ход. кнрцнә, — нкл салг, ядхдап мнцһн кун көдлдг эс болвас. Ке­ду сав-санх баоно? Эдн кеду заһс авч нрсн? Терүг урэл уга эд-бод кех: буулһх, давслх, хатах, утх, йовулх... Кодлмш дала. Иим эн. зах уга юмнд куч курч ядад, ичкевт, омтнд наадн болдм болвзач?. Яһсн сон гилчи? Зогс, зогс, көвүн... Ода, ора болҗ йовхнь, контор орад керг чамд уга. Иов, эвро улс ха, хонад, ю-күүгинь сурад, ме- дад авчк. Тппгхла, өрүгар күүндхд чигн амр болх».

Хааһә йовҗ, зөвәр утхн барак болен герэр орад ирхла, бичкн кевун, бултхр хар, бешин амар орн гиһәд бәәнә. һалнь мууһар шатад, усн буслҗ өгл уга зоваҗахнь ил, меддг юмн. Эврән чигн һашун утан һашута зовлң хойрас көлтә кедү асхрулҗ йовсн бол- хв? Өдрин тес күнд көдлмшт даңдад, киитнд даарад, халунд ша­тад нрсн, көдлмшч күүнә хотнь белн эс болхла, түүнә уурлх зөв. Кеннг керлдхмб? — Кашевар көвүг. Керүл үзшгон төләд үкс ги- һәд хотынь болһчкхар седхлә, һал шатлго зована. Тиигхлә бешин амар орн алдад, утанд хахад, цахад бәәдгнь тер.

— Көвүн, менд, —• гиһәд, Хохал бешин өөр сөгдәд, мод шивк- ләд, бешт тәвәд оркна, удсн уга һал дәрвкәд бәәв. — Нернчн ке- мб?

— Дорҗ... Пеедрә Дорҗ.

—. Әә, — гиҗ гиич толһаһарн гекҗәнә, — эцкчн бас эс көдлни энд? — бийнь хойр давхр делгү модн орна захд күрәд, сууна.

— Ээ, заһс давслна, заагарнь заһсна тос кенә. Би бас хойр үүл даадв: бочк, яршг деер тамһ дарнав, хот кенәв.

— Дала мөңг болһдг болхуговч?

— Альдас? — гиҗ көвүн мусхлзна. — Сардан һурвн арслн.

— Эцкчн кеду авна?

— Арвн, ик гиснь арвн хойр — арвн һурвн.

— Ик биш... Күн җилвтх юмн уга.

һазаһас шууглдад, кесг күн орҗ аашна. Өмн Нәдвдә Элдәшк йовна, Хохалыг үзчкәд, хәәкрҗәнә:

— Оо, хәләһит, гиич бәәх кевтәм!

Хохал босад, күн болһнд һаран өгәд, мендлнә.

— Мел манахс бәәҗлм, — гиҗ байрлн өврҗәнә.

— Көдлхәрий? — гиҗ Хавана Адуч соньмсҗана. — Түмн ирв- чн, түмиг эвинь олад зарҗ чадхвдн, бәәнә.

— Чийи? Эзн чамд түүгән даалһсн болвза? — һовлан Харайк уурән давслҗ йовна. — Хәләхнь, чи баах чаңһрсн болад... Өөд- лж йовзач?

— Нә, болҗ, ирсн күүнд, аав-ээҗин зокалар, ааһин ам зуул- һх, — гиҗ Басңга Увш нөкднрән хөрҗәнә.

Тегәд чансн заһс идәд, ардаснь шөл уухнь — шөл, цә уухнь — цә уулдҗана. Хотнд, әәмгт юн болҗах, яһҗахинь чигн залус сур- җана.

— Чи эврән, Хохал, мууха цаг биш цагла ирҗ йовхмчи? — гиҗ Харайк алн, болҗана.

10. Бембеев мс

— Көдлхәр...

— Көдлмш дала... толһагаи эрхм... — болҗ Увш саналдҗана. — Намд генткн Хитриков, Сальктын Хавал хойр ирвә, эзн ча- маг плотовой ортха гнж дуудҗана гисн...

— Нампй? — гпһәд тагчг цә ууж суусн Адуч ормана. — Бии- снь гсртчн хәәҗ ирви? Дсгд соньн... Тегәд, одвчи?

— Хәрнь тадпас нег анч авс гиһәд, өрүндән одхар...

-- Зөв гптп, Хохал, геех юмн уга, — Элдәшк селвг өгчәнэ. — Тедн яһад дуудснь бас медгдҗәнә. Танар дамҗулҗ маниг һарт авхар бәәнә, эсклә эдн бөдүн күзү үзүләд, үгәрнь болҗ өгл уга зовапа. Тппм бас болпа.

— Тникләрн бпдн яһн гиҗәнәвдн, а? — Адуч цугинь эргүләд хәләнә.— селвг сурна. — Пайда уга болхдан шаху.

— Панда ямаран болхинь, хәләхлә медгдх, залус, — гиҗ Хо­хал маасхлзна. Бп, арһта болҗ, тадндан му йир кехм угав. Кемр мнни һарар тадна бахлур бәрхәр седҗәхлә, эзн эндүрҗәнә. Зуг цаадк-наадкпнь ю-күүгинь тадн намд келтн гихәр, цәәлһәд...

— Салг пкл юмн, миңһн хойр зун күн көдлнә, — болад Элдәшк экләд келҗ өгчәнә. — Ик зунь хальмгуд, мел яндһа-мацгахн. Эзнь Ясырин гиһәд, үүсрт уга байн, балһснд бәәдгчн. Энд залачнь нөк- днртәһән цугннь һардна. һола тавн шүүгүлтә, шүүгүл болһнь миңһәд алд. Теднәрн Орс нур, Хорвт, Бөкүнт, Удһна цаһан, Суха­та хамгиг йүүһәд, утхад кевтнә. Тегәд татхин тавн зун, миңһн пуд хар заһс нег шүүгүл өгнә. Тооллч тегәд. Эн нуурмудычн Ясырин «мини алтн йорал» гиҗ көөрдгчн. Теңгсә шүүгүлмүд бас бәәнә, теднь цаһан заһс аңнна, бас то-томҗ уга.

— Буурана салгар болхла, һурвн-дөрвн холван ик чигн энтн, — болҗ Хохал ашлвр кеҗәнә.

— 1О келҗәхмчи? —■ Увш инәнә. —Ботхн буур хойрла әдл...

Элдәшк тәмкд һал кеһәд, Хохалын өөр ирәд суув.

— Ик юмн, Хохал, талданд бәәнә. Дегд икәр энд Һазалҗ, йил- һнә. Келхд хальмгуд, хасгуд әдл көдлмш орсмудла кесн бийнь, теднә өрәл мөңг болһна. А орс баавһармуд, күүкд яһна гинчи? Залу улсла тегш көдлсн бийнь хол тату үнлгднә. Цуһарагинь, орс, хальмг, хасг угаг ял гиһәд йосар алҗана. Гилҗихн болһндан ял өгнәвдн, тиигә йовтл әмд бийнь әрә олдсн мөңгнәсчн юмн үлдхш. Тиигчкәд хоор-хоорнднь цоклдулад, ноолдулхан хәәнә. Хәрнь тер, Хохал...

Өрүнднь конторт ирхлә, Савва Матвеевич шуд һарһсн көвү- һән тоссн мет, байрлад, келхм биш.

—■ Ирвчи? Сән... Сууҗа өөрән, Сергей Федорович, мана задач, мел удх уга, күрч ирх... Маңһдур, нөкәдүрәс эзн ирхм гисн зәңг- тә. Заһсн йир икәр бәргдҗәнә, күч күрч ядҗанавдн. Сәәнәр, уха- һар, седклән өгәд көдлхлә, мана эзн үн-шаңгиг әрвлхш.

— Цуһарадний?

— Уга, — гиһәд Савва Матвеевич эс таассар келнә — итклтә 146

күн, Хавал, келхд, 30 арслң сардан авиа, хойр сон көдлмшчин мөп- гн...

Үүдн секгдәд одв, Савва Матвеевич босҗ йовпа.

— Сән хонвт, Сергей Федорович!

— А\енд, менд, — гпһәд зөвәр өидр, махльг, шар залу орж ирәд, тал дунд зогсв.

— Эн, Хохал Манжиевич Җалыков, таниг күләҗәнә.

Хохал босад, гекәд мендлв. Залач байрлсар:

— Сән! — гижәнә, һаран өгчәнә. — Таньл болхм, мини нерм Сергей Федорович.

— Мини — Хохал...

— Уга, —• Сергей Федорович инәҗәнә, — эндрэс авн зуг Хо­хал Манжиевнч болх зөвтәт. Мегдҗәни?

— Хальмгуд, Сергей Федорович, эцкин нер келҗ дууддг уга, тегэд...

— Таниг дуудхм... Кезэ, кен гидг хальмг Ясыринск салгт ах плотовой болҗ йовла?..

— Ах гинтэ, Сергей Федорович?

— Ах... — гиһәд, залач стул деер сууна, нааран су гиен докъя Хохалд өгәд, стул зааҗана. — Эндрэс авн ах плотовой болҗанат, җалвтн 35 арслң. Болв нег сар, хойр сардан, ю-күүһинь медэд, дасад автлан плотовой болад көдлтн. Мана салг хойр әңг — ба- рун, зүн гиж. Барунднь — Хавал, зүүнднь — та, Хохал Манжие­вич. Хавал дамшлтта юмн, үзүлх...

— Менд хонцхавт! — гиһәд Хавал сахньсн орад ирв.

— Келә бәәтл күрәд ирвш, — Савва Матвеевич үүдн тал өргә- рн заачкад, мусхлзсн болад одв.

— Салг эргәд, барун зүн хойрин хоорнд гүн гиж,...

— Учр уга, Хавал, эндрэс гүүдгән уурхт. Эн сәәхн көвүг үзҗән- тә? Хальмгин «Җаңһрт» ордгар, зүн бийиг ахлад сун гиҗәнә. Та­ньл дтн...

— Би эврэн, Сергей Федорович, наар гиҗ дуудж одсн бээнм.

— Тегэд яһад нааран-цааран гүүһәд бәәвтә, Хавал?

— Зүн бийд һурвн эрвнц хонсн...

— Барунд зәрминь һарһх бээсн! — Сергей Федорович дунь догшрхен болад одв.

— Тенд хойр зогсҗала, тегэд... эмтиг босхад, сурад, эрэд... Ода буулһҗацхана.

— Савва Матвеевич, үкс гитн, бас чигн ю-кү немр кехм болв- за, — гиҗ залач закҗана. — Хохал Манжиевичиг дахултн, мел үүнә причал, хэлэг, дасг...

Хитриков Жалыков хойр цувлдн һарв. Залач босад, терз тус зогсад, йовен хойриг ардаснь хәләҗәнә.

— Йовдларнь бодхла, земгэ шулун, шудрмг, гииглг гихэс, шуд көгтә мет. Нигт болдг күн: болһамҗта, цөн үгтә, нег мөслсн, буцҗ гилә — царас дор болх өцгтә. Зөргтә, хурц, догшаврдан шаху,

147

зәрм-зәрмдән нүднднь генткн һал падрсн болад одна, — гиҗ за­лам Хохал.ын ардас хәлән бәәҗ келҗәиә. — Чи... Та юн гиҗ сан- жанта. Хавал?

— Бән-бәәҗ медгдәд бәәхгов, Сергей Федорович.

— Ээ, — гпһәд, залам гекҗәнә. Болв «чамас талдан хәрү соң- схар чпгн бәәсн угав, — гпҗ санчкад, дотран байрлад, — көвүг үгдән орулад, эврәһән кеһәд авхла, Хавал бишнь ил, йосн тов!» Минь эн 'дүццүлтнь бииднь тедү дүцгә таасгдад, Хавал тал хәлән, ниш хаһрад ннәнә.

Залам Хохалыг бнйләһән дүңцүлсинь, энүг ирсн агчмас авн бийиннь үн буурч йовхиг, нам наадн болҗахан, Хавал дүңннәд медҗәнә, болв арһ уга. «Арһул, дораһар, эс медгчәр му хәәхәс биш. нләр чирәднь инәһәд, цаһа сансн болад ю-күүһинь зааҗ өгхәс нань яахв? Хатуг җөөлн иддм, — гиҗ санҗана, — хәләху- гов, цаг зарһч».

— Энтн, Сергей Федорович, асхн заһсчнрла хонсн билә.

— Тегәд альд хонтха гихәр?

—• Намур чигн ирәд хонх бәәсн.

— Учр уга, миниһәр болхнь, нам сән тернь: әмтнд өөрхн болх, итклтә бәәх...

Хохал салгт дола хончкв. Үүг хойр таласнь үлү кевәр нәрдү- лҗ шинҗлҗәхинь, һәргтә биш, эн медә бәәнә. Нег хаҗуһаснь — залам, нөкднртәһән шуд нүдән авл уга бәәхнь лавта. Талдан ха- җугаснь — эврә хармуд... Яһна эн?' Ахлачнр дахну, аль... гилдҗә- хнь бас олн. Тиигх дутман Хохал кенәснь чигн, ю чигн сурҗахш, мел медсәрн, кеһәд, некәд... Адһҗ, на-ца, хамр-амарн ки авч сах- ньхш, бод гиһәд, ноолдан, шууган угаһар зөвтнь келәд, келгәд бәәнә. Болв көдлмшин аш му биш, дигтә-дарата, күцц. Дарцлдҗ бәәсн әрвнц, оңһцс заһсан өгәд әрлцхәсн, ода ирс-ирсәрн сулдад, цаглаһан йовлдад бәәнә— тиигхлә юн үг бәәдв? Үнинь келхнь, түрүн өдрмүдт Элдәшк ю-күүһинь дораһар зааҗ өгәд, земгә нүдн, амн болҗав. Ташр залуст, үүрмүдтән келәд, көдлмшән невчк чаң- һаснь бас медгдҗәнә. «Әмтн намаг иткҗәнә, намд нәәлҗәнә, эв- рәһән гиҗәнә. Тииклә би эдниг татл уга яахмб? Эдн намаг яма- ран сәәхн, эс медгчәр дөңнҗәнә, чи бас тииг!.. Тииг!... Тииг!..»ги- һәд, толһаднь төөнрәд, өдр ирвәс дотрнь улм батрад йовна.

Бас санҗахнь, ахлачнр аальлхар седдг болвчн, теднд арһ уга, юңгад гихлә, дән эклсн, орсмудыг цергт дуудад авад йовҗ одсн, тиигхлә, залу улс икл үнтә цаг. Күүкд улсар таачк түлкүлҗ, ачлһ ачулҗ, шүүгүл чирүлҗ болшгонь ил. Эвәр бәәхәс биш, эвдрлдх- лә, хайчкад йовҗ одхла, салган хаахм биш, яһна тедн?..

* * *

Генткн Хохалыг контор тал дуудулҗ. Күрч ирхлә, задач суу- на, нань күн уга. Мендләд, ю келнә гисәр, үүд авад эн зогсна.

— Менд, менд, Хохал Манжиевич, — гиҗ задач цеңнәд, маа- 148

схлзад пер уга, — су уралан, үүдп хоорпд, босад зогсҗаһад, юн күүндвр «пхв түүг. Чп гпһәд оркув, бичә өөл...

— Учр уга, Сергей Федорович, — гиһәд көвүи өөдән һарад, өөрдад суупа, -- хәрнь а.х улс бпйпм та гпхлә, эсклә өвким орулад оркхла, йнр эвго болна, эмәпәв.

— Дастлан тпнгҗәпәч, бп бас цагтав пчәд, орх иүкн олддго било. Наар гпдгм — бп кссгәс нааран тади тал одад угав, зав бо- лхт. чп чнгн эврән пег гүүһәд күрәд прхшч.

— Намдтн бас, Сергей Федорович, ңол болхшла. Шин көдлмш, шнн улс... Медснәс медәд угам пк...

— Гүүһод күрәд ирх, сурх, зөвчлх...

Эврән мсдсәрн, чадсарн кос гиһәд. Яһҗ мел сурҗ тесхв, үзәд уга юмн бнш.

— Зәцгәр болхла, көдлмшчн гем уга, зуг негл күн чамаг таа- схш — ах тооч...

Юигад? Би тооцаһан цаглань өгнәв, нег чигн үлү, дуту уга.

Уга, түүнәнчн цухл талдан, — гиҗ залач мусхлзна, — сар- дан көдлчквә гннә, нег чигн кү ялла харһулсн уга, нег күүнәс ден- шг мөңг бәрҗ авсн уга гинә.

— Күн гем эс һарһхла, көдлмшән кеһәд, һаңхад бәәхлә, яһҗ би түүг ялла харһулхмб?

— Барун причалд ялла эс харһсн күн гиҗ уга чигн. Түүг юн гиҗ санҗанач?

Хохал «медҗәхшв» гисәр, ээмән холькна.

— Би хүвдән, Сергей Федорович, санҗалав: танла зөвчләд, хойр-һурвн кү, шулун-шудрмгаснь, шаңнхм болвза гиҗ.

— Намий?.. Ах тоочин келдг зөв болхдан шаху. Чамаг күүнә мөңгәр сән нүднд үзгдҗ, әмтнлә таарта бәәхәр тиигҗәх гинә.

—• Та наадлҗ бәәдм биш болхуговт?

— УТа, Хохал Манжиевич, уга...

— Тииклә, Сергей Федорович, тана дурн, би нам юн гихән олҗ ядҗанав. Тиим юмн толһадм орх биш...

— Нә, болҗ, төртән бичә ав, — гиһәд, залач боев, — тиим эв­го күр һарва гиҗ бичэ сан, март... Иовйа, зууран күүндйә. Бас нег төр чамла хаһлхар...

Залач Хохал хойр зерглен, зүн причал орҗ йовна.

— Чамаг, Хохал Манжиевич, барун причалд тэвхэр.

— А Хавал? —• гиһәд, көвүн ормаһад зогена.

— Хавал, Хавал... —• залач саналдна. — Түүгичн көдлмшчнр шуд таачкд суулһад, уенд хайж;.

— Юңгад? Яһҗ гинтә?

— Ормднь чамаг йовулхар, юн гиҗ санҗанач?

Хохал ээмән холькхас биш, үг келхш. «Одхла, эднэн яахв? На- маг иткэд, намд ицэд, мини төлә гилдэд, ямаран?» — гиж, санж; йовна.

Залач кеегтэн причал эргәд, йир эс шаһасн оңһрха уга. Дотран

149

таасад, седклләнь харһад новей бийнь, зөрц энд-тенд зааһад, тату- тартголсн болад, басл чнгп чацһрад, нәрдүләд йовна. Тегод нег әрвнцин ачлһ буулһад дуусм цацунь залусиг би талан дуудҗана, .өвчлх, певчкн күүндх үг боәпә гппә.

Цүһар күрч прлдв. Зәрмпь тәмк орасн, зәрмнь һанздан һал кссн, ю келхвнь күләлджәнә.

Но. залус, плотовой ямаран? — гиҗ залач сурҗана.

- Гем уга.

- Болҗана.

- Үпүгптн таднас авхар.

— Юдгад?

—• Барун прпчалд товхәр.

— Бпдн яахмб?

—• Манд кенпг өгхәр?

— Хавал ыг.

— Мандтн бас таачк дала!

— Тертн манд керг уга.

— Түүнләтн бидн көдлшговдн!

—■ 1<ен келв? — гиҗ залач хултхлзҗана. — Тадн эс болх юм аюдан келдгән ууртн. Эсклә би тадниг яһдг чигн. Негдвәр — ке­нит альд тәвхнь мини керг. Хойрдвар — тадн дегд давҗанат. Гер­тов, гергндән заңган үзүлтн... — Тиигчкәд Хавал бас ухалсн, чик ашлвр кесн.

— Чик ашлвр кесн болхла, Сергей Федорович, Хавал гемән олнас сурад, доран үлдтхә болхн, — гиж, Хохал келҗәнә.

— Танд, Хохал Манжиевич, мини заквр сольх зөв кен өглә?

— Би заквритн сольҗахшв, селвгән өгчәнәв.

—■ Өрүндән барун причал ортн, Хавал нааран ирх... Кемр кенд эс таасгдхла, хэлэхгов, яахинь! — залач уурлад, нам менд келл чигн уга йовҗ одв. Хохал алмацад, яахан медж чадлго, йосар түржәнә. Түүгинь залус үзә бәәнә. Тегәд, Элдәшк келжәнә:

- — Чи, Хохал, йов гиснднь йов, маниг бичә хәлә, бидн эврәд яахан меднәвдн. Арһта болхла, ардаснь йовад, ю келнә, яһна, медҗ үз, соцс... Ханҗанавдн чамд, йосар нүд орулвч. Ял-мал уга- һар көдлж, зөвтән бәәҗ болхм сәнҗлм. Тииклә, Хавал эднә хара- чинь хамх цокхасн чигн биднчн әәшговдн.

Удсн уга, Хохал контор тал күрч ирнә. Залач сууна. Хитриков Хавал хойр орҗ аашна.

— Хохал Манжиевич, саахн эндүһән медвчи? — гиҗ залач сурҗана. — Теднә хажуд тиим юм келҗ болдви? Өрүндән Савва Матвеевич чамаг барун причалд авч одх, би Хавалыг чини ормд күргнәв. Ээ, бас нег келхм, ялла харһулхасн ичәд, эмәһәд керг уга. Тодл! Та, Хавал, невчк бийән ондарултн, дегд бичә әмт уур- лултн. Диг-дараг ястн, көдлмшән чаңһатн, эзн чигн күрч ирхдән арашго, юңгад гихлә, ирхәч кесг хооран саасн нег ирлго бәәшго. Тертн зөвәр шүрүтә залу, дадмг, хәрнь, эс келлә гивзәт.

150 ¹

Конторас һарад: «Яһдмб? Залус тал одхнь сонҗта, одл уга бәәхлә —• харм, пнм учр алдҗ болшго» гиҗ йовхнь, генткн «менд- вт!» гиһәд өөрнь җицпәд одна. Хәләхнь — Дорҗ. «Менд, менд» болад, Хохал байрлсн, көвүнә толһа деернь һаран тәвәд, илнә. Энүг үзхләрн, му бальчгт булхн гиҗ йовад, цевр, сәәхн цегән ус- нд орсн кевтә, дотрнь нам гнһәд, талваһад одв.

— Но, я маран бәәнчи, Дорҗ?

— Үрвәд, хаш элвг; цә белн...

— Адһҗ йовхшчн?

— Ута, яһна?

—• Причал орад ир, Элдәшкд дораһар намаг дуудҗана ги, ту- стан лавк тал күрәд ирг... Зуг талдан улс эс соңсдгар кел. Нәйи?

Көвүн доһчн гүүһәд йовад одна. Хохал үрвәд, лавк орҗ йовна. Ирәд, ю-кү хәләһәд, кесг болчкв. Нег савң, өрәл өдмг, невчкн халва ава бәәтлинь Элдәшк орҗ ирәд, лавкчас зөвәр уухнд зог- сад, эд-тавр хәләҗәнә. Хохал өөрнь ирәд зогсв.

— Ю авхар?

— Кергтәнь дала, эрәтәнь уга, — гиһәд Элдәшк мусхлзна.

— Өрүндән би тиигән һарчанав, Хавал тадн тал ирх, — гин бәәҗ, Хохал лавкч тал хәләхнь, тернь тедүкн йовна, эдниг нам төртән авчахш. — Үгән негдүләд, керго гитн. Эс болхлань, көдлх- швдн гиһәд суутн, яһна тедн, заһсан үрәхм биш? Тииклә әрвнцсиг көөһәд, барун причалд авч одх. Теднлә асхндан күүндчктн, бас буцг, эсклә юмн болшго, негәртн негинь соляд, улм эрәсинь чаңһа- дм. Цуһар дегц билә гихлә, болснь тер.

Хохал йовад одна. Элдәшк эргҗәһәд, нег цаасн тәмк, нег аль- чур авчана. Бас чигн ю-кү хәләһәд, адһҗахш. Тиигә бәәтл Даша гиһәд, хоша бәәсн Чолунас болдмн, орс күүкн орад ирв. Үүнә хойр күклнь, өмнән хайхла — өвдгин нүдцә болдг, алтн утц гүрҗ гим, алтрад, шуд гилвкхин на.

— Элдәшк, альчур кенд авбч? Келсн күүкндән?

— Келсн күүкн болх болхлачн, чамд чигн белглнәв.

Эн хойр иигәд, бас чигн ю-кү келәд, шоглсн болжала, хамдан һарад, йовҗ йовна.

—• Эльдашка, чи йир сән көвүнч, келич: чамд нег нуувчин төр даалһҗ болхий?

— Ямаран нуувчнь медгдхугов, Даша.

— Үгән өглч, күүнд келхшв гиһәд.

— Амм ардм һартха!

— Уга, чи бичә аальл, би чамд...

— Келхнчн ода, юугинь эндәһәр-тендәһәр эргүләд бәәнәч, — гисн Элдәшк зогсад, күүкн тал хәләһәд, күләҗәнә.

— Эльдашка, одакла таньлдудхнч?

— Кенлә? Одак гисн? Лавкчлайи?

— Чи яһҗанчи? — күүкн өөлҗәнә. — Җалыковла.

—• Әә, Хохаллайи?.. Сән көвүн, дурлҗ болх, зуг...

151

— Кел, кол!..

— Зуг, Дата, терчп күүктә.

— Л бн, һәргтә, түүпдчп дурлп гнҗәх бәәдлтәв. — Даша гүү- чәр саналдна, — у и, негл зөрлцәд һарлав. Ээ, одахн нег конто- рур прхләм, Җалыков залач хойр бәәдг өцгтә, күүндҗәснь соцсг- дв. Чпцпжәнәв. Цаадкпь ялла амт харһулҗахшч, Хавалыг хэл» гпһәд шахад бәәнә. Өгчах харүпь, келад баах үгнь, шуд адлдон куунджонэ: ааҗ чпгн баахш, зуһу мел уга. Чикдән, зөвтнь кедлм- шан кеҗах улспг ялла харһулшгов, хаҗһр һархла — талдан үг синод таднпг харсп, бпйан авад һарснь тер.

—■ Яахв чамаг, Даша, тегад?

—■ Күүкнь ямаран, саахнийи?

— Көркхн юмн, Булһаш гиһәд...

—• Тнпм көвүнд, ухата, үзлтә, келтә-амта, сурһульта, — Даша харм төрсәр саналдна, — кен эс дурлдмб? Булһаш гинчи, хөвтә юмн бәәҗ...

— Болвчн, эвәрнь нег таньлдулнав. Зуг цаадкинь эврсән мед- тн. Мел ода дахулад ирхм болвза?

— Уга, уга, — гиҗ күүкн чочад, йосар сүрднә, — хөөннь нег...

Тегәд Даша эврәннь барак орад һарна, Элдәшк — эврәһән темцнә.

... Өрүһәр заһсчнр көдлмшүрн ирхләрн күнд ачлһта, зөвәр дор суусн хойр әрвнц үзнә. Залач Хавал хойр аашна. Ирад мендл- җәцхәнә, күн хәрү өгсн уга.

—• Нә, залус невчк нааран зогслт, — гиһәд, залач дуудҗана. — Эндрәс авн тана плотовой Хавал болхмн. Көдлмшән меднә, дам- шлт бәәнә, бичкн дуту-дунд чигн бәәсн... Кенд тедн угав? Болҗа- на иигәд, шулуһар көдлмшән эклтн, цаатн дала заһсн ирсн...

Залус ду һарчахш, дор-доран суулдад, тәмкән һарһлдж, йовна. Залач ууртан бүтәд, чирәнь цәәһәд, нүднь уутьрҗ одв, болв бийән татад, әрә тесҗәнә.

— Хей, тадң яһҗанта? Элдәшк, Адуч...

—> Әмтн яахинь медҗәхшв, би хөвдән Хавалла алнав гивчн көдлшгов, — гиҗ Элдәшк келҗәнә. — Бидн юуһарн тер прича- лас дорв?

— Тедн керго гихлә, нааран авч ирдгтн юмб?

— Мана таачкд наадхнь дуту болҗ җахан?

— Бидн чигн чадхвдн...

— Тегәд көдлшго болҗанта? Буцҗанта? — гиһәд залач шуу- крн бүтәд, саналдад, аралдхин нааһар бәәнә. — Хавал, өөрк әрвн- цсән, хойрагинь, тер причал тал авч од. Буулһул... Тадн, залус, үнүгән батар, мвңкинд тодлтн, мартад орквзат. Өдр эндр биш, харһа бәәхвдн... — гиһәд залач йовад одна.

Барун причалд күрч ирхлә, һурвн әрвнц зогсҗана, негинь шин- кэн эклсн ӨКГТӘ. Хитриков үзгдхш, йовж, одсндан шаху. Хохал энд- тенд шаһаһад, нааран-цааран йовад бәәнә, альд, юн бээхинь йил-

152

һж авчахнь пл. «Яһдмб? Эн бәәсп һурвиг эдн ксзә чилэпә гихв. Ядхдан үд давулх... Күләхлә — үмкәрәд хуурх. Му заян гидг эн! Арһ уга, Хохалыг хәрү йовулад, Хавалыг үлдәх болҗаиав», —ги- һәд, залач көвүнә оор нрәд зогсн, мепдлҗәиә.

— Юн болҗана, Хохал Маижисвич?

—• Экләд буулһҗана, би үрвәд ю-күүнлә таньлдҗанав.

—• Хәрү йовх болад бәәвч.

— Юцгад?

— Одх дурн угайи?

— Намд йнлһл уга, — гиҗ мел эс керглсәр Хохал һарарн са­жал оркпа.

Тор хоорнд Хавал гүүһәд күрәд ирв.

— Авч ирәд зогсачкув, Сергей Федорович.

— Сән, орман эзл, Хохал Манжиевич әрвнцсиг зүн причал тал авч одад, буулһулх...

— Теднтн Хохалыг соңсхий?

— Соңсл уга яах билә, — гиҗ залач уурлҗана, — теднчн чам- ла көдлхшвдн гихәс биш, нань ааль угалм.

— Хәләһит, Сергей Федорович, эднтн сууна, — болад Хавал хоолдан шахад, шимлдхин нааһар бәәнә.

— Уи, иим, һолднь моом һарсн юмс бәәдви? — гиһәд залач доран тавшад, чавкадад одв. — Тадн бас буцжднта?!. Энтн наадна юмн биш, йосна диг-дара эвднә гидг...

— Хавалан хәрү авч ирдгтн юмб?

— Эсклә Хавал, эсклә бидн!

— Нә, залус, бичә аальлтн, болҗана, — гиһәд, залач эвлж.ә- нә. — Негл Хавал болшго болхла, ода йовад, ормднь Хитриковиг илгәнәв.

— Хитриков Хавалас юугарн сәмб?

— Нег кевд цоксн хойр һосн!

Залус босхар седҗәхмн уга. «Иим үүл бәәдви! Яһсн сән болна гилчи? — гиһәд уха гүүлгнә, зуг кергтә юмн толһад орхш. — Яма- ран эв, юн арһ бәәдг болх? Хавалас хавар болшгонь ил, Хитри- ковнь бас тер, һанцхн Хохал... һанцхн Хохал... Зогс, зогс... Мел үүг һанцараһинь үлдәхм кевтә: ах плотовой бәәнм. Чадх!..

Тегәд залач Хавалд залус соңсдг болдгар, келҗәнә:

— Контор ор, ах тоочд нөкд бол, би бәәс гиҗәһәд ирнәв.

Хавал йовад одна. Залус бииснь босад кодллдв: дун-шун уга, тагчг. Залач хәләҗәһәд, һәрән Нальҗиг дуудҗана.

— Чи Хохалыг нааран иртл нүдн-амн болҗаһич энд. Би тии- гән одад, бийинь йовулчкнав, — гиһәд зүн причал орад һарчана.

Лавта чидлән медсп залусин хәләцнь батрад, йовдлнь чаңһ- рад, кодлмшнь буслад бәәиә.

153

!к :к *

Хохал ах плотовой болен, һапцарп барун, зүн причалыг һар- дҗ, аль чптн тускинь медҗ залҗана. Энүнд хойр эркн нөкд бәа- пә. Баруп прнчалд — һәрән Нальҗ, зүүнд — Элдәшк. Хар мөр- то Хавалыг һоәд өгсн, диилвр бореи көдлмшчнр, ял-мал гидгнь земго баһрҗ одсн, мел ил гемтә болхла, учр оидан, күн кевтәһәр эднүр хәләҗ зардг төлод, эвро чидлон тавлад медәд авсн хармуд серглц боәцхоно.

Тавн-зурһан әрвнц заһсан үрән гиһәд, үктлән сүрдсн задач, ода шуд чикон атхад, о уга. Цуг хамгиг Хохалар дамжулж, эну- но ээм деер ачсн бәәнә. «Эн көвүн мини ик хөвәр ирв, — гиһәд залачд эс зальврх бурхн уга. — Энүг эс ирсн болхла, би Хавал- таһан яах бээсмб? Минь иигәд санад оркхнь зүркнь менрәд, евд- гнь кинтрод одна. Түүг эзн медчв гихнь толһань эргәд, нүднь харн- һурна. «Эзнд юн болва? Тавн-зурһан орвнц биш, тавн пуд заһс- нас көлтә, тавн зун маншңгинь әрвлшго. Әәлһдгнь: көөх, дәәнд йовулх болна. Хохалла сон бәәх, эвлх кергтә, энүг эмтн йир таас- на'».

Хохал бас чидл-гүүдлән медә бәәнә, болв терүгәрн көл кеҗ, давх, ичр-һутран геех санан уга. Кех зөвтә көдлмшән кеһәд, хаҗ- һр эндү харһв гиҗ, келхәсн чигн эмәхш. Болв келҗәнә гиж, хаҗ- һринь зааҗана гиҗ, көдлмшчнр энүнд дурго болхш. Хәрнь гемән медсәр, эмәлдәд чигн одна. Ахрар келхлә, диг-даран сән. Үлү ут чигн уга, үндснь му керг чигн уга...

Генткн залачур Хохал күрч ирнә: — Сергей'Федорович, на­маг хойр-һурвн хонгар тәвхнт, хәрәд ирнәв. Кергм дегд эркн, ба- чм...

Залач үг келен уга, Хохал тал ширтәд, «наад һарһад келжәнч, аль яһҗанач?» гисәр хәләһәд оркна.

— А энд яахмб? Юн гиҗ санҗанач?

— Нальж Элдәшк хойр алдх уга, хойраднь даалһад келчкнэв. Би эднитн иткнәв, көдлмшән меднә, дамшлтнь — дала...

— Тернь тер, зуг эзн ирвзә гиһәд...

— Сурад йовҗ одла гиһәд келтн...

— Юн болва? Яһва? Экчний?..

— Уга, Сергей Федорович, гер авхар... күн болхар... — Хохал, хавтхасн һарһад, бичг үзүлнә. — Күүкн зөв гижәнә!... Ик гихдән һурв хонхв.

—> Нә, йов, яахв чамаг, — гиҗ залач саналдна, — зуг сәәнәр эдндән даалһ, ааль-җиил уга болдгар...

— Санаһан бича зовтн, Сергей Федорович, — гиһәд кевүн һа- рч йовна.

— Хохал Манжиевнч, зогсҗа, — залач босад, бичкн төмр авд- ран уудлҗана, — мэ. Арвн тавн арелц... Салгпн һардвр чамд дөн. болҗана.

154

— Бог, Сергеи Федорович, бк эврои...

— Өгхло авдм, цокхла зулдм, ав, үлүдхн уга...

...Асхн болчкси, там орулчксн цаг. Мацаг Далвцд ирж бээт- хо гисәр хош-хораһан баглад, бел кечксн, өрүндән көлгн харһх- ла, сууһад һарад бәәхм. Цуһараднь мендән келчксн, Өлзә нам шишлң цә чанад, гпичлв. Тегәд Хохал ирхлә, кевтнь келтн гиһод, кесг хамг даалһвр өгсн... Болв бийләнь эс харһсн, чирәцж. энкр үүрләһән эс үзлцсн пир һундлта. Булһаш ирәд, һарһнав гилә. Зуг Хохал уга... Минь тиигҗәхнь үүд цоксн ә һарсн болад одв. «Акад томб? Хальмгуд орҗ болхий гиҗ зөв сурдг уга. Кен болхв? Маца босад, үүдн тал хәләнә: «Ортн!.. Ортн!..» гиҗәнә. Мел дарунь үүдн секгдәд одв — Хохал!

— Күрәд ирвә! Күрәд!.. — гиһәд Маца гүүһәд, Хохалыг тевр- жәнә. — Күрәд ирвә!.. Минь ода һундрхж, суулав, чамла харһл уга Гювх болҗанав гиҗ. Чи эврән күрәд ирвч!

—• Иовдлтн, мини эңкр ах болн эркн үр, хооран саагдҗана, — гиҗ Хохал инәҗәнә. — Маңһдур чигн биш, нөкәдүр чигн биш...

— Яһна? Даалһвр авч ирвчи?

— Даалһвр болчкад, даалһвр! — Хохал һартан йовсн ик даа- льң өргәд орксн, шил шилән цоксн ә һарад одна.

— Медгдсн уга, — гиҗ Маца алң болна.

— Маца, хувцан өмстн, кеертн, йовхм, Булһашиг оч булахм...

— Юун?!. Булахм гинчи?.. Зогс, зогс, чи хулхалхар бәәдм болв- зач?

— Уга, — Хохал элк хатад инәнә, — хулхалхар гини?

—• Чи, — Маца үүрән бас нег, эс итксәр хәләнә, — әрк орулад уга эсвчи, Хохал? Булһаш юн гих? Авһнь, бергнь юн гих?

— Келхлә, медх эсий?

—. Булһашла бийләнь күүндлчи?

— Бичгәр... Эн үүмәтә цагла маңһдур юн болхнь темдг уга. Юугинь хооран саахв, зөв болхлачн негдий гиснд, буру гиҗәхш.

— Тегәд һарһад көөх угай?

—■ Көөх яһла, нә, өтрлтн, Маца, — гиҗ Хохал адһана, — биитн зуг хойрхн өдрәр сурҗ һарлав. Келх үг чигн дала...

Маца хувцан өмссн, Хохалыг дахад һарчана.

— Аакчн медний, Хохал?

— Ода келүв...

Хохал түрүлсн, Маца дахлдсн, Булһашин герин сиигәр орад күрәд ирнә. Көвүн даальңган нег булңд оркчкад, Мацаг өмн һар- һҗана, бийнь ар нурһнднь йовна.

— Хей, кемб? — гиһәд тендәс бергнә дун һарчана. — Кен аашна?

— Бив, Хохалв, багш Маца йовна.

— Әә, уралан һартн, Булһаш тенд бәәнә, — гпх хоорнд күүкн цааһас һарад ирв.

155

— Ксн ирвә? — болад, авһнь бас соньмсҗ йовна.

—• Ксзә ирвчи? — гиҗ Булһаш шимлднә,

—■ Минь ода, — Хохал бас хоолдан шахҗана, — әрк орулҗ ирүв, чи бичо алц бол... Зов гихлонь нам эндрин бииднь буулһ- хар... Бпчэ уга гн, нәйп?.. Дегд адһмта йовпав.

Хонр көвүн уралан һарад, күүкнә авһла мендлнә, тедүки суул- дна.

— Хохал, кезә нрвчп? — гиҗ өвгн сурна. — Хотн-хошан залус сән новнн? Керг-үүлтн ямаран?

— Гем уга, үрвәд көдләд, эрүл-дорул... Заһсн элвг...

— Әә, тиим болтхал...

Хохал дораһар Мацаг худрна, эклтхә гинә, зуг тернь тагчг, ду һарч өгхш. Белн бәәсн биш, юн гиҗ келхнь медгдл уга, басл, цань уга түрҗәнә. «Эврән эклс! — гиҗ Хохал шинднә. — Яахв ода, эс болхла... Келәд үзс!»

—Көгшә, мана ирлһн... — гиһәд Хохал земгә шамдһа кевәр эклчкәд, тулад, хоолнь хагсад, үг. һарч өгл уга бәәнә, зөвәр түр- җәнә, яахан олҗ ядҗана.

— Учр уга, Хохал, бичә эмә, кел... — гиҗ өвгн дөңнҗ йовна. Үүнә санань, көвүд Булһашиг нәр-юмнд дахулх зөв сурҗ ирх ги- хәс биш, нань талдан ухан уга.

—• Мана ирлһн, көгшә, хара биш, — Хохал Маца тал хәләнэ, цаарлхм болвзач гихнь тагчг, арһ уга, эврән келх кергтә болҗа- на, — әрк орулҗ ирвдн..

— Аа, әрк гинчи, Хохал? — өвгн эс итксәр сурҗана.

— Ээ, көгшә. Булһаш бидн хойр үгдән багтад хуурлавдн, ода тана зөв сурҗанавдн. Цаг нәрн, үүмәтә, эврән медҗәнәт, дәәнә көлд, маңһдур юн болхинь күн меддг арһ уга. Тегәд шишлң су- рад һарч ирсм эн. Хойрхн өдрәр тәвлә. Зөв гихләтн бичкн белгән орулнав...

— Хохал, илднь келхлә, би чамаг тааснав, уга гиҗ келхд ха­ту, зуг әмтн юн гих? Маниг му келх угайи?

— Хойр эзн зөвтә гихлә, хотн тана юн керг гиҗ, көгшә, хара келсн үг бишлм, — гиһәд Маца немәд оркна. — Хальмгудыг дәә- нд авх зәңгтә.

— Өнчн ма хойрас әмтн юн дала юм хәәх билә, — Хохал нев- чк сана авч йовна, — цагин эркәр бәәхгов.

— Та хойриг эс болвчн, манпг му келх, — гиҗ үүдәр шаһан бергнь орлцҗ йовна. — Әәҗәнәв, кенә ам бәрхв?

— Дәәнд гинчи? — евгн йосар ормаҗана. — Хальмгуд гинчп? Нә, көвүд, яахв ода тадниг, цагнь чигн нәрн, орултн белгән... Эмгн цә ке... Булһаш, наарлч...

Хохалыг һархла, Булһаш орҗ прв.

— Содсвчи? — гиҗ авһнь сурҗана. — Юн гнҗ санҗанчи?

— Эврән медтп, җееҗә, — күүкн дорагшан хэләһәд, улаһад одна, — би зевән өгчкләв...

156

— Чп зөв өгсн болхла, юп үг бәәдмб?! — бергиь дәкәд үудәр шаһаһад оркв. — Бидн чамд кемб, һазак ноха...

— Ду таср! — өвгн эмгн талан шурүлкжәнә. — Төрт орлиад, мууха юмб?

Хохал даальцган авад орҗ ирәд, өвгнә өмн авч одад тәвжәнә. Ног хавтхаснь әрк, шикр, балта, невчкн хар туре, балык һарһад оркв. Талдан хавтхаснь өвгн эмгн хойрт гиж авсн, сан һара өмс- күлмүд бәрүлҗәнә.

— Тегәд, көгшә, бнчә намд өөлтп, — гиж Хохал суржана, — талдан цагла, талданар ирхм алдг уга билә. Би та хойраг һаннхн ааклаһан әдл сандв, ааклаһан әдл санхв, тевчхв. Тииклә негл сурхм — дегд бичә нәрдүлтн. Намдтн ода деерән арһ чигн, цол чнгн уга. Болв Булһашитн һар деерән бәрәд бәәхв гиҗ эс келдг болвчн, седклинь һундаҗ, му үзүлшгов, юңгад гихлә, дуртав. Аакдан келләв, ода та хойрт келҗәнәв. Аакм бас аман бәрәд кев- тнә. Ода яахв, көгшә, зөв гиһәд, амулңта йөрәлән тальвхитн эр- жәнәв. һанцхн би чигн биш, Булһаш бас. — Көвүн өвдгләд оркв, күүкн өөрнь ирәд зергләд сөгдҗәнә.

— Нә, бостн хойрулн, сәәхн иньгсм, — гиж өвгн зөв өгсән ме- дүлв. — Хохал өөрк әркән секәд, һалд цац, ке... Чи, Булһаш, эн белгәснь тәв. Эмгн нааран су...

— Ю әәҗәнәв, арһулдхнтн өвгн, — гиҗ эмгнь өвгән хөржәнә,— мууха адһҗахмта, авад һарад зулҗахш тиигтлән... Дееж бәрнәв, цә кенәв...

Тегәд өвгн эмгн хойр зергләд суулдсн, Хохал, Булһаш эдн әрк, цә кеҗ өгхәс биш, бииснь тедүкн бәәлднә. Өвгн ааһта цәәг авад, хоолан ясад, сеңклзәд одв:

—■ Ода энтн, миниһәр болхла, йосн хүрмин йөрәл болн гиҗ эс бәәни? — Маца тал хәләнә, тернь гекнә, эмгн бас дахна. — Учр тиим болсар мана му күүкн түшсн һазртан өлзәтә, бат кишг- тә үрн болҗ, кен ахан күндлж, кен дүүһән эрклүлж, ээҗ-аавиннь шавхрт күртҗ, элвг байрта, дүрклҗ йовтха.

— Тиигтхә, йөрәл шиңгтхә, — гиҗ Маца дөңнҗәнә.

— Би бас йөрәхугов, — болҗ бергн хавтхаң уудлад, цаһан мөңг һарһад тәвҗәнә, — нә, мана му күргн күүкн хойр, өрк-бүлә- рн өнр болҗ, өөрдин зацгар җирһҗ, ни-негн, ааһ дүүрн, седкл тавар, амулңта йовх болтха.

— Тиигтхә, йөрәл шиңгтхә, — Маца дәкн гекәд оркна. — Нә, көгшәс, тадна үгнь айта, үндснь цаһан, йөрэлтн давхр бүтж, бии- стн, хәәртә көгшәс, ода чигн олн җилд эрүл-менд йовҗ, маднан ахлж, зааҗ, залҗ йовхитн эрҗәнәв.

— Тиигтхә, хәәрхн, та чигн, багш, нег сән йөрәлч өвгн болҗ йовхитн деедкс өршәтхә, — гиһәд өвгн цәәг хойр-пурв балһад ун, өмнк чирктә әркән авад, көмрәд оркв. Эмгнь чигн, Маца чигн’ ууг дахлдад, түрүн сөцгиг бәрцхәв.

157

—■ Певчк урдаснь зәңг орулх бәәсн, — гиж. эмгн Хохал тал хәләиә, — ю-күнь дуту...

—• Учр уга, бичә санаһан зовтн, юн чигн манд кергтә биш, - Хохал Булһаш тал зааҗана, — эврән күцәнәвдн... Намр күртл күләсн болхла, мөцг-теңг чиги хоршах биләв. Нег үлү сән җалв ода авчанав, сардан 35 арслң...

—• Мууха земгә мөңгмби? — өвгн иткҗәх бәәдл уга.

—■ Ода яахм биләтә, көгшә, — Маца үүрән харсх саната, - салга ах плотовой гисн наадна көдлмш бишлм.

— Зогсҗа, ах плотовой тегәд кемб?

—• Хохал...

— Намий? —■ өвгн улм алң болҗана. — Ахнь биш эңгин пло­товой гпдгчн әврә көдлмшлм.

— Хәрнь, хара күүг баһаснь тиигҗ өөдлүлшголм гих ухан ор- на, — гиҗ Маца седклән илдкҗәнә. — Күргнтн, көгшә, чаддг кө- вүн...

—■ Нә, бидн өтрлнәвдн, көгшә, — Хохал өвгн эмгн хойр тал нәәлсәр хәләнә, —аак бас күләһәд, чееҗәр адһад, зовҗах. Маңһ- дур асхн йосн нәр кенәвдн, тадниг ирҗ авнавдн, белн болҗатн.

— Ю әәҗәнәв, бидн ю хәәхмб? — гиҗ эмгн аман бәрҗәнә. - сар болад, хойр сар болад, ардаснь оддг...

—• Уга, негл цуг зокалыг, йос-ямиг эвдәд, эврәһәрн кеһәд хуу- рсн хөөннь, юугинь ода хәләхв, экнәснь сүл күртлнь эвәрнь мед- сәрн, чадсарн кехмн. Бичә ичтн, тиигтлән хулха худл кесн бишт. Үгдән багтсн хөөн, бидн эврән зөвтә гисн хөөннь әмтн юмб ма­нд? Булһаш бидн хойрулн әврә байҗвдн: хойр эктә, нег аавта бол- вдн, — гиҗ Хохал келҗәнә. — Маңһдур эврән ирҗ авнав хойра- һитн...

—• Учр уга, Хохал минь, однавдн... Күүкән өгсн хөөннь, сиикән хармлдм биш... Булһашан йовулчкад, эврән ардаснь одхасн кенәс әәхв?.. Тиигчкәд, эмгн, цаг деерчн ямаран болҗахинь тоолл уга бәәҗ болшго. Дәрк, дәрк, бичә үзгдтхә, дәәнд авна гидгтн, сән зәңг биш. Хәрнь, Хохал, толһата көвүн болад, холынь урдаснь тоолсн учрар, би тиим амрар зөв өгдгм тер. Чик, мел чик, кен ме- дхв маңһдур юн болхинь?

* * *

Әәдрхнә гувр Соколовский хальмг улсин залач Криштафови- чиг наар' гилһнә. Тернь дарунь гилтә ирнә. Мендләд, тедүкн зог- сад, ю келхинь күләнә.

— Борис Эммануилович, уралан һартн, суутн.

—• Ханҗанав, тана зергәс, — гиһәд Криштафович өмннь ирэД сууна.

Цаадкнь шинҗлсн авцта хәләҗәһәд, — тана селгән ирнә гидг эн, — болад гувр цаас өгчәнә, — адһм угаһар, сән гидгәр оньһад умшти... Сурвр бәәхлә бичә эмәтн...

158

Криштафович авад хәлән «хаана зәрлг» гисиг үзчкәд, шуд дотрнь кирд гисн болад, хойр һарнь чичрәд одна. Болв бийән хө- рәд, гүүнәр саналдад, төвкнсн болчкад, умшхнь: хальмгудыг 19-с авн 43-та күртл залусиг дәәнә халх көдлмшт автха гиҗ закҗана.

—■ Медгдҗәнә, —■ Криштафович бас нег, тодлад умшҗ йов- на, — зуг мууха акад нер өгсмб энүндән «реквизиц» гиҗ, мал махнд авчахш тиигтлән? Нам мөр цергт авхларн «мобилизац» ги- нәлм. Яһвчн күн, әмтн бәәнәлм. Ямр нег ямтыг бич гисн, түүнә толһа күрснь эн болхгов...

Гувр инәг-инәг гиһәд, бас чигн келҗә гисәр тагчг соңсад хум- сн болһан хәләһәд, цеврлсн болад бәәнә.

— Энүгитн, хәәртә Борис Эммануилович, хан бийнь иигҗ не- рәдҗ, тер учрар дала юм аюдан келхм бишл.

Криштафович, шуд зүүһәр дораснь шаасн мет, өсрҗ босад, хойр һаран өрчдән шахад, уульңнхин нааһар бәәнә:

— Тана зергәс, гем мини, медей угав...

— Учр уга, Борис Эммануилович, эндү һара бәәдм, — гиһәд гувр маасхлзад, нер уга,—яһҗ, ямаран учрар «реквизиц» болсинь медх санан бәәни?... Министрмүдин советин ахлач Штюрмер дәә- нә министр Сухомлинов хойр хаанур ирҗ. Дәәнә йовуд улм оралц- та болад, һару немәд, альднь чигн күч эс ядҗахас көлтә, цуг та­лый келн улсиг, тер тоод, Борис Эммануилович, тана хальмгу­дыг бас, «мобилизацла» харһулад, цергт авхмн, эднэр окоп мал- тулх, мод чавчулх, нань чигн күнд көдлмш келгх кергтэ гисн зэр- лг белдәд, һар тәвүлхәр, батрулхар йовхан келнэ. Николай Алек­сандрович цаасинь авад, нег умшад, бас нег умшад, иигҗәһәд, «мобилизац» гисн үгиг хусад, «реквизиц» гиһәд, мел бийнь, һара- рн бичҗ. «Тер хаҗһр нүдтә хармудт болҗахугов» гиҗ. А та кел- нәт, «толһа күрснь эн болхугов» гинэт, ха-ха-ха...

— Мини гем, тана зергэс, — гиҗ Криштафович улм улаҗ, ба- сл чигн муудан орҗана. — Кен медлә тиим күчр тууҗта юминь. Яахв, амна аю алдг болад, һарч одв. Сурҗахм, бичә төртән автн. Дәкҗ тиим цалдн, юм, амн үгән өгчәнәв, һарһхн угав.

— Нә, болҗана иигәд, Борис Эммануилович, — гиһәд гувр хөрҗәнә, болв бәәх бәәдләрнь нүднәни хәләцәр дүңнхлә, цааһан, дотран эн әвр байрта бәәнә. Тиигх дутман үүнә дунь цеңнәд, «күн иигҗ бәргддви!» гисн болад, Криштафовичин зүркнд шигдәд, мен- рүләд йовна.

...Криштафович ик хора дотраһар нааран-цааран йовдңнад, җөөлн үстә кевс деегәр гүүдглхин нааһар бәәнә. «Яһдмб? Юу- нас авн эклдмб?.. Му заян, ар улс биш, арһта тоотынь чигн сәә- тр медхшв, — гиҗ биидән уурлна. — Тагтан бәәһәд, бәәл уга, тедниг харсхар седәд... һәәд одхн яһна цуһар чигн!.. Ода ямаран үүл, гувр намаг амр тәвнә гидг берк. Архлата оңһц кевтә, өөрнь өсрәд бәәхәс биш, нег чигн ишкм үлү кедг арһ уга!..»

Генткн үудн секгдәд, нөкднь орад ирв.

159

— Тана зергэс, адвокат Баянов харһх зөв сурҗана.

— Баянов? — гиһәд Криштафович байрлад одна. «Дөң би£ ирнә гидг эн! Уга, теңгр бәәнә! Тер бас хәләхугов намаг, тиигтл бп түүнә туһлынь идСн биш». — Суртн, ор гитн... — Бийнь адһ; ормдан одад сууһад орксн, цаас авад, умшсн бәәнә.

Дарунь дәкн үүдн секгдәд, җөөләвр тиим дун һарад:

— Орҗ болхий? — гиҗәнә.

— Боллго, боллго, — Криштафович өмнән бәәсн стол зааҗ на, — суутн, уралан һарад...

—• Ханҗанав, тана зергәс, — Байна Санҗ толһаһан өкәлһә, гекәд оркв, ирод стол һатц сууҗана. — Нег ирәд, танд бара, хад, һарс гиен бийнь, зәрмдән эмәсн болад, тана үнтә цагитн яһ; аюдан эзләд суухв гиһәд, дәкәд дала цол бас болхш, керг-юмн, даргдад, бәәсм тер...

—* Учр уга, учр уга... Нам сән цагла ирвт...

Байна Санҗ эс медсн болад, тегәд алң болсар хәләхәс биш болв үг келҗәхш, нам сурҗ чигн бәәхш.

— Цаг сән гидгм учрта, — Криштафович бас алдг орулад орк- сан медҗәнә, — намд селвг өгх, дөң болх күн кергтә. Та мел диг- тә ирвт, Баяновин зергәс. Хальмгудыгцергт автха гисн зәрлг ирсн.

— Намий? — Байна Санҗ үргсн болад одв.

—Әәх дала юмн уга, Әрәсә кевәрн цаатн дәәлдҗәнм, дөң-нө- кд болх кергтә.

— Тана зергәс, Әрәсән аль читн дәәнд, кезән-кезәнәс авн, ха- льмгуд болснасн нааран орлцад, Төрскән харсад, төрән күцәһәд, йовата юмн биләл, зуг сүл цагт һолгдхас биш, хальмгуд...

— Умштн, ухалтн, селвгән өгтн, — Криштафович өмнән кевт- сн зәрлг авад өгчәнә, — яһҗ күцәсн сән болх?

Байна Санҗ зәрлгиг авад, нег гүүлгәд умшад оркв, бас нег адһм угаһар оньглад умшҗана. Хальмг улсин залач «ю келнә эн?» гисәр күләһәд сууна: өңг-зүсинь, бәәдлинь аҗглңа, альд таас- җахнь, альд эс таасҗахнь медгдәд йовна, юңгад гихлә, нег алднд бирчиһәд одна, бәәс гиҗәһәд, чирәнь тиниһәд, нүдәрн инәһәд чигн авна.

— Хаҗһр, эндү уга, миниһәр болхнь, тана зергәс, — гиҗ Бай­на Санҗ келәд, цаасиг хәрү өгчәнә, — бас чигн тодрхалхмн бнлә.

—• Юн хаҗһр бәәдмб хаана зәрлгд? — Криштафович ннәнә.

— Байн улс, ик мөңгтә, малтань, сулдхгдҗана гисн чик, эдл- ахуһан өсгтхә гиҗәнә. Талданар келхлә, мал-гернь өсхлә, махн, тосн элвг болх, икәр шаңд орулҗ өгх гисн үг эс болхнн? Дунд һара байнд, ормдан угатя улс нәәмәдлҗ йовулх зөв өгсн, бас йнр чик. Миниһәр болхнь, минь үүг бас чигн өргҗүлхм. Эн зөвиг ар- һта тоотд, ормдан кү йовулҗ чадх болһнд өгхмн. Зуг эдн тер йо- вулҗах күүндән үн-шацгинь өгсн деерән, шаңд бас мөңг орулж өгтхә. Дәәнд мөңгн кергтә эсий?

— Мөңгн кезә, кенд керго болдви? — Криштафович амрад од- 160

на. — Мел чнк эсв. Негдвор, шац көдлмш кех улс авн гиҗәнә, хойрдвар — мөцг...

Эн хамгиг нәәрүләд Баппа Санж, бичнә, Криштафович һар тэ- вэд, тнпзон дарна. Тегэд хаана эркн зәрлгиг яһҗ күцәх, ямр кевэр ксхлэ сон, чнк болх күртлпь цәәлһҗ зааҗах бачм цаасн нутга асрач болһнд новулгдна.

Хойр төрәр нрсн, хойраһинь цань уга гидгәр күцәсн Байна Са­нж йовхар седҗәнә. Бписиннь оомгин арһта гиен хойр-һурвн байн, өөрхн улс, балһсна базрт мал туулһҗ ирсн, Санҗарн орл уга бэошголм. Нег үлү, хальмгуд дээнд авхмж. гиен җирклә соң- сҗ болна: арһл гинә, алтн-мөңгн чигн харм биш, алдрсн хөөннь... Тппгхләнь Санҗ ухалҗ-ухалҗ, Криштафовпчд бийднь одс гиҗ санна. Таньлдх — негн, анч авх, арһинь хәәх — хойр... «Негл ха- һад, хойр туула унһавув!» гиҗ дотран байрлсн Байна Санҗ босна.

— Нә, тана зергәс, би йовнав.

Криштафович босад, һаран өгәд, ханад нер уга.

— Танла таньлдсндан, Баяновин зергәс, йир икәр байрлҗанав. Өгсн селвгдтн, күргсн дөңдтн әврә гидгәр ханҗанав. Хөөннь яма- ран чигн төр харһв гиҗ, дурта цагтан ирҗәтн, бичә эмәтн. Энтн сурвр биш, заквр!..

— Ханҗанав, менд бәәтн, — гиһәд Байна Санҗ йовад одв.

— Ухата залу, ээминь түшҗ болх күн, — гиҗ Криштафович ухалҗана, — сурһульта, тоомсртань ил...

Удл уга немр заавр ирнә. Хальмг улсин задач авад хәлән, кел- җәнә: «Оо, ик бийәрн Штюрмер бийнь, Борис Владимирович, на- мд, мини нернд, бичҗәнә. Хаана зәрлгиг эрк биш нутга, әәмгә, адг-ядхдан әңгә болг, олна хург деер зарлҗ, тиигхләрн тер әмтн орн-нутган харсхин төлә, кергтә, туста төр күцәхәр йовҗах авц- таһар, өргмҗ өгч, чинринь өөдлүлтн гиҗәнә. Ташр хаҗһр үг, күр һардго болдгар, хурл-хувргар дамҗулад, цәәлһвр кетн, хальмг ул­син ах ламд Балдна Чимдд биииднь даалһтн, тер эврәннь эркн тө- рән гиҗ тоолад, күн болһн чик ухата, седвәртә һарч йовхур дууд- тха. Тавн зун күүнәс бүрдсн көдлмшч команд болһнд нег гелң өг- тн, түүнә өдрә җалвинь 2 арслң кетн гиҗәнә».

Нутгудар заавр күрч ирсн, әәмг, әңг болһн көл, толһа уга гил- тә бәәнә. Нег хотнас зәңг талдан хотнур довтлсн, деернь дел-сүл урһад, холван немгдсн, тег кевәрн көлврхин нааһар, теңгс оштрм- лад, дольгарснас чигн тату биш. Әмтн үүмәд, ууҗ хот уга, унтҗ нөр уга.

— Заһсна улсиг авхм биш чигн, эздүднь әмтән ик мөңгәр хул- дад авчкҗ.

— Манахстн дәәнд оршго чигн, болв кех көдлмшнь дәәнәс дор чигн: һазр малтх, мод чавчх, төмр хаалһ кех...

— Одх һазрнь орчлңгин шуурха чигн: Волынь, Прибалтик, Могилев, Минск гиһәд, дәәнә зах чигн...

Баһуда хург болҗана. Әәмг кевәрн хурсн, Луузң, Хамба лам 11. Бембеев ,

ахта толһалсн бәәнә. Нутга асрачин элч, нимгн шар залу, хальмг келнь ги.хлә усн, босад, хаана зәрлг умшж өгчәнә.

Дарунь Хамба лам үг авб.

— Хәәрхн, — гиһәд, өөдән хәләһәд зальврад, хойр һаран өргәд оркв, — деедксм минь, эврәннь Төрскән, орн-нутгаи, алвтан хар- сҗ, энд үлдсн ах-дүүгиннь, элгн-саднани төвкнүнә төлә, элкәрн һазр шудрсн хортнла ноолдхар, чикәр келхнь, тиим ноолда кеҗәх улст дөң, нөкд болх мана көвүд, залусиг хәләҗ, харҗ йовтан, хәә- рхн...

— А хәәрхн, — гиһәд, цуһар ламиг дахад, давтад оркв.

— Бас кен келнә? — Луузң хургин улсиг захаснь зах күртл эргүләд хәләҗ йовна. — Нә, үкс гитн...

— Би келнәв, — Очка зәәсң ширдг деерәсн босв. — Иим ик чннртә, ним ик ачта кергт, орн-нутг әәмшглә харһсн бәәх кемд, цаһан хаана бийиннь зергәс, зәрлг болҗ, хальмгудыг, маниг, нөкд болтн, дөңгән күргтн гихлә, бидн яһҗ билә гидмб?

—■ Чик!.. Зәәсң мел чик келҗәнә! — гиһәд тедүкнәс Балзна Отельдан хәәкрәд оркв. — Та биитн, зәәсн, бас йовхар эс бәәнтә?

Очка шуд ардан эргәд, нүднь цусвкад, чирәнь улаһад одсн, доран хахад-цахад, нам ю келхән медҗәхш.

— Би цәәлһвр өгнәв, — болад нутгас ирсн орс боев, — Очка зәәсң йовшго, юңгад гихлә, хаана зәрлгд онц келгдсн йовна, нойн, зәәсң улс сулдхгдҗана гиҗ, тедн малар, мөңгәр орлцв чигн — да­ла.

— Чик! — Очка дәкн ардан эргәд, соңс гисәр завдад оркв,- би хаана зәрлг эвдҗ чадшгов, эсклә, шуд йовад медх биләв. Те- гәд миңһн хөөһән шаңд мел өңгәр өгнәв.

— Ачнран, ах-дүүһән кедүһәр хулдҗ авхар? Ормднь йовҗах улст кедү үн-щаң өгхәр бәәнт? — гиһәд Отельдан босад, уралан һарч йовна. — Зәәсң дала хөд өгәд, бийнь һарчах болҗана, орм­днь әмт хулдҗ, дольгтнь йовулад, ах-дүүһән һарһҗах... Бидн яах- мб? «Эврә дурар», элкән ишкүлҗәһәд, цәәһин үс кеҗәсн үкрән, көл кеҗәсн мөрән, цөн хөн, ямаһан кевтнь «авч одад өгәд», ха- ша-хаац дотркан хар ус цацад биинглчксн бидн, тегәд яахмб? Нам мөчр ноосн күртл герт үлдәсн угалмт! Мел «мана дурар» авад йовҗ одсн... Тегәд манд хулдҗ һардг арһ уга, йовх чигн ду­ри уга. Учр тиим болсар эн хамгиг цугинь байн, нойн улст даал- һх кергтә. Эднә чидл күрчәнә, бидн хәрлдхм...

— Мел чик!..

— Йосн үг!..

— Зөв!..

—Үнн!..

Нутгас ирсн күн шуд зүүһәр шаалһснас дорар өсрж, босад, альх ташад, хәәкрҗәнә:

— Төвкнтн гинәв!.. Харулчнр, бәртн өөрк хутхачан!..

162