II ХҮВ

Зллу күн зөрсн талан

Негдгч бөлг

Түмнә Сервҗав нойн гиһәд, далндан өөрдчксн бийнь, әвртэ заглюн, улан-шарнь йилһрәд, цергә подполковник авган алдад уга төләдән, цевкәрәд, шуд тал дундаһарн тасрн гиһәд бәәнә. Әәмг, алвтдан йиринә теңгрнь болад, ах нойн баав гих күндтә не- ртә, сурһулин ахинь чиләсн, сурһмҗин икинь авсн, эн алдндан эркн байн чигн: энүнә эзлдг һазрнь 2,5 миңһ һар десәтин күрсн, тавн зүсн малнь тооһан шуд алдсн...

Әәдрхнд, нам Петербургт чигн, йир ик шиҗтә, цуг йосна халх улс, ик баһ уга, мел үүнә келснәс һардг уга болна. Яахмб? Орн- нутг залҗах Государственн думд суңһгдна гидг наадна юмн би- шнь ил, бив гиҗәх энүнлә кен тегәд эрцдмб? Тер учрар ах нойн баавин келснь —йосн заавр, зааснь — заквр болад, тиимд бийнь чигн, әмтн чигн дасад хуурсн бәәҗ.

Ода ах нойн баав күндрәд, нам юуһар чигн төр кедгән уурад, зуг эврә таварн, кевтхдән — кевтәд, босхдан — босад бәәдг бол­на. Иигдгнь, шуд генткн көгшрҗ оддгнь бас учрта: хойрхн юмн мууднь орҗ. Хаана йосн, хара юмн бәәҗ гиһәд, Думинь тара- һад көөчксн — негн. Түүнәс даву юм әәмг, алвтын угатьнр үзү- лҗ. Үгәс һарснь һәәһә, эдн шуд бослда кеһәд, нойна хадулсн өв- синь, бәрүлсн хаша-хаацинь түүмрдәд, хадлһнднь малан хәрүләд, нәәмәдләд хулдсн һазртнь эзн болад, эвлсиг чигн, эвдрсиг чигн медл уга, эзлгддгән уурснас көлтә, ах нойн баавнь арһан барх- ларн, гуврас дөң сурҗ. Тернь зертә-зевтә харулчнр йовулад, әрә гиҗ Хошуда харчудыг төвкнүлҗ. Эннь — хойрдгч, хамгин ичртә, һашута гисн үүл болҗ, Сервҗав нойна омгинь, чидлинь йосар шантрулснь тер.

Зовлңдан даргдсн ах нойн баав мел бпйәрн төр кеһәд, энднь шарклсн, тенднь хатхлсн болен, әмтнә төлә әмд йовх юмн кевтә әрә торад, нам газет умшдган хайсн төләдән, эклсн дән шуд тол- һа деернь товин сумн хаһрсң мет, чочаһад, сүрдәһәд оркна.

140

— Дэн гпнп? Яһад? Кен? — гнһәд көгшн нойн өсрҗ босад, көвүн талан ормана. — Келхнчн, Төмр, күн кевәр!

—■ Германь Әрәсәд до зарлсп... — Көвүн офицерск хувцан эм- сод орксн, һоснг цань уга гпдгәр арчулсн, гилв-далв гиһәд, йовдц- над бооно. — Австро-Вепгрь адрад, Ссрбь тал дэврсн, Германь дегдлод, Оросод, Францд, Бсльгд до зарлсп, Англь, Японахн Гер- маньд залсн, дслкон өролнь көл-толһа уга..,

—• Мана Әрәсә оомшгло харһсн бәохмб?.. Төмр, юцгад эс кел- ночн?!

— Кслв гпҗ, нах боосмбто? — көвүнь эцк талан хәләһәд, мус- хлзад авна. Түүг үзсн көгшн нойна дотрнь киит дүрәд, халун цу- сн толһа талнь хагдсн болад, агчмин зуур нүднь харңһурад одна.

— Яах, яах... Яһдгинь медхшчи! — гиж, Сервҗав чаңһрад, мел дор ормдан оцдарҗ одна. — Әрәсә оомшгло харһсн кемд, би, дооч гвардейск офицер, көлврәд кевтхмб?

— Яахмта?

— Яах било, мер тох ги!..

Делкон дэн, цуг әмтнд чилшго зовлң, түрү-зүдү, әәх-ичх, үкл болҗ прсн болхла, Түмнә Сервҗав нойнд земгә сәәһән халдаһад, гемтә бпйинь эдгәһәд, көгшн бийинь баһрулад, чаңһаһад оркна. Эн цергә кевәрн бедрәд, эрст өлгәтә бәәсн өвкиннь алтн чашк ав- ад, деернь барлсн «Зөргтә төләднь» гисиг умшн, бүстән зүүһәд, нүр үздгин өмн зогссн бәәнә. Иигән нег эргәд, тиигән нег эргәд, өрчднь бәәсн орденән иләд, чиклсн болна.

