1Егод бае Пугач үүлнпь эдпд үзүлсп болхугов?

- Яахм бил,)? - (-ни п мусхлзад, сахлан доки мошкад авиа. — АҺ Катерннкиг ка цокхар новей күп... — Хала, хала, Сарпа гиһәд бичкн 110.1, Нҗлнн отхн күүкпь. Дәкҗ, тецгет күрн-күртлнь, энүн- дчи пег чигн 1юл орж нрхш. Сарпачн Хальмг теегас, Эргин шиирэс гүүҗ һарад, зуурап кссг-кссг нуурмудар орад, Иҗлд ирж. усан егдгнь тер.

— Хальмг теегас гинтэ?! — Николай чочад, алн болад одна, — Би санлав, одачн кеегтан йовгдх, түүгитн Әәдрхн шидр бәәх һазр җа.хан гиж...

— Өвгн хәрү өгсн уга. Болв Николай тал зөвәр алң болсар, земгә шинҗлсәр хәләһәд оркв. Үүнә нүднднь: «Чи, көвүн, мууха дегд чочад одвчн? Юңгад?» гисн сурвр гилвкәд, унтрад одв. Бас нег хәләчкәд, хәрү күләсн уга, келҗәнә:

— Минь иигәд Хальмг тег эклнә, тустан йовхла, Теңд күрнә, Ижл көөхлә — Әәдрхнд... — Зуг келсинь күн эс соңсҗ йовхинь өвгп медәд, үгән төгсәв, дәкж, ду һархш, болв алң болж.ана: «Ха- сг эсклә маңһд, тернь ил, Хальмг теегәр мууха төр кеҗәхмб?» — гиҗ санад, тәмк ораҗана.

Николай нам ам аңһаҗахш. Хәләцнь, ухань, седклнь цуһар емннь уняртҗах һазрт туссн: «Хальмг тег!.. Хальмг тег!.. Ним бәәҗлмч!..» гиж, үүнә дотрнь, зүркнднь төөнрсн болад, ик дөш деер бичкн алхар төмр давтҗах мет, җиңгр-җиңгр гиһәд, айслад бәәнә. — Иигж; харһхм бәәҗлм! Әрәсән ик зууһинь, Европин өрә- линь эргүв, болв Хальмг теегтән ирәд угав, нам йоста хальмгла чигн харһад угав!»

Тер хоорнд Николай һарсн һазран, Урал эргниг тодлна. Оренбургск хазгуд дунд хальмгуд хара биш йовдг, цуһар гилтә кирс зүүсн, тегәд, эдниг хальмгуд «кирстә балдрмуд» гиҗ нерәддг билә. Болв Оренбургск хальмгуд наадкс талан дегд тачалж., тенд юн болҗахар, яһҗахар төр келдҗ хүүвлдм. Кемр неж.әднь тиигән йовад ирхлә, тер күүнд амр уга: үзсән, соңссан кевтнь, кесг саа- млҗ келҗ өгдг.

Удл уга эврә керг-үүл чигн орад ирнә. Энүг цергә ямаснь буул- һад, эңгин салдс кенә. Тернь баһ гисн кевтә, суулһад... Николай зарһ яһҗ кесиг, сөрсхр сахлта, көкрңгү хамрта зарһч шиидвр умшсиг санчкад, мусхлзна. «Шаҗна өмнәс һарһсн гемднь, бурхн- ном муулснднь, Ленск үүлдврмүдт орлцснднь, хааг бийинь, ха- тынь бас му келснднь — 6 җилә каторгла харһулхмн» гиһәд чи- кнднь күңкнсн болна.

_х Тегәд түүрмин больницд туссн, түүнәсн зулад, партии даалһв- рар альд эс одув? Ашхабад, Саратов, Казань, Уфа, Ташкент, Ир­кутск, Баку... Дәкәд бәргдәд, Казанск медлин дәәнә зарһин шии- дврәр саак түүрм... Түүрм болхларн догшарн нер туурсн Алек­сандровск централ.

...Әәдрхн. Пирстн деернь шууглдна чигн, хәәкрлднә чигн.

125

Кермс доцһдад, цевмүд харҗцпад, күрд таш-туш гисн хамг нег- дәд. чнкн тацхрм. Әмтн гихлә чик-чикән идм.

Батын ээж. уульдг уга гнһәд ардан, хойр талан эс медсәр хар- вчкад, сонҗ угаһпнь темдглчкәд, Николай одх герән хәәһәд Пар­на.

* * *

Очка земгә таварлад, на-ца хойр көлврәд, одачн кесгтән босх санан уга. Хойр-һурв хонсн бийнь уурхш, энд-тенд өвдсн болад, кслхм биш. «Хе, хе, Көк цекә орчквч гинә, тачанкд махмуд булр- сн өңгтә, — гиж. зәәси бийәрн наад кеж, дотран инәнә, — одакс кевтә, тер күчр халунд, хош-хора үүрчкәд, йовһар йовсн болхла, яах бәәсмч?.. Тьфу-тьфу, бичә үзгдтхә тиим, һазрин уга юмн күү- нә уханд орнала, тьфу-тьфу, җахн-җахн... Ээ, Көк цекә тал нег сүрг, хойр хош һарһтха гих кергтә. Тиигхлә Дондг эргнә усн наа- дк малднь күрәд бәәх. Босхм-яахм, аль бас невчк көлврчәхм...»

Генткн чаңһар үүдн секгдәд, земгә бөдүвр маляг нуһлад, ба- рун һартан бәрсн Амха орад ирв: — Мендвт, зәәсң...

— Хей, кембчи? Яһҗ йовначи? — Очка чочад, өсрәд босҗ йовна.

— Бив, зәәсң, Хавлна Амха гидг күмб. Көк цекәһәр нүүһәд, бүүрләд бәәдг хальмгуд намаг йовулв.

— Нә, кел кергән... Бийичн танюв. Чамаг биш, үксн өвкинчн ясиг, долан булдрун күртлнь би медхугов...

— Мини кергм эн, — Амха төвшүнәр эклҗәнә, дотрнь хорнь буслад бәәсн бийнь хөрәд, «чамаг, яһад болвчн тесх зөвтәв, ноо- лдан-шууган угаһар төгсәх!» гиҗ эн дотран давтна, — мана хотн кевәрн, малта-хартаһан ууҗах худгиг тана ялчнр ирәд, шат тә- вәд, өңсләд йовҗ одсн билә. Бидн халун һаңһд, хагсу теегт мәәр- тҗ үкхм биш гиһәд, өнситн авад, шатлсн модитн бичә нортха ги­сн седклтә бас авад, худгин өөр хурачксн бәәнәвдн...

Зәәсң Амхан келсиг соңсн бәәҗ киилгән өмсәд, шалвран авад, нег шуңһрцгур көлән шурһулад, наадкан шурһулн гиҗ йовсн ке- вәрн, доран му ду һарад, амнаснь көөсн цахрад, шуд оркрҗана:

— Юун?! Яһув гинчи?! Яахан медҗәнчи?!

— Мана сурҗах: бичә һанцхн худгтмдн эзн болтн.

— Уга бол! Нүдндм бичә үзгд, андн!

—• Байрта харһий, зәәсң... — Амха һархар йовна.

— Хей, зогс! Зогс гинәв!

Амха зогсна, инән гихлә эвго, болв зәәсңгин бәәх бәәдл гидг— дегд. Хойр һарарн шалвриннь зах бәрсн, нег көлнь шуңһрцг дотр, наадкнь — нүцкн... Һарарн заңһад, дайлн гихлә — шалврнь унх, өндәһәд, чикрн гихлә — бас эвәсн ирхш, ууртан бүтәд, хордад яахан олҗ ядҗана.

— Келтн, зәәсң, бийтн адһҗ йовнав.

126

—■ Хей, Маша, Саңһа, Савһар, кен бәәнәчи өөрән, наартн гих- лә! Яһсмб, кишго нохас, би эдниг цугинь...

— Нә, би йовҗанав.

— Зогс, зогс, — тер хоорпд Очка шалвран өмсәд авчксн, хойр һарнь сулдсн бәәнә, — соцс мини кслсиг. һазр мини, деернь, дот- рнь бәәх хамг — цуһар мини. Намас зөв уга худг биш, зурмна нүк малтх зөв угат...

— Зурмнд тегәд зөв өглтә?

— Чн, кншго ноха, бпчә бийдм казвад! Сурхар ирсн болхла — сур... Бичә авч зулад бә!..

— Бн, зәәсц, танас ю чнгн сурж, ирсн угав. Келчкхәр, медж. йовт.ха гиһәд, эсклә...

— Эсклә гпҗ яахмчп?

Амха хәрү өгсн уга: «Ю чамд келхүв, ки, медшгоч», — гижә- хнь ил, һарад одв. Ардаснь Очка көл нүцкн кевәрн гүүҗ һарад, сөөвңгүдән дуудад, хәәкрәд, му келәд, адрҗахин нааһур. Теднинь күләхм биш, келхән келсн, төрән күцәсн Амха мордад, хаалһа- рн болв.

Кен келснь кемҗәнә, Маша түрүлж., Саңһа Савһр хойр арднь дахлдҗ әмсхл.дсн гүүҗ ирв.

— Дуудвта, зәәсңгин зергәс? — гиҗ Маша «юн болҗ одв?» гпсәр ормаҗана. — Бидн тенд һурвн шарһиг...

— Хотын эздүд! Күн үкҗәвчн, дуудн гиҗ, хәәкрн гиҗ, муудан орад бәәвүв, уга! Ширг авад оч гим!.. Көк цекә ортн, ялчнр да- хултн, тер худгиг шатлад, өнслтн.

— Тана зергәс, — гиҗ Маша өврсәр келҗәнә, — шат тәвәд, өньс эврән өлгәд, хулһн чигн оршгоһар кесн...

— Одад хәләтн яһсинь! Өнсинь авч шивәд, шатынь һарһад, хурачксн бәәдгҗн.

— Кен?.. Кен тиигҗ андрҗахмб?

—• Амха!.. Хавлна Амха!.. Нама көндәҗ, мини һарла харһҗ, тархар бәәх өздң болхугов. Би түүг...

һурвад күн суусн хойр тергн ирәд, худгин өөр зогсв. Маша толһалҗ йовна, зааһад, закрад бәәнә: ялчнр шуд эргәд гүүлдәд, нер уга. Хоти талас әмтн, ик баһ уга, ниргәд аашцхана. Зәрмнь модта, күрзтә йовна. Цуһар ирәд, худган бүсләд авчкв.

— Тадн, хәәмсм минь, талдан күүнлә харһх болвзат? — гиҗ Маша келҗәнә. — Нойнла наадсн толһа уга, нохала наадсн хорма уга гидгиг мартхм биш. Зәәсң келснәсн хооран цухршгонь ил. Ти- иклә, тадн хооран һарх болҗанат.

— Би зәәсңдчн келләв, — гиһәд Амха Маша тал өөрдж, йов­на, — ода чамд бас келхәр... Эн худгас бидн цуһар, мал, күн уга, ууҗанавдн. Тер учрар худган кенд чигн өгшговдн, зәәсң биш, зәә- сңгәс болхнь ирг. Түүнәс давхла — һазр зәәсңгин биш. Мууха юмб — белнд эзн болен, белүснд залу болен!..

127

— һа<р тсгәд чннпйн? — Маша мусхлзҗапа. — Киидон чав- каджанач, мсклә һәрәдҗ-һәрәдж, чальчагтан...

— һазр шаиһа...

— Шан гпсн — зәәсц болхугов! — Маша ялчнр тал эргәд, закжапа. — Ю күләжәхмтә? Эклтн...

Теднь үкс гнлдәд, тсдүкн хуралһата шатын моднас авад, худг тал зөөжонә. Сацһа Савһр хойр бас дөң болҗана.

Амха худгнн өөр зогсад авчкв, күрзән түшәд келҗәнә:

— Залус, тадн яһжахмта? Гертән күүкд уга бишт, неҗәд, хо- шад үкр уга бпшт. Теднәнтн ууҗасн усинь булаҗ авхла, бийстн яах бплтә? Эндр манла харһсн үүл маңһдур таднд чигн учрхдан арашго, тпнклә, бидн суржанавдн, бичә күндән гиигнәс өгтн, ки- лнц бпйдән бичә автн. Мана неҗәд, хошад үкр мәәртәд үкхлә, күүкдин гесн хаһрад бәәхгов, зәәсңгин малын ик зунь үксн бийнь, арвн миңһнос негнь үлдвчн, терүнд юмн болшго: дала!..

Нег ялч авчасн модан дорнь хайчкв, наадкснь терүгән дахҗа- на. Нам Саңһа Савһр хойр зөөхән уурв. Маша нег Амха тал хә- ләһәд. нег нөкднр талан хәләһәд, яахан, ю келхән олҗ ядҗана.

Генткн хәләхнь мөртә күн толһа давад орҗ аашна, довтлад йовна.

—- Зоәсң бийнь! — гиҗ Маша келәд, ик цогцнь хурагдад, агч- сн болад одв. Саңһа Савһр хойр, бара хәәсәр, өөрнь ирәд зогсч- кв. — Яһна йир? Юн болна? Хәәрхн, гөңгәр, нааһар төгсхнь сән бәәҗ...

Очка үкн гүүхәрн ирәд, худгин өөр зогсахар, хойр һардад, гедргчләд татҗана. Халҗ одсн мөрн, шүрүндән зогсҗ эс чадхла- рн, шуд ормдан цегләд, хойр өмн көлән өөдән хаяд, ар хойрарн зогсхла, зәәсң унҗ тусад, деернь әрә торв. Тер хоорнд юн болсинь, яһсинь үзә, меда йовна.

—■ Маша, мууха удҗахмта? — гиҗ ах сөөвңгәсн сурҗана.

— Тана зергәс, әмтн зөв өгчәхш, һанцхн худг...

—• Әмтнийи, аль Амхай?

— Амха бас, — гиҗ Саңһа келҗәнә.

—■ Җили цааран! — зәәсң му нүдәр сольвад оркв, тернь, мо- дар цокулсн ноха кевтә, һудыһад одв.

— Нә, болҗ хург кеснтн, экләд шатлтн!

Маша ялчнр тал хәләхнь, күн хамриннь хаңхтан авчахш. Тии- гхлә бийнь нег ик мод авад, худг тал оч йовна. Саңһа, Савһр не- җәдиг авчана, цуг ялчнр тедүкн зогсҗана, көндрҗәхш. Негнь нам хавтхасн һанз һарһад, тәмк нерх саната бәәнә.

—■ Зәәсң, би танд өрүнә келләв, одачн давтнав, олна нүүрт, — гиҗ Амха эклҗәнә. — Та ямаран ичр-һутр уга күмбтә? Хәләхнт өөрксән: иим улсас, ууҗасн усинь булахар седдг... Хот болшго- ла тертн, хорн...

— Уй, үүнә келинь! Би арсичн бүтүһәр авад... — гпһәд арал- дн, уралан довод, мөрәрн Амхаг доврүлхәр седҗәнә. Тернь туш-

128

җәсн күрзән өргод, өмпәспь хүрүләд оркхла, мөри үргәд хаҗис гнсн болла, зәәсцгнг өргад, эмәләснь эрлг авад шивсн мет, шилд гиһәд, тсдүкнд Һазр үмкәд унв. Яхлад, яарад, ксләд керг уга.

Маша гүүҗ прәд, өргәд, босххар ссдиә.

— Яһвта, тана зсргәс? Әлд өвднә? Яһна?

— Бнчә!.. Бичә бийим көпдә! — гиһәд цаадкнь оркрад, сүүднь утх шаасн һахаһас дор. Сацһа Савһр хойр эргәд гүүлднә, ю кехән, яахан медҗ ядад, алмацна. Сацһа, шулуһар довтл, нутгин асрачд од. намаг плгәвә ги. Ксл, юн болсинь, яһсинь... Ирҗ харстха, ал- җапа гн. Шулун йов, адһ... Тадн. Маша, шатлтн өөрк худган...

—• Нә, тана зергәс, — гиһәд, Маша нөкднртән докъялна.

— Би яахв? — Саңһа Маша тал хәләнә. — Чамаг йовтха ги- снг соиссн угавчи?

— Соңсдг болвчн, юугар йовхви?

— Шарһар... шулуһар гихлә... — зәәсң доран тоһшлад, лавта ярвглжах, аль аальнь давҗахнь медгдхш.

— Тана зергәс, шарһ довтлад йовҗ одвш.

— Аа, — гиһәд, зәәсң өсрәд босхар седчкәд, чишкәд, хәрү унҗ одв, — тер мөрм, шарһм, юмнла бичә харһтхал, хәәрхн...

—. Мөрнәс урд бийән хәләхнтә, — гиҗ олн дундас Боһнь өвгн дууһан өгчәнә, — маниг бас бичә марттн...

— Җили цааран, көгшн зүгдг! Чи Амха гидг андн хойр эн әм- тиг хутхад эс бәәнтә?

— Әмтиг бидн хутхсн угавдн. Та эврән халурхад, тесҗ эс ядх- ларн, теегин бийднь эзн болад... Күүнә ууҗасн худгт өнс тәвү- ләд... Сән юмн биш. Би най күрч йовнав, болв иим юм үзәд, соң- сад угав, — гиҗ Боһнь хәрү өгчәнә. — Теңгр сә келшго. Зокшго! Хорн болх, хәрү хоолартн һарх!..

Маша Савһр хойр терг чирҗ ирәд, зәәсңгин деер тоңһалһад, сүүдр кесн, тернь ардан түшәд, сун кевтсн бәәнә.

—■ Кел, кел, көгшн домбр, келичн эс керчүлдг күн!

— Иим үүсрт уга, һәргтә азд гиҗ, зәәсң таниг би меддг уга, — болҗ Амха орлцҗана, — өөрк өвгнәннв цаһан толһа сахл хойрас ичхнт.

— Учр уга, Амха, цагтан өөркчн бас көгшрх, тииклә бийинь цуһар зүгдг гиһәд, ээрәд бәәхлә, медх эсий?

Зәәсңгин сөөвңгүд, ялчнр худгиг шатлхар седҗәнә. Амха орм- дан һасн болад зогсчксн, көндрҗ өгчәхш.

—' Маша, юугинь хәләнәчи, чидлчн эс күрхм биш, чичәд унһа- чк өөркән, — гиҗ Очка тергн дорас зааҗана.

— Көндәһәд хәләг, күрзәр толһагинь хойр әңг кехв, — болҗ Амха һацҗана. — Өргн сәәр өндгн толһа хойринь онц-онц салһ- св!

Маша хулмлзад, эн хойрин хоорнд хавчхлзад, күчр түрҗәнә: зәәсңгиг соңсхар седхлә — Амха, Амхаһас әәхлә — зәәсң... Дә- кәд әмтнәс бас ичҗәнә. Ик гихлә — ик, чидлтә гихлә — чидлтә, 9, Бсмбсев 1 оа

Очкан барун һар болсндап, йостад чигн, зөвтәд чигн бийон тоол- дгнь, кацкшлдгнь, керг уга юмп бәәснь илдкгдҗәнә. һанихи Амхад күрч бчюхшлм тернь!

— Маша, усн бәәни? — гнһәд зәәсц тсргнә дорас дуудҗана.— Авад ир... Амм хагсад....

— Бпднтн, тана зсргәс, ус авч һарсн угавдн.

— Өөрчн бүкл худг бәәнм, баһий?

— Худг тал ксн түүг өөрдүлхәр бәәдви?

— Амха, чп бичә дегд давҗ тусад бә, — Маша суулһ бәрсн ирҗ йовна, — үзҗәхшчн, өөрчн күн цөлдәд, үкн гиҗәхинь?

— Бичә би талм өөрд, эс келвә гивзәч! — Амха күрзән өргәд, лав үзүлҗәнә. — Киидән, зәәсңм үкҗәнә гиж. зовҗанач. Иим һа- рнь, әмтнә шим-шүүсәр ундан хәрүлсн бийнь үкшго. Хәрнь йосар ундасад, днгтә мәәртхдән күрхләрн сәәнәр медх: усн уга болхла — ямр болдгинь. Санх тегәд, олна худг авхар седсн би, һәргтә йовдл һарһҗв гих.

— Ай, өөркән юугинь соңсначи, Маша, — гиҗ Очка тендәс ке- лн бәәнә, — мөрән зүүтн, йовхм, хәрхм...

Тегәд, нег мөринь Саңһа унҗ одсн учрар, наадкан зүүһәд, зәә- сңгән ачад, Машань җола бәрсн, ялчнрнь йовһар дахсн, һарад йовлдна. Хотна әмтн тедниг толһа ташрлад холҗтлнь тарҗахш, кесгтән бәәлднә.

— Яһна йир? Сәәгәр таальхас биш, — гиҗ негнь шуукрсн са- налдҗана.

— Зәәсң бас дарлһтагинь манахс үзвтә? — гиҗ Боһнь ашлвр кеҗәнә. — һанцхн Амхад чидлнь күрсн угалм!..

— Чавас, чакмадҗ-чакмадҗ яһва, яхлн ачулад, хәрәд әрлснь тер! — болҗ Саңһҗин Харцхин бер Элтә келв. — Олн гидг тиим бөкҗн!..

* * *

Далвң орсн көлгн харһхлань — сууһад, эс харһхлань йовһар йовад, Маца зөвәр цуцрҗ. Эн эртхн кевтәд, дарунь унтҗ одв. Нам, земгә зүүд зүүдләд, ик өндр уул давшад, әвртә чадмг, зөрмг ке- вәр йовдг чигн. Генткн кор-кор гиһәд, күн терз цоксн болна, соң* сад бәәсн бийнь, серҗ ядад, зүүдндән авлгдад, улм өөдән давшад, ардан йовх улс — Хохал эдниг дуудад, чаңһрад йовна. Болв цо- клһн бас чаңһрҗана. Серәд ирхлә, гер дотр харңһу. Гүүҗ босад терз секхлә, цааһаснь келҗәнә:

— Маца, мендвт! Би Хохалв.

— Чи?.. Сө яһҗовнчи?.. Юн болва?..

— Керг бәәнә, хувцан өмстн, манат орйа.

— Нә, нә, — гиһәд, Маца йосар сертҗ йовна, харңһуд хувцан олҗ авад, на-ца гитл өмсәд, һарад одв.

Хашан һаза эн хойр харһад, һаран атхлдад оркв.

— Яһва? Юн болва?

130

—■ 1\ү авч ирүв, — гпж. Хохал шимлдҗ йовна, — хальмг, үр Николай гпһәд, революционер чпгп.

—• Зогс, зогс, — Маца маһдлҗахнь пл. — Яһҗ медвчи?

— Юугинь зогсхв? Повн күүндий, цаг уга. Партин даалһврар Әәдрхнд ирж, тсндәсн заһсчпрла харһх болҗ һарсн, мадн заагт, цугннь нуувчар хураһад, зөвәр ик көдлмш кевә: маниг чигн соңс- ва, келҗ-цоолһҗ өгснь дала...

— Акад юмб? — гпҗ Маца маһдлна. Түүгинь Хохал төртән авч йовхш, эврәһән кслә:

— Намаг Иван Михайлович түнлә харһулва. Тана тускар ке- лхләм, үр Николай соньмсад, таньлдх биләв, соңслав гивә. Үүги- тн балһснас Бадаша һәрә авч ирлә, танд менд келүлвә.

— Аа, тппклә медгдҗәнә, юн күнь, яһҗ йовхнь... тегәд, гиич альд бәәнә?

— Манад... Би, Маца, хәрү йовхв, өрүндән көдлмштән эс һар- хла, сонҗта... Хүв тускан бас чигн келүв, түүнәсн давуһар соңсув...

— Намд бас келх юмн дала, — гиҗ Маца Хохалыг дахад, ад- һҗ йовна, — нутга асрач наар гилгснд одув. Далвң тал һарч ир гинә, пииср кергтә чигн.

—• Тегәд йовхмта?

—■ Хәләх кергтә, зөвчлх... Чини келдгәр — гилвслх кергтә.

Маца Николай хойр һар авад мендләд, нерән келлдв. Тер аг- чм хоорнд нег-негән шинҗлнә. Хәр гиич мусхлзад, хавтхан уудл- сн болла, тиизтә цаас өгв. Умшхла: «Үүг үзүлхнь үр Николай — организации член, пропагандист, иткҗ болх күн, зуг Уфаһас ба- чм йовсн төләдән, партийн хайг авч чаден уга», — гиҗәнә.

Тер дарунь эн һурвн цә уухар суулдв. Хәләхнь шовһр-шовһ- рар керчсн халун һуйр, тоста шүүрмг тәвсн бәәнә.

— Оо, мана аак «хавчеан» һарһна гидг эн! — гиҗ Хохал өвр- җәнә. —■ Кеер йовхла, аакиннь чансн цәәһин амтыг альк наендан мартхв гиһәд дуулад бәәх дурн зәрмдән күрнә.

— Мууха түргн юмб, йовад сарае давад уга эейчи? — болж. Маца маасхлзна.

— Би, үүрмүд, аакиннь чансиг биш, хальмг цэ гидгиг нам ке- зэ уусан мартув, —■ гиһәд үр Николай хойр таньл талан хәләнә.

— Ю әәҗәнәв, яһад? — гиҗ мел тагчг суусн Өлзә сурв.

— Тиим болнал энтн, эгч, — гиҗ хәрү өгәд, гиич гүүнәр са- налдна, —орад һарх санан дала болвчн, арһ уга...

—> Аака, — Хохал ардай эргәд, келҗәнә, — би хәрү йовхв, минь ода, эн хойрт үнд ор яечктн, манад хонг...

Хохал хойр ахла мендлэд, йовад одв. Өлзә ааһ-саван хурасн болҗ, харҗңнҗ йовла, ә һардгнь уурв. Удсн уга, шаман унтрач- кад, кевтв. Маца Николай хойр бас орндан орв.

— Йир таасгдва намд Хохал, — гиҗ үр Николай келҗәнә, —• болһамҗта, тоолврта, шулн-шудрмг, политическ белдврнь му биш, белн нөкд...

131

— Ппм көвүд салгудар хара бнш, сурһулин захас шүүрлдәд, поста пролетарск сурһмҗ авчана, — болҗ Маца йовулҗ өгчә- но. Мини медсн арв һар күн: Нәдвдә Эрднь-һәрә, Котвка Түрвә, Цернә Эрднь-һәрә, Очра Нарн, Саңһҗин Далвң, Хаалһин Мацг, Җохан Эрднь, һәрән Нальҗ болн нань чигн Хохалын үүрмүд,

— Му бпш, му биш, — гиҗ үр Николай земгә таасҗана, — тана тускар болхла, Маца зөв өгәд, йовх кергтә. Нутгин асрачла хамдан көдлнә гпдг күн җилвтх юмн уга эс болвчн, туста. Тедн дотр бәәҗ, кеспнь үзҗ, келсинь соңсҗ йовна гидг, цугинь тодрха эс медвчн, баһ-саһар, нам әрә анчинь авб чигн, мана керг-үүлд әвртә дөң болхнь ил. Тиим һазрт эврә күн бәәнә гидг!..

—• Би хүвдән талданар тоолҗалав, — Маца инәмскләд авб, — тедн худлахар, көдлмш өгсн болад, өөрән намаг бәрхәр седҗәнә гпҗ.

— Тернь ил, — Николай бас инәнә, — уята туһл кевтә, деес- нә утар гүүх гиҗ санхас биш, тедн цаадкинь медҗәхш!...

Өр цәәхин өргн. Эн хойр нүдән харһулад уга. Эс көндәсн, эс күүндсн төр уга, болв ца-цааһас һарад, чилхш. Теегәр чигн эрг- нә, тенд-эндәһәр йовна, хальмгудