә тесҗәхнь лавта:

— Нә, болҗ иигәд! — гиһәд һарарн аһар чавчад оркв. — Бу­да хутхдг хойриг, — Элдәшк Нальҗ хойр тал зааҗана, — би салгасн көөж.әнәв. Сергей Федорович, эндрин бийднь тооһинь ке- тн!..

171

— Көөхлә яахв? Иовх кергтә, күүнлә салг негдҗ бәрсн биш, - гпһәд Элдәшк захлад һарч йовна. — Менд бәәцхәтн!..

— Эддәшк, зогсжа, бн бас, — гисн Боова үүрән дахлцв. Ар- даснь залус нсҗәд, хошадар цүврәд йовад бәәнә. Удсн уга, усна көвәд эзн сөөвцгүдтәһән үлдсп, үг-күр гих йир уга. Кендон эн кслхв? 10?

Тср хоорнд әмсхсп Даша гүүж прв, Хохалын чпкпд шимлдҗо- 1К). Энпь соцсн бәәж гскәд, мсдүв гиҗәнә.

— Юп болж? Яһж? — гпҗ задач сурв.

— Хойр әрвпц заһсн барун причалд нрсн бәәдгчн, — гиҗ Хо­хал хәрү ӨГЧӘ1К), — намаг нскҗ ирҗ... Зүүнд бас хойр ирсн, тер зогслджана. Яахвп, Сергей Федорович?

Задач «яахвп?» гпсәр эзп талан хәләнә. Тернь йир му боэдл- тәһәр бпрчиж, ппомсклэд, келнэ: — Арһ нань уга гидг эн, Сергей Федорович. Мөцгн чигн, нерн чигн нөкд болшго саам... Йовти Я\алыковта хоюрн, цуһараһинь хәрү авч иртн. Эзн гемән суржа- на гитн. Яахв, дала заһс үрәхм биш. Әәҗ өгшгоһинь үзвтә? Мини салг шатхла, талданд однав гиҗәнм. Нэ, менд бээтн!..

Удсн уга, луг-луг гиһәд, цаһан моторк шиигэд одв. Урднь бол- хла, кесгтән деер зогсад, эдниг һәәхәд, нам дуран күрхнь, ардан дайлад оддг — ода тер хамг альд? Эзн каютдан орсн кевэрн нам һарч ирсн уга.

Хохал задач хойр кесгтән зогсҗ бәәһәд, нег-негнүрн хәләчкәд, үг келен уга, һарад йовлдад бәәв. Наадкснь эдниг дахен йовна. Задач, ардан хэлэн, зогсад келҗәнә:

— Тадн эврәннь керг күцәтн, бидн, Хохал Манжиевчтэ хою­рн ,одакст однавдн. Йовтн, һазр болһарн...

Күрч ирхлә, хүүвлҗ бәәхнь ил. Ахлачнр орад ирхлә, таг бо­лж одцхав.

—■ Залус, Элдәшк Боова хойр, эзн таднас гемән сурҗана, ми­ни хаҗһр гинэ. Маниг одад келэд, тадниг авч иртн гиҗ даалһв. Йовцхай, көдлмшән эклхмн, — гиҗ Хохал эвлҗәнә.

—■ Эдниг һарһҗ бәәдг угави? — гиҗ Дорҗ җиңнҗәнә.

— Уга, көдлтхә гинә, урдк кевэрн. Сергей Федорович, тиим эсий?

— Тиим... Бийнь ма хойраг йовулвш.

— Бийнь юңгад эс ирвә? — гиҗ Нальҗ сурҗана. — Эврән манур ирәд, гемән сурсн болхла...

— Тернь чигн дала! — Элдәшк босад, хувцан өмсжәнә. Боо­ва бас адһад босҗ йовна. Наадкснь чигн дегц бедрлдв.

— Көдлмшч күүг әәлһхәр седсн орхнь, эвлсн сән, — гиҗ Әдә соңсхад келн бәәҗ буршмган ясҗана. — Көдлмшч һацхларн ке- нәснь чигн төрүц әәшголм! Эзн биш, эзн цаһан хан ирвчн, юңгад гихлә, тедниг уга би бәәҗ чадхв, зуг нама уга тедн чадшго...

— Чи келән невчк татх болвзач, а? — задач одад ээмәснь тат- җана. — Ю келҗәхән медх кергтә.

172

— Биитн кенд чигн келҗәхшв, бийләһән, седклләһән күүрлҗә- нәв.

— Нә, залус, адһтн, цаатн дөрвн әрвнц ирсн зогсҗана, — гиҗ эдниг Хохал адһана.

— Тингәд ксләд оркх бплн! — гиҗ залус дард бослдна.

* * *

Өрүнп үд болж; йовх кем. Көдлмшин эв-довинь кевтнь олад, цуг ксгдх, күцәгдх хамгиг зааһад, кергтә тоотарнь теткчксн Хо­хал контор орҗ то-днгән өгхәр һарад йовна.

Күрч ирхнь Оксана гиһәд, тооч — запорожск хазг тохмта, сәәхн чигн нимгн шар күүкн, негәр сулхн гүрсн, бөдүн чигн, алтр- сн болен күклтә, хойр нүднь цевр көк теңгр гим, бийнь, шарһ нарн кевтә маасхлзҗ тосна. һартан бичгтә, терүгән үзүләд, дуһ- рулад: — Биилтн, Хохал Манджиевич, эсклә өгшв! Өрүнәс нааран күләһәв ирхитн!..

— Бииләд бәәхгов, — гиһәд Хохал доран хойр-һурв чичрәд, хойр көләрн семрн цокад, үзүр өгчәнә. — Болх эсий?

— Болҗана, болҗана, — гиж; Оксана хансар бичгиг эзнднь өг- чәнә: хойр нүднднь түүмр шачах мет, һал асад бәәнә.

Хохал бичгиг секәд, экләд умшн, чирәнь өңгән гееһәд, көк ум­ен болҗ одв. Инәмсклҗ, шоглҗ йовсн альд? Мел доран атхрлад, үвлин теңгр мет, киитрсн болж; одв. Күүкн тер хамгиг алдсн уга. бас оңдарад, герлтҗ, мандлҗ бәәснь унтрад, нам яахан олҗ ядҗа- на.

— Яһҗ? Юн болж; Хохал Манжиевич, а? — гиж; Оксана җөөл- нәр сурҗана. — Му зәңгий?

— Эркн иньгм, ахм... — гичкәд Хохал саналдад, доран суув.

— Яһж;, хөвән эдлҗий?

— Уга, күнд бәәдгчн.. Ир гиҗ...

— Йовтн, эс тәвх били!

Тегәд дор ормасн залачд одхла, зөвән келхлә, бичә гихш: —¹ Зуг удан бичә йович, Хохал Манжиевич, — гиж; саналдад, Сергей Федорович суусн бийнь, босад йовдцнна, — эврән медж;энэч, яма­ран цагинь...

Энуг яһад иигҗәхинь Хохал медә бәәнә. Уга, бичэ йов гихд дегд хату. Ил бичг авад, күн үкүд гемтә, цаган күләһә бәәхнь, эс тәвнә гидг... Йовулчкхла, арднь эдн яһна гиһәд, бас алмацж.ана. йосар әәлһәд авна гидг эн! Болв байран дотран дарад, келнә;

— Сергей Федорович, бичә санаһан зовтн, би удхн угав. Дә- кәд эднд сәәнәр даалһнав, бичә будглтн гинәв.

— Кениг ормдан үлдәхәр?

— Элдәшк Нальҗ хойриг.

— Хе, — гиж; залач бирчиһәд, нүднь уутьрад, гүүдгләд од­на, — талдан улс угайи?

— Тер хойртн, Сергей Федорович, йир тоомсрта наадкс дун-

173

дан. Тсднә келснәс күн һаршго, юцгад гихлә, ааль-җиил уга үннэ төлә үг келхәсн әәшго гихәс биш. ' '

— Чп теднпг земгә таасҗах кевтәмч?

— Илднь келхлә, тааснав, Сергей Федорович. Ксмр одак йо- вдл сергәхор бәәхләтн, — Хохал тулад, кергтә үг хәәҗәпә, — ми- нпһәр болхла...

— Кел. кел, бнчә эмә.

— Гем мана бплә.

— Намнй?

— Та тппм гпж санжахшта?

— Уга, Хохал Манжиевпч.

— Намий? — гиҗ Хохал алң болна. «Кевтнь йилһәд келс, эск- лә талдан, ним эв ирнә гихв?» — болад эклнә. — Хоорндан ил күүндхлә, Сергей Федорович, мана эзн гемтә. Тегәд чигн бидн оч гемән сурвшвдн. Көдлмш күнд, өдр ут, авдг мөңгнь баһ, хот-хоо- лнь му, бәәх бәәдлнь тер. Түүг улм чаңһаҗ, улм күндрүлҗ, улм муурулх гнснлә кен зөвшәрдмб? Эзн тер хамгиг сәәтр медҗәхш гнйә, бндн, та, би, цугинь үзә, медә бәәнм. Эвәс болхас биш, Сер­гей Федорович, эвдрлдхлә — хә-виз...

—■ Эвәр эдлхм гисн чик, — залач әәсәр хоолдан шахад шим- лднә, —■ зуг чи эзиг гемндгән күүнд бичә соңсх.

— Уга, би зуг танд келхәс биш...

— Муучлдад ирхлә, би соңссн угав, медҗәнчи?

—• Болв Элдәшк Нальҗ хойртн итклтә улс, — гиҗ Хохал улм күүриг гүүдүлнә, — чикәр бәәхлә чикл улс. Зуг бийән өөд өгшго.

— Эзн келсиг соңслчи: эвинь хәләҗәһәд тер хойриг һарһчктн гисиг.

— Эзнд юмб, келчкәд йовҗ одх... Бидн эндлә хамдан бәәх, көдлх кергтәлм! Эсклә көдлмш му болхла, ма хойраг эзн бас сә келшго, көөхнь ил. Тииклә бидн, Сергей Федорович, хойр һалын хоорнд бәәх улс, саглв гиҗ гем уга: альдаран эргвчн шатн гиҗә- нәвдн. Миниһәр болхла, тер хойрт өмнк кевәрн даалһхла, әмтнә нүднд — негн, тедн бииснь — бас... Одак йовдлас юмн үлдж. уга гилдх, саак кевәрн. Цуһар чигн төвкнх, зөвтән орх...

—’ Хохал Манжиевич, — гиһәд залач өөрдәд, ээм деернь Па­ран тәвнә, — чамаг ухатаһичн меддг биләв, болв эдү дүңгә хол тоолврта, күңкл гиҗ сандм уга биләв. Ханҗанав, келснчн мел зөв- тә, чиңнәд бәәхнь!

— Нә, би йовнав, Сергей Федорович, — гиһәд Хохал һарад одна. «Элдәшк Нальҗ хойриг харсад, теднәс әәмшг гетлгнә гидг! Ода залач, миниһәр болхнь, тер хойриг, көөх биш, теднә төлә за- лаһан таслад кевтх, — гиҗ Хохал санна. — Зуг мана хойриг зөв- тнь, болма дүңгәһәр, эс медсн болад бәәтн гих кергтә».

Залач болхла, һарч одсн Хохалыг ардаснь хәләҗ терз тус зогежана. «Нанд ним нөкдиг бурхн бийнь илгәнә гидг эн, — гиҗ санж, дотран байрлна. — Теңгр нүдн уга гидг худл. .Нүдтә!.. Кө-

174

вүн ухата, болһамҗта, биидән зөв сурһульта... Эзнд чигн әвр таа- сгдвш. Зогсҗа, зогсҗа, Сергей Федорович, дегд таасгдад, дегд бийән үзүлхләри, чамаг, бийичи, дошулад оркдм болвза? Невчк саглҗа гнҗ, гем угадан шаху. Эзпд таасгдснь ил, деернь би магт, тиигхлә... Болв Хохалыг бийәсн хол.дулад керг уга нанд. Үүнә һарар келһчкәд, эврон эс медсн болад бәәхлә — болҗана!»

Дарунь Оля орҗах моторкд Хохал сууһад, һарад йовснь тер. Салькн-савр уга болсар дольган чацһ биш, тегәд өрдг болвчн, гүүд- лнь земгә. Каютур ор гисн бийнь, уга деер сууҗанав гиһәд, Хохал орҗ өгсн уга. «Тер, ааһин дүңгә кают дотр шахгдҗ йовсн орхнь, деер аһарнь цевр, серүн, ю-кү хәләҗ йовх, — гиҗ эн санжана.— Мацад күрчкәд, мендинь медәд, хәрү йовхларн герәрн орад һархл- та эсклә намаг кезә кен тәвдмб?» — гиҗ санна. Ардан рубк туш­ен, тернь өдрәр зөвәр халсн, ода чигн бүлән, һәәвһә юмн. Энүнд шахлдад, бас чигн ю-кү ухалҗ йовсн Хохал үргләд, унтад одна.

Генткн на-ца гисн болад, чаңһ-чаңһ дун һарв. Серәд, нүдән секхнь, хойр талан хәләхнь — юмн медгдхш. Босад, өмнән хәләч- кәд, тегәд, Оляд күрч ирсән эн медв: һалмуд чирм-чирм гиһәд бәәнә.

Удсн уга, моторк ирәд, пирстнә захд зогсв. Хохал хошан авад: — Ханҗанав, көвүд! — гиһәд хәәкрчкәд, һаран өргәд, дайлҗана. Капитан бас һаран өргәд оркв, сән йов гиҗәх кевтә.

Бууһад, селәнә зах тал һарсн. Далвң орх хаалһар үрвәд йо- вад йовна. «Көлгн күцәд ирхлә, суух. Эс күцхлә, арһ уга, хонхм биш, йовхл керг учрҗана. Ардан хәләхнь — Олян һалмуд мандл- на, өмннь — харңһу там. — Эвго юмб, эс таньдг һазрт һанцар, сөөһәр йовнд гидг!»

Тер кевәрн һарад йовна. Кесг болад, хаалһ һолур авад ирв. Хәләхнь көлгд орад, һарад бәәсн мөрәс ик юмн уга. «һатлһнь ил, тиигхлә —- уснь хәр, йоралнь бат болх зөвтә, — гиһәд доран сууһад, башмган тәәләд, шалвран шувтлад орксн, усар орҗана. Хойр талнь хулен харлад, шуугсн-дуугсн чигн болна. Иир күчр! Әәмтхә күүнә зүркнь хаһрхдан арашго.

Ца көвәднь һарад, хувцан өмсҗ авчана. Чиңнхнь — нохас хуцсн болад бәәнә. Удсн уга, әәһәрнь дүңнхлә, кесг нохас авч ид- әд, гүүлдәд бийүрнь аашна. «Бура чигн уга, һар хоосн, — гиҗ өкәһәд, эргндән илхнь, хан-хулсна тасрха харһна. Авад гоглзулҗ үзхнь гем уга. — Яһвчн мел хооснас деер!»

Эс цокдг болвчн уухнас әәлһәд, хулсарн энд-тендән хүрүләд, хөрә йовҗ Хохал захин герәр орҗ ирнә.

— Та мууха эртхн күрч ирвтә? — болҗ, һалын иргд суусн күукд күн сурҗана, бийнь нам үүдн тал хәләҗәхмн уга, үрҗәсн ноосарн төр кесн бәәнә.

— Мендвт, — гиһәд Хохал хоолан ясад оркв, — холас йовлав, невчк көлән амрас гиһәд, орад күрч ирүв.

—■ Ю әәҗәнәв, кен билтә? Би залуһан гиһәд... Уралан һартн,

175

суутн... — Күүкд күн ноосп, түүдг хамган хураһад, босж йовна.

"'—. Танахнас Далвң күртл ямр хол?

— Арвн тавн дууна гндг биләл.

Күүкд күн һал зергләд, цә тәвҗ йовпа. Нүднә булңгар хойр- һурв харвад, гиичиг шннҗлв. Гиич чигп хара суухш, эс медгчар энд-тендән хәләһәд, аҗглад бәәнә. Өлг-эднь эднә гсм уга. Ори деер һурвн бнчкн унтҗ ксвтнә. «Селәнәс нүүһәд, кеер бәәдгәрн эдн хара бпш малта болх зөвтә, — гиҗ ухалҗана. — Эскла күү- нә мал хәләҗәдг бнз?»

— Та сууҗатн, би дарунь... — гиһәд күүкд күн һарад одв. Хо­хал хооран цухрад, терм түшәд сууна. Көл, һарнь чим-чим гиһәд, йосар цуцрснь ода медгдҗәнә. Тиигҗәхнь һазаһас залу гергн хонр орад ирв.

— Мендвт, — гиһәд залунь уралан һарад, һаран өгч йовна, — Үлмжнн Босар...

— Мини нерм Хохал...

Герин эзн гиич хойр таньлдад, зөвәр таарад күүрлнә. Цэ уул- дад суулда бээтлнь, кесг болна. Тегэд Хохал йовхар седҗәнә.

— 'Уга, түрд гиҗә, дү көвүн, би чамаг күргчксв. Сууҗа, терт зүүнәв...

— Ода юугинь суухв, хамдан һарйа, — гиһәд Хохал босҗана,— танд, эгч, цәәдтн ханҗанав. — Хавтхан уудлад, арслңга цаас һар- һад өгнә. Күүкдтән шикр авад өгтн...

— Ю әәҗәнәв, бәглә.

— Учр, уга, эгч, — гиһәд Хохал һартнь бәрүләд өгв. Тегәд мендән келәд, һарад одв.

* * ♦ '

Хайгарнь хә^һәд күрәд ирхлә— модн чигн биш, шавр чигн биш, зөвәр үзлтә, өндр болчкад деерән деевртә, земгә кевәр кее- рүләд, хааһул-юминь сиилвр орулад сәәхрүлсн гер. Эн эргнәхн иим гериг «камышанк» гинә. Тиигдгнь бас учрта. Йосн модн тер­рин кевтә, чолуһар тәвсн улта, өндр, сарул болвчн, эрсинь ик-ик бахнсар биш, пучаглсн боодгта хулсар кеһәд, хойр таласнь шал- дад оркдг төләд тиим нер зүүснь лавта.

Орад одн гихлә, эртхн болҗ генүлнә. Орл уга бән гихлә, күү’ нә хашан һаза зүсвр күн зогсад бәәнә гидг бас эвго. «Яһдмб?» гиһәд Хохал хүүв кеҗәхнь, генткн герин терз секгдәд, эмгәрг күүнә дун һарад:

—* Та Хохал эсийтә? — болҗана.

— Ээ, Хохалв, — гиһәд Хохал чочад одсн бийнь, сана авад, мендлҗәнә.

— Менд, менд хәәмнь... — эмгн уульңнсн болад одв. Хохалын дотркнь киит дөрәд, менрәд йовна, алмацад ю сурхан, яахан олж. ядҗана. — Басл чамаган күләвлә, чавас...

176

— Яһва? Юн болва? — Хохалын хоолднь хату бүлки тсегләд, кинь давхцсн болад, кпнлгнннь зах уутьрсар бәәпә.

Эмгн дарунь үүдәр һарч ирод, хойр пүдән сслн арчад, лульм- сндан күч күрч ядҗана.

—• Сәәнп орнд төртхә, чавас, басл чамаг күләв: «Ирх!.. Ир- хнь, лавта!.. Соңсҗ гнлә, мана күн торшго!.. Оо, ээж, та Хохалыг меджәхшт, әвртә залу!» — гнһәд, мсл давтад, келәд-ксвшәд...

— Бпчгинь авн бпнәрн һарад бәәсм эн.

— Ода яһнач, ор герәд.. — эмгп хажиһәд, Хохалд зә һарһҗ бгнә. — Чамд өгтхә гнһәд үлдәсн юмн-күмн бәәнә.. Хорань кевә- рн, нам ю чигн көндәһәд угав. Кесгнь энд шиңшлдәд: «Ю үлдәвә? Ю келвә?» гилдәд, амрал уга бәәвә.

— Хм, — гиҗ Хохал толһаһарн нәәхләд, ямр дүңгә үүсрт уга- днь теднд өврҗәнә, — ним шаһлмуд бәәдви!

— Бнчә кел! — эмгн шуд шатхин нааһар бәәнә. — Болв на- мас авна гидг теднд альд? Намас юуган тедн авх билә, йосар аз- длув: «Дөчн йисн хонгнь болтл, эврән чигн юмнд һар күршгов, кү чигн күргшгов! Ямаран юмсвта, ү-дә уга? һазрас һарсн бишт, иигәд, аюдан адрлдад бәәх? Ээҗ, аавас һарсн уга билтә? Негнь дегд шамдһалад, нам хора талнь хурдлад бәәхлә, тер шиләвр ав­ад, шиләрнь өгәд гишң һарһув».

— Сән болҗ, — гиҗ Хохал маасхлзҗана. — Тегәд кезә сәә- һән хәәвә?

— Маңһдур долан хонгнь...

— Тиигхлә долан хонгтнь орлцад йовхлта, — гиҗ Хохал бо­ев. — Та намаг цогцднь күргчкхнтн, дегд хол эс болхла.

— Күргнәв. Яһад эс күргх биләв. Зуг цә уучкад йовхм болв- за.

— Намд ода деерән кергә, бйитн яахан эврән медтн.

— Нә, тиигхлә, ирәд уухм, — гиһәд эмгн Хохалыг дахулад һарв. Тегәд зууран яһҗ хуучрхсинь, юн болсинь, яһсинь кевтнь келәд, дегәд күчр гидгәр күләсинь бас нег давтҗана. — Бийнь чигн икәр зовсн уга, хаҗудан бәәсн кү чигн зовасн уга. Садв гем наалдсн хөөннь амрашгонь лавта. Нег зовснь, кемр үкәд одхлам, үлдәсн хамгиМ Хохалд өгтн, талдан күүнә һарт орад одвза гиһәд батлад бәәвә. Кемр Хохалас урд тедн күрн алдад бәәхлә, ээҗ, эрхм танас тер, түлчктн гиһәд өгсн бичкн багла — арһсн дотр дарата... — Намд, ээҗ, тер баглаһас талдан юн чигн кергә. Ханҗанав танд хадһлсндтн... Намаг йовсн ард одакстан келтн. Нег көвүн ирлә, түүг альдас йовсинь медхшв, неринь бас, йир юу- нд чигн һар күргсн угав, йовҗ одла гитн. Дөчн йисн хонгтнь ирх бәәдлтә гитн.

— Чи лавта ирхвчи?

— Уга, эзҗ, — гйһәд Хохал хавтхан уудлад, мөңг һарһад өг- чәнә, — д0чн йисн хонгинь кетн, күрх...

— Мууха дала юмб энчн?

12. Бембеев 1 >77

Учр уга, ээҗ, — гнҗ ксләд Хохал картузам авад оркпа, — Мацатн делкә мннп гпсн, ссдклнь дала күп било. Түүпәс юм хар- млҗ болшго. Мацһдур долан хонгипь кех кергтә. Иим болад одх гпҗ, йовсн 6ПП1, псвчкн бслг күртлпь авч ирләв, хотан ястха ги- һәд...

— Цогцнь эп, — гпһәд үкәрип захд бпчкн улан ова тал эмгн заажана.

Хохал, көл талнь тагчг зогссп, ду һархш. Бахлуринь юмн бэр- сн болад. хопр нудрмнь шүүсп дусмар атхгдсн, дотран аралдад бәәнә: «Бнйптн сурҗ эс ирсидән, Маца, чирәцж, эс харһсндан, — минь мнм болад одх гнҗ кснә ухапд? — бийән күчр гемнҗәнәв. Зуг арһ уга. Келситн мартхн угав! Кергитн алдхн угав! Эс кеси- тн. эс күцәсити кеҗ-күцәҗ үзнәв. Мана аавнр-ээҗнр келдгәр, аму- лңгнн орнд төрҗ, ардан кишгән өгч йовтн...» — гиһәд Хохалын толһад төөнрәд бәәнә.

Тегәд долан хонгинь кеһәд, бичкн баглаһинь авсн Хохал хәрҗ йовна. Толһад эс орх юмн уга: Мацан келен, заасн хамг чигн сергәгдәд, инәсн инәдн күртлнь бас сангдна. «Ээ, юн йовдв гилчи эн багладнь?» гиһәд хәләхәр седҗәнә. Ардан, өмнән харвад орк- сн йир нег чигн баран уга. Тедүкн һарад сөгдн, орасн кенчринь тәәлҗәнә: хойр-һурвн дегтр, нег зург — сәәхн чигн орс куүкн сууна, хойр-һурвн бичг йовҗ.

Нег дегтринь авхла — «Коммунистическ партии Манифест». 1882 җил Җеневд барлгдҗ. Орс келнд Г. В. Плеханов буулһҗ. К. Маркс Ф. Энгельс хойр шишлң нүр үг бичҗ. Секхлә — бичкн цаасн унҗ ирҗәнә. «Хохал, харһх бәәдл угавдн. Ода яахв, кесг кех, күцәх болҗ йовсндан күрсн угав. Юугинь чи меднәч. Эн дег- трмүдиг сәәнәр умш, тодл, итклтә улс бәәхлә — өг. Далд бәрҗ йов, кемр одакс үзхлә, чилшго җанҗал. Эн зургт бәәсн күүкнд би йир дурта биләв. Түүгим меддм биш, кесг келс, бичс гиһә йовҗ, терүндән күрсн угав, гем харшлва. Гемтә күн гемтәһәрн болх зө- втә. Нернь —Подосинникова Екатерина Романовна, балһснд, Пристанская уульнцд, 16 герт бәәдмб. Одад кел. Гертксән — аак- ан, Булһашан мини нерн деерәс эрк биш неҗәд үмсәд ав, хойра- днь ханҗанав. Эврән, Хохал минь, хаалһчн чик, байрта болтха, менд йов. Чини Маца».

Умшад чиләчкәд, хәрү ораһад, баглаһан дүрчкәд, Хохал ад- һад босв. Халхдан һар күрчкәд, чиигтә болхлань алңтрҗана: «Хм, умшн бәәҗ, ууляд бәәсн болҗанав», — гиҗ санад, Һарад йовснь тер.

Асхлад, зөвәр оратад, герүрн орҗ ирнә. Экнь көвүһән үзчкәд, сарвлзад гүүһәд, картузинь шүүрч авад, Һазр цокад:

— Хохал, көвүн! — гиһәд шуд хәәкрҗәнә. — Көвүн һарва!

— Көвүн гинтә?!. Аака, көвүн гинтә?! — болад Хохал экән өргәд, теврҗ йовна.

178

—< Ээ, көвүн, мел чини бәодлтә, — гиһәд экнь өрчднь шахлдад, байрлҗ уульҗана, — ода яһҗ зәцглийә гиҗәләвдн.

Хохал герүрн орад ори тал одад, гсргән өкәрләд үмсчкәд, өл- гәтә дүүжи тал йовхар ссдхләнь, Булһаш келҗәнә:

— Хохал мпнь, кесрәс ирсп кевәри эсийчи? һар-маран уһач- кхнчн...

— Арһулдҗа, бп үзүлсв, — гиһәд тендәс Өлзә адһҗ йовна. Тегәд хучсн кенчрнн захиг шамлад, хооран кеһәд оркхнь, буйнта юмн, санамр унтад кевтнә, нам бәәх-угань медгдхш.

Эцкнь өөрдәд, хәләнә. Чимк, нудрмин дүңгә чирәнь улаһад, бнчкн хамрнь сүүкнәд, көкән көксн бәәдлтәһәр урлан көндәһәд, суняһад кевтнә. Эцкнь нүдәрн көвүһән өкәрләд сууна.

Ңесг болчкад, Хохал Булһаш талан хәләһәд, маасхлзн бәәҗ, чнрмәд оркна. Тер хәләцнь, келвр угаһар, йир икәр байрлҗахинь, көвү һарһад өгсн эңкр иньгтән цань уга ханҗахинь ил герчлв.

— Хохал, кезә хәрү йовхвчи? — гиҗ Булһаш сурҗана.

— Өрүндән... Ик эрт...

— Тииклә би гүүһәд, худ өвгн эмгн хойриг наартн гинәв. Бидн көвүндән нер өгхүгов! — болад Өлзә һарад одна.

Хохал Булһаш талан үкс өөрдәд, урларн урлынь олад, зөвәр чаңһар үмсәд, цаадкнь залуһан күзүдәд, бас, бас гисн мет, улм шахлдад, улм эңкрлҗ бәәнә.

—' Басл гидгәр әәвүв, — гиҗ Булһаш нульмсан арчҗ маасхл- зна, ээҗ чигн сүмсн уга, нааран-цааран хойр хурдлад, эс зальврх бурхн уга бәәвә.

— Ода юугинь уульначи? — гиһәд Хохал зузан һарарн гергнә- ни нульмс арчад, эвлнә. — Бичә, үснч.н хәрдм болвза?

— Байрлад, Хохал минь, байрлад...

Удсн уга, Өлзә түрүлсн, худ өвгн эмгн хойрнь дахлдсн күрәд ирцхәв. Хохал эдниг тосҗ авад мендлҗәнә. Уралан һарһад, суул- һҗана.

— Булһаш, бийчн ямаран? — гиҗ бергнь сурҗ йовна.

— Зеекә яһҗана? — болҗ өвгн хоолан ясҗана.

— Бийм сән, зеекәтн көкән көкчкәд, унтад кевтнә, — гиһәд Булһаш дүүҗң тал өргәрн заав.

— Чи, Хохал, мууха адһмта йовхмчи? — өвгн күргн талан эр- гәд одв. — Соңсвчи?

Хохал зөвәр тулҗаһад, келхв-яахв гиҗәхнь ил, келснь тер: — Биитн Далвңгас ирҗ йовнав. Мацаг күнд гихләнь одсн... үзҗ чаден угав. Долан хонгтнь эндр орлцад, ирсм эн.

—> Хәәрн көвүн! — гиҗ өвгн шагшрад, харм төрҗәнә. — Муу­ха ахр наста күн бәәсмб?

— Сәәни орнд төртхә, чавас, — гиҗ Өлзә саналдад, нульм­сан арчад бәәнә.

— Ямаран әвртә күн билә! — Булһаш ду тәвәд уульҗана. —• Ухата, сурһульта, сәәхн, һольшг... Ямаран итклтә үр билә! Хохал

179

ма хойраг һарһсн дүүнрәсн эцкрлдг билүс. Хохал, көвүндән Маца гпҗ нер өгхм!..

— Булһаш, бпчә ууль, үснчл хәрвзә, — гиһәд Хохал гергән эвл- җәнә. — Бп Мацаг иигәд одх гнҗәсп биш, көвүн һархла, Ваня гпҗ, орс нср огхор шппдчксп юмн било.

— Баня гпнчп? — өвгн алц болҗахнь ил, йосар ормаҗана.

— Ээ, көгпю. Мпнп багш, әвр ухата, чик, үннч залу — Иван Новиков гпһәд, нкл тус күргсн, пүдн-амн болҗ йовси күн. Бул- һашнн келен бас зөвтә. Тегәд, манахс, көвүндән хойр нер өгнәв. Орсаһар — Баня болг, хальмгаһар — Маца. Хойрулн чигн мини багшнр. Гсм уга эспн?

— Юн гсм боәх бплә, —• гиҗ өвгн зөвшәрв. — Менд-мендсн, эрүл-дорул өстхә, учр уга юмн.

Тегәд Өлзә цә авч ирәд, самрҗ йовна. Заагарнь авдр талан эн гүүһәд, цаһан толһата бөтк авч ирәд тәвҗәнә. Тоста шүүрмг, шовһрлад керчсн һуйр, заһсн бәәнә.

— Ээҗнь көвүнәни нер йөрәх болад, кесг хавчҗ йовсан һарһ- җанав, — гнҗ Өлзә инәмсклнә. — Худ өвгн, худ эмгн нааран суутн...

Ааһта цәәг авад, өвгн өөдән хәләҗәнә:

— А хәәрхн, му зеекә ут наста, бат кишгтә болҗ, кииснь тур­гор акҗ, көлнь шоратҗ, ээҗ-аавдан өлзәтә үрнь болҗ, ардан олн дүүнр дахулх болтха! Авен нернь амулңта, цаһан хаалһта нерн болҗ, орслань чигн, хальмглань чигн тегш ах-дү болҗ, олн дунд тоомсрта нег залу болҗ йовх болтха!

— Тиигтхә, йөрәл бүттхә, та чигн, худ өвгн, басл олн җилд менд-мендсн йовҗ, байрта, бахта, зеенрән, зеенчрән йөрәҗ суу- хитн деедкс өршәтхә, — гиҗ Өлзә йөрәҗәнә.

— Өвгнә чигн йөрәл, худ эмгнә бас, давхр бүтҗ, му зеекә эк- эцкдән өлзәтә үрн болҗ, эрүл-менд өсҗ, эк эцк хойрнь үүнәсн ик хөвтә, дүүрң байрта, җирһҗ йовх болтха.

Медәтнр цәәһән уулдад, әркәр чигн йөрәл тәвәд, невчк халад ирсн, кесг кезәңк-язанкиг сергәлдҗәнә. Хохал көвүһән серхлә, һар деерән авад, гиинәд дуулад, нааран-цааран хойр йовдңнад бәәнә. Эн хамгиг үзҗәх Булһашин седклнь талваһад, хойр нүднә- снь заядар нульмсн турглад, байрнь дотрнь багтл уга гишң бәәнә.

* * *

Асхн ора болҗ одсн кем. Селәһәр орл уга, хаҗуһарнь давад, хулсна иргәр һарсн бичкн җим хаалһар Хохал үрвсн йовна. Салг хол биш, дуунаһас үлү уга. «Ода юугинь адһхв? Ирәд, өөмҗ авч- кад, унтхла.. Уга, намаг күләлдҗ бәәхгов, яһва-кегвә гиһәд... Кө- вүн һарсн —• байр... Ахан геесн — һундл...» гиҗ толһаднь бигшҗ, тоолвр нег-негән сольҗ йовхнь, генткн хойр күн арзалдад бос- җана, 180

— Зогс! Бпчә көпдр! — гпһзд, бодүи соолцкә дууһар закжа- на.

Хохал, санмср уга Гювсп апстаи чочн тусад, зогсна. Хи-хи гил- дәд, хоюрн гүулдәд нрҗ йовна. Хәләхлә — Даша Оксана хойр!

— Уй, ипгж, кү чочадвп? — гпҗ Хохал шүрүлксн болна. —Эд- нә һарһад бәәх аалинь!..

— Әә. әәвтә? - - гнҗ Оксана һош-һоп! ннәнә. — Сүмсинь авна гндг...

— Оксаночка, арһулджа, — Даша хөрсәр һараснь татна, — маниг Эльдар йовуллла.

— Ке-ен?

— Элдәшк, — гнҗ Даша чнкрәд, инәмсклҗәнә, — би Эльдар гндг боллав, эсклә Элдәшкә, Элдәшкә гилдәд, бичкн көвү дууд- җах кевтә...

— Юн болва? Яһва?

— Балһснас жандарм ирси, өөрнь нутга асрачин нөкд йовдгчн, чамаг сурна гинә.

— Нам тана хораг негҗсн бәәдлтә, — гиҗ Оксана хоолдан ша- хж, шимлдҗәнә.

— Хм, — гиһәд, Хохал хуухан мааҗҗана, — ухалх кергтә, гилвслх... Хаалһас хаҗиһәд, хулсна захд күрәд, сөгджәнә. Күүкд бас дахҗ ирәд, зергләд суулдсн, ду һарчахш: «Эн ю келнә?», — гилдсәр күләнә. Зуг цаадкнь тагчг.

Удл уга йосар харңһурҗ одв. Мекләс нәәрән эклсн, авад һа- рад бәәнә. Бөкүнс чигн дахн байслдад, гиинлдәд, нер уга. «Яахар намаг хәәҗ йовна гихв?.. — болад толһаднь төөнрәд, тиигх дут- мна Хохал хәрүһинь олҗ ядл уга түрнә. — Бәрхәр?.. Ю кеснд?.. Яһснд?.. Эс бәрхлә, яахар, яһад?.. Мацала залһлдата болхий?.. Болхдан шаху... Эн баглаг далдлх кергтә. Нань сонҗта болх юмн йир уга». Тиигҗ шиидәд, Хохал босв. Хойр күүкн, түүгинь гетҗә- сн мет, бас дард бослдв.

— Та хойр йовтн, — гиҗ Хохал зааҗана, — арһта болхла, ке- нд чигн бичә үзгдтн. Кемр күн харһхла, эс медсн болад, күүндәд йовтн. Би тадна ардас ирнәв, удхн угав. Мини герүр хәләлдн бәә- тн...

Хойр күүкн йовад одцхав. Хохал хаалһас уухнд дахлдсн, тод- лх темдгтә һазр хәлән йовна. Зуг харңһуд сәәтр медгдхш, зүсл- гдхш. «Ээ, хаалһин тер хаҗуд, бичкн өөдм бәәдг, — гиҗ байр- лад, үзгәрнь һарад йовна. Генткн бүдрәд, унҗ тусад, әрә торна. Хәрү эргҗ ирәд хәләхлә — модна ац. Улм сән болхугов!».

Хохал ациг авад, өөдм деер һарад ирв. Доран сөгдәд, ацин үзүрәр һазр сөңгләд, нук кеҗәнә. Тернь земгә у болв. Тегәд баг- лаһан тәвәд, эвинь олҗ дарад, тегшлчкәд, ациг деернь сул хай- җана: «Кен керг кедмб, кеер кевтх модна ацар? Дорнь дег-дег гилдҗ хәәҗ йовх хамг дарата бәәх гиҗ кен санх?»

Герүрн ирәд, оньсан тәәләд орн, Хохал шам шатаһад оркв.

181

Эид-тондоп эргәд холәхнь, негжсн-булһчсн юмн медгдхш. Тср бпйнь пкл саг ксвәр, орм-ормдпь хәләснь медгднә. Хувцан тәәләд, кол нүцкләд, һол орс гпҗәхпь гситкн үүд цокҗана. «Күүкд... нев’ _чк тотххп яһна» гиж санж йовна.

—• Түрд гижотп, хувцап... — гих хоорнд үүди секгдәд одв, ке- сг күн орж аашна. — Мууха ©лкәдҗ йовх улсвта? Арһулдтн, тү- рд гптн гпспг мсддг угавта?

— Юуһан, кснәс бултулхар, Җалыков? — гиж цевкәрсн өңгтә, цсб-исб ишклдтә жандармск офицер мусхлзҗана.

—- Намд күүнәс бултулх юмн уга. Болв тадн яһад цаг бищ цагла, аюдап күүнә герүр, сурвр угаһар дәрглдҗ ирсән цәәлһхм болвзат? Сергеи Федорович, та авч ирвтә?

— Уга, уга, Хохал Манжиевич, — гиҗ залач толһаһарн зәә- ләд, уралан һарчана, — намаг эдн дахулҗ йовна.

— Эдн гиен? Юн аюдан оч йовх улов эднтн?

— Ротмистр Хлюдов, — болҗ цевкэрсн офицер толһаһарн ге- кэд, эргэд, хажудан йовен залу тал зааҗана, — эн күн нутга ас- рачин некд болдмн, Пахомкин...

— Пим нертә, төртә улс мууха эвго...

— Болҗ, Җалыков! — гиҗ ротмистр һордаглҗана. — Энд сурхнь бив, хәрү өгхнь чич...

— Негдвэр, ротмистр, бичә хээкртн, хойрдвар — та гитн... Эс- клә күүндшгов, кенлэтн чигн... — Хохал хувцан өмсҗ йовна.

— Та альдас ирвт? Кенлә харһвт?

— Сурвртан хәрү авх саната болхла, ротмистр, иткл цаасан намд үзүлтн. Тиигҗәһәд жандармин хувц өмссн жуульг ирәд, хээ- крәд бәәхлә яахв?

— Ке-ен?!

— Бичэ би талм хээкртн гиһәд келчкен биший. Нанд һарһсн гем уга, кесн хаҗһр чигн уга. Тегәд Әәдрхнә гувр ирвчн ээшгов, хәәкрүлшгов.

— Намий? — ротмистр йосар өврҗәнә, болв арһ уга төләдән, хавтхан уудлад, цаас һарһад өгчәнә. Хохал терүгинь авад умшч- кад, зөрц зургинь шинҗләд, би талнь хэлэчкэд: — Мөн! — гиһәд, хәрү өгв.

— Ода сурҗ болхий, танас?..

— Суртн, ротмистр, тана зев...

— Альдас ирвт? Кенлә харһвт?

— Би ода гертәсн ирүв. Көвүн һарсн, гергм урҗ өдр шиңкн көлән татсн, тер хойрлаган харһув.

— Далвң орлта?

«Сергей Федорович келен болҗана, тиигхлә нууҗ болшго. Эмгнлә чигн харһсн, зуг тер келх зөв уга, итклтә күн болҗ медг- длә. Акад юмб? Альдас, яһад медсмб?»

— Далвң орлта гинәв?

— Далвң? Орла.

182

— Кснлә харһвт?

— Харһхар одсн күм соогоп хооҗ, тсгод, додан хонгтнь орл- цад, хәрж, нрсм тер.

— Будан Мацаг кезәһос авн мсддг бпләт?

— Мана селонд проносив авн.

— А өмннь?

— Уга. Сууцхатн, зсргүд. Көлд үпн уга гидг...

— Терүг яһад эврәннь ссләнд ирсиг меднчи? Бичә өөлтн, мед- нтә гпхор.

— Уга, — гпчкәд Хохал чилхм-угав гисәр жандарм тал хәләнә.

— Әәдрхнд һә болсап, йоснд дурго, зад-бослда татдг, хутхач хамгла залһлдата бәәсән келсн уга билү?

— Тннм болх яһла? —■ өврсәр Хохал босад, күн болһн тал хәләһәд, ээмән холькна. — Цаһан саната, һольшг, төвшүн... Уга, би танд нткҗәхшв.

— Далвңгас тегәд ю авч ирвт? — гиж, Пахомкин чочаһад сур- жана. — Таниг дала юм авч одла гивш.

«Худлар бодж,ана! Хәрнь эмгн келх зөв уга биләл!» — гиҗ дотрнь гүүдгләд, байрнь деврн алдҗана.

— Юңгад хәрү эс өгнәчи?! — ротмистр шуд хәәкрҗәнә.

— Негдвәр,’ сурх күн бив гиҗ эврән, ротмистр, келләт. Хойрдх- ла, бийим бичә басхар седәд бәәтн, хәрү өгшгов.

— Нә, Җалыков, ю авч ирсән үзүлтн, — гиҗ Хлюдов номһ- рад, эвлҗәнә. — Нуувчин юмн, буру-бусхл уга эсий?

— Тер, үүдн хоорнд кевтнә, авад хәләтн.

Пахомкин сарвлзад, дорвинь авад гүвҗәнә. Модн ааһ, модн ухр, невчкн шүүрмг, нань юмн уга.

— Авен дала юман альдаран кевт? Хәәрлх күмб, хадһлхв ги- җәһәд авла гинә. Яһвт, гертән орквт?

Ротмистрин зергәс, эсклә танд худл келҗ, эсклә та худл кел- җәнәт. Намаһитн юм авхулх биш, бәәсн хора талнь орулсн уга- лм. Дөчн йисн хонгнь болтл кениг чигн, юунд чигн һар күргүлги­гов гиҗ эзн эмгн келв. Зөв өгсн болхнь, маһд уга, ю болвчн герә- слхәр авх биләв. Тертн, тадн медҗәхшт, әвртә залу билә! Тиим улс би хөвдән нань үзәд угав: цаһан саната, җөөлн, төвшүн, сур- һульта, соңсврта...

—- Нә, болҗ, Җалыков! — гиһәд ротмистр шүрүлкҗәнә. — Меддг биләвдн тана үүриг. Харһх, күүрлх байр манд учрҗ йовла. Та манд түүг бурхнас давуһар — нүл уга, номһн, төвшүн гиһәд... Би таниг, Җалыков, бәрх зөвтәв. Зуг сән гидгәр геритн негҗх кергтә, Пахомкин эклтн!..

— Җе, — гиһәд, тернь өсрәд одна.

— Герчнр кергтә, — Хлюдов задач тал зааҗана, — негн бәә- иә, һарад бас негәг авад иртн.

— Ж.е, минь дарунь!.. — Пахомкин үүд алхад һарсн кевтә би­лэ, хәрү аашна, арднь Даша дахҗ.

183

— Мууха түргн олчквта? — ротмистр мусхлзад, күүкиг I вад оркв. — Үүднә ард наар гпхпг күләҗәсн болвза? ^р' ;

Ротмистрпн зергәс, һаз.а салг кевәрн хурсн бәәнә, ~ _Г[). 1 Пахомки” ^Х0РҮ өгчәнә, — негәг бпш, зууһад герчнр авч ирҗ бо* | хмн, амр юмн.

__ Юуһан кслдҗәх улсв, Сергей Федорович? !

Тернь «мсдҗәхшв» гисәр ээмән холькна.

Ротмистр һарч при, дала улс үзчкәд, уурлҗахнь ил, шүрулк- жәнә.

Нә, иигәд болҗана, һәәхсп... Әрлцхәтн, негн күртлән!..

— Эврән әрл! —■ гпһәд, харңһуһас бөдүн дун соңсгдв.

Кен келв?! — Хлюдов шуд чишкхин нааһар сурҗана.

—• Цуһар келнә! — гнҗ саак бөдүн дун хәрү өгчәнә.

— Нег һәргтәһәс көлтә, цуһар мини һарла харһхт!

— Чамас һәргтәнь бәәхий?

— Кен келнә гинәв?!

— Цуһар келнә! — Хурсн улс ниргәд инәлдҗәнә.

Тернь ротмистрт хойр халхарнь ташснас дорар, шуд һал асад йовна. Арһан бархларн үүд секәд, хәәкрҗәнә:

— Сергей Федорович, наарлт!

Цааһас залач һарад ирв:

— Соңсҗанав, таниг.

— Та өөрксән соңстн, кенинь келҗ өгтн.

Күн ду һарчахш, болв хәрл.дҗ чигн бәәхш.

— Одак хәәкрҗәсн күн яһвчи? һар нааран!

—• Хәрү күн өгчәхш, уралан бас һарч бәәхш.

— Би тадниг сурҗанав, — гиҗ залач цуһараднь келжәнә, - үрвәд хәрцхәтн... Өрүндән көдлх, эрт босх...

Нег чигн күн йовсн уга. Өмнк кевәрн тагчг, хан хулен кевтэ зергләд, шовалдад бәәнә. «һацҗана, — гиҗ залач санҗана, — йир цаарлулҗ болшго. Би әмтән меднәлм! Эн юн муульта юмн ирв? Сәәхн, төвшүн бәәсиг эвдәд.„ Ода яһҗ эвинь олдмб?»

— Нә, бәәхлә бәг, харм биш эднә нөр, — гиҗ ротмистр бийнь һоорчана, — орий, Сергей Федорович, Тегәд, Хлюдов орҗ ирн, Хохал тал одад, хавтх-юминь бәрҗ үзәд, чимк чигн цаасна таср- ха хайҗахш, кевтнь шинҗләд, аҗглад бәәнә. Киилг, шалвр, һосн, башмг күртл булһчад, ааһ-савинь көмрәд, негҗдм болхнь негҗҗә- нә. Бешин үмсинь чигн көлврүлҗ, басл муудан орҗана. Зуг юн чигн анч медгдхш. Тиигх дутман улм дотран уурлад, наадн бол- сндан хордад, шуд яахан эн олж, ядҗана.

Генткн Даша ротмистр тал өөрдәд, ханцнаснь татна:

—■ Келит, ю хәәһәд бәәнтә?

Хлюдов шуд моһад зуулһснас дорар өсрәд, му ду һарад хәәкр- җәнә:

— Түнг! Уй, тер дала улс дотрас иим адус олҗ авч ирнә гидг>

— Та ротмистр, гиҗгтә күүк, сән көдлмшч му келвт. Гемән 164