— Одачн гем уга эсий? — гиҗ биидән чирмәд, таассар мусхл- зад авна. — Дән гисн, намд хүвдән, сән... Саак мини зөв-учр өсх... Харчуд ода яһдгчн? Суудгарнь усн орна гидг эн! Хухр-хухр гил- дәд... Мууха юмс... Зогсҗатн, хуцин өврәс дорар мошксв!..

Әәдрхнә гувр, бәәрн хазг цергә эрклгч одмн, хальмг улсин ах асрач генерал-лейтенант Соколовский кесг үүдн һацц суудг, энүнд күрнә гидг амр йовдл бишнь ил. Болв үүнлә харһхар, зөв- учран медүлхәр бәәх улс эс баһрдгнь, улм немәд бәәдгнь бас ил. Ода чигн арв шаху улс суулдна, мууд орх һарань биш, тедниг иигән күн өөрдүлшголм, күләлдҗәнә.

Генткн цуг хамг ачлвр, яман зүүсн, зер-зевән унҗулсн, шав- шулсн, бийнь гилв-далв гисн подполковник, нойн Түмнә Сервҗав орад ирлһнлә, гуврин нөкд, гуврт орхар күләлдҗ суусн улс бас, дард гилдәд бослдсн, толһаһан күн болһн өкәлһәд, мендлҗәнә.

Нойн һаран толһа талан өргәд, мендин хәрү өгн, өргэрн үүдн тал зааҗана:

—• Генерал бәәни?

— Бәәнә, тана зергәс, — гиһәд, гуврин нөкд, хазг офицер хойр өскәһән харһулад, күвҗңнүләд оркна.

— Намаг ирвә гиһәд келчктн.

— Болҗана, — хазг офицер җивәд, үүд татад орҗ одв. Удсн уга, һарч ирн, — тана зергәс, күләҗәнә...

141

Генерал Соколовский босад, хойр 1һаран өмнән деләд, маасхл- зад, тосад аашна, Сервжав нойн тер хамгинь эс керглсэр, церго йо- сар мегдәһәд, һараи толһа талан өргәд, хойр өскәһән күвҗңнү- ләд, зогсад оркв.

—■ Менднтн эрҗәнәв, генералын зергәс!

— Ай, әрлһит энүгән, нойна зергәс, — болҗ Соколовский Из­ринь авч мендләд, ах нойн баавиг көтләд, уралан һарһҗана, — суутн, амртн, арһаһан һарһтн...

Сун гиҗ йовад, нойн тотхад зогсна:

—• Генералын зергәс, цаг чигн бачм, ирсн кергм бас, нам суух дурн күрхш...

—■ Нә, эврән медтн, келтн!

— Ним Төрскнд әәмшг үзгдҗәх, чинвртә кемд, би, генералын зергәс, гвардейск офицер, кавалер гертән суухмб? Зөв гихләтн, генералын зергәс, полкан цуглулхар... Медәтә гиҗ бичә һолтн, ода чигн һарм бат, нүдм хурц!.. — нойн шуд мегдәһәд, өрчән күв- кәлһәд, өскәһән күвҗңнүләд авб. — Өвкм, Сервҗав Тюмень, Бер­лин, Париж хамгиг авсн... Би, түүнә алтн чашкинь зүүсн, салтрнь яһсмб?!..

Эн үгмүд, эн тоолвр гуврт дегд таасгдад, нам нүднәснь нульм- сн цәәрәд:

—■ Мини герлтә нойн, — гинә, — минь иим, күчр итклтә, берк зөвтә, үнн седклин үгмүдтн дотрким шуд хәәлүләд, девтәһәд оркв. Ханж.анав, танд...

— Ээж, Әрәсәни төлә оньдин белмб! — Сервҗав нойн бас нег мегдәһәд, кергән күцәвүв гисәр, доран суув.

—• Тундутов бас эс ирхнь, — гувр ормдан одад сууҗ йовна, — бас полк цуглулнав эс гихнь...

Түмнә Сервж,ав шуд өсрәд босна:

— Генералын зергәс, бас гиҗ, турнта тохмта Тундутовиг түшг болм ухата, түргн сүвтә Түмнәхнлә дүңцүлдгтн юмб? — болҗ өөлҗәнә.

— Мини герлтә нойн минь, — гувр маасхлзад, босҗ йовна, — би таниг бийитн, тохмитн өөх яһлави? Нам дүңцүлх чигн седкл угав. Зуг хальмг улс Әрәсәдән ямр дүңгә итклтәһинь бас нег өв- рҗ, онц темдглх санаһар келчкүв.

— Мана Түмнәхнә тохм гидгтн, генералын зергәс, алдр Аюка хаанас авн, — терүнд цаһан хан Петр бийнь ирҗ, баралхҗ йовсиг меддг болхуговт? — эк татсиг сергәһәд келхлә, дегд хол тууҗ...

Гувр нойна келвр ахр бишинь медәд, суув. Бийинь бас суутн гиһәд, докъялж,ана. Сервҗав сун йовж, цааранднь келҗәнә:

— Түмнә Баатр-Увш нойн гиһәд. Икл сурһульта, тууҗч, бичәч, архитектор болн дәәч бәәҗ. Энүнә эс меддг эрдм гиҗ уга билэ гилднә. Мана Хошуда хурл ямаран сәәхн — түүнә зураһар кег- дҗ. Бичәд үлдәсн «Дөрвн Өөрдин тууҗ» беркл чинртә, ховр бумб болҗана. Энүг бидн һанцхн тохминнь гихәс, цуг хальмг улсин 142

эркн казн гпж,, цань уга гндгәр эцкрлҗ, хадһлнавдн. Түүнә наа- һар өөрд улсин кссг ду, теднь сәәхн-сәәхн бийснь, цуглулад би- чснь, цергә сурһуль дасхлһна халхар үүдәсн хамгнь бас бәәнә. Полковник Түмнә Баатр-Увш нойн 1831 җил Польшт болен бәрл- дәнд орлцад, әмән өгсмн.

Талдан нег полковник, Париж авсн Түмнә Сервҗав нойиг ме- ддгл болхуговт? Алтн чашкнь эн! — ах нойн баав чашкиг һар- һад, гилвкүләд авна, деернь дарсасн үзгүд зааж.ана. — Наадад «зөргтә төләднъ» гнж, хан бичүлсн уга эс болхий?

Баатр-Увшин ач Цернҗав гиһәд, подполковник йовсн, бас хам- гин ах сурһульта күн бәәҗ. Тегәд чигн Әәдрхнд ирәд һарх хоорн- дан французск нертә бичәч Дюма Түмнә Цернҗавин гиич болҗ, бүкл хойр өдр Хошуда нутгд бәәснь худл биш.

Намаг, генералын зергәс, эврән меднәт...

—■ Медх биш, меднәв!

— Турнта тохмта Тундутовихн, тегәд, манла яһж; әдлцдмб? Түрнта гиж; му келхәр седәд келсн бишлм. Учрта. Генткн нег нек- вр деерәс ирнә, йир сонжда болна: негән, тоомсртаһаснь хотл балһсн тал, хаанур илгәтн гинә. Хальмгин сәәчүд хурад, зөвчлнә. «Яахар бәәхинь кен тедниг медлә? Алхар чигн бәәдг биз? Тиигх- лә, сән залу йовулхмн биш» боллдна. Тегәд Тундутов Чүүчә гиһәд нег турнта бәәсиг хувцлад йовулна.

— Хи, хи, — гувр инәһәд, нер уга:

— Генералын зергәс, энтн инәдн биш, — Сервҗав нойн аль- чуран һарһад, көлсән арчҗана, — тегәд Чүүчә йовад одсн, зәңг зә уга чигн. Түүг нам күн угальдг уга болна. Генткн һурвн мөр татулсн, нутга закрачар җола бәрүлсн, зөвәр халмһа Чүүчә гүүл- гәд орҗ ирнә: әмтн шуд өврәд, аман бәрлдәд, зәрмнь шиг-шиг гил- дәд, зооган кеҗәдгчн. Тегәд Чүүчә тергн деерәс бууһад, зәрлг бол­на: «Эндрәс авн цуһар мини медлд орҗанат. Цаһан хан намаг цуг хальмгин толһач кеһәд, тәш нер өгв. «Эн! — гиһәд һоснани түрәһәс һарһад, алтн барта цаас үзүлҗәдгчн. — Худл, гихлә, асрачас суртн. Хәрнь намаг Чүүчә гидгән, нег үлү турнта гидгән кентн болвчн хайтн, марттн, эсклә толһа уга үлдхт, эс келлә гив- зәт. Чүүчә-тәш гитн! Медгдви?»

Гувр инәҗәхш, зуг ик гидгәр өврсәр толһаһан зәәлнә.

— Тиим бәәснийи?

— Теңгр цоктха, худл болхла, генералын зергәс. Түүнәс наа- ран турнта Тундутовин тохм гиҗ нер 1һарсмн...

— Беркл юмн, — гувр өврхән уурхш, саналдна.

— Хәрнь, таниг медҗ йовтха гиһәд, генералын зергәс.

— Күчр гихәс, келдг нань үг уга.

— Тегәд, генералын зергәс, полкан цуглулхви?

— Уга, ах нойн баавин зергәс, — гиҗ келчкәд, гувр мусхлзад авна, — таниг тиигҗ эс нерәдцхәни? Тана көвүдтн: келхд, Төмр, Герой ахта тиим офицермүд йовхла болхугов. Манд хаана талдан

143

даалһвр бәәнә: дәәнд кергтә хамгар церг теткх! Әмтн «эврә ду. рар» малан, юмна түрүнд, мөрдән, эдл-уш болх хамгап хулддг болдгар көдлмш кех кергтә. Бн, нойн, тана Хошудахнд наадкстан үлгүр болх гиҗ йнр икәр мәәлҗәнәв.

—• Генералын зергәс, санаһан бичә зовтн, тертн күцәгдх...

— Бас нсг юм танас сурхар... — гувр тулад, ямр кевор, яһҗ келхән шүүҗәх өи,гтә бәәнә. — Би, хазг цергә эрклгч одмн күн, тегәд тана хальмгуд хазгин зергләнд ордг болдгар, тер тускд нө- кд болхнта гпхәр. Ах командлгчин адьютант корнет Тундутов цуг тег эргәд, нутг болһар хургуд хураһад, цәәлһсн бийнь, дала юмн болен уга.

— Алдр нойн Николай Николаевичд алң болнав, — гиҗ Серв- җав бирчиҗәнә, — адъютант мууха олҗ ядҗ йовхмб? Тиим кор- нетәр би нам һал түлүлшго биләв. Болв түүгитн ирхлә, би нам харшлхан хәәсн угав, юңгад гихлә, түүнә арднь кен хәләҗәхиг, эрклгч одмн эврән, генерал-лейтенант Соколовский зерг бәәхиг, би эс медхм биш. Тегәд мана әәмгәхн түүнәнтн сурвринь дөннлә — хазгин зергләнд орх болла.

— Зуг танахс, мини герлтә нойн, күчр нег неквр тәвсн билә, — гиҗ гувр мусхлзҗана, — хальмгудын эдлврәс авсн цуг һазриг хәрү өгхләтн, тегәд хазгуд болнавдн гиҗлмт, Иосн тиим неквр дөңнх гидг хә-виз...

— Ода яахв, — Сервҗав гүүнәр саналдна, — насн, насн... Нег хөрн, һучн җил авад хайсн болну...

— Учр уга, мини герлтә нойн, бичә һундтн, — гиҗ гувр ээм деернь һаран тәвнә, —• тана эс кесиг көвүдтн кех... Тана Төмр, Герой эдн ахта, баахн-баахн офицермүд, зөрг, чидл, ухан, эрдмнь күцц, тиигхлә хәрнь, бахтх зөвтәт.

— Тернь тер, —• Сервҗав маасхлзад, гуврин келсн йир таас- гдҗана, —• тегәд мендләд, зәңг авлцн бәәх болад, һарна.

Үүдн хаагдҗ одсн бийнь, ардаснь хәләҗәһәд, гувр келнә:

— Чи мектәч, көгшн арат, би чигн хоосн бишв...

* * *

Ут һазр, Ясыринә салг гиһәд урднь соңсад бәәхәс биш, Хохал нааран ирәд уга билә. Зөвәр ик, орс селән — Воскресенское. Тал дунднь сәәхн чигн сүм дүңгәнә. Мөргүл болҗах өңгтә, хоңхснь җиңгр-җиңгр гиһәд, ду негдүләд, эргндән зөвләд бәәнә. Күн йир узгдхш. Көдлдгнь — көдлмшт, эс көдлдгнь — мөргүлин ард.

Йовад хәләхнь, теңгс дотр гишң, хойр таласн уснд хавчгдсн, чимк, нәрхн утдан сунсн, тоха арл. Деегәрнь хойр эрәд гермүд цувлдулҗ бәрсн, теднә арднь, усна көвәһәр, причалмуд үзгднә. Өөрнь хар-хар оңһцс, әрвнцс болн нань чигн сав-саңхс яралдсн, харулснь шовалдҗ: кезә мана ачлһ буулһҗ, хәрү тәвнә гисәр кү- ләлдҗәнә.

«Эн хамгар болхла, — Хохал зогсад, энд-тендән бас чигн һәә-

М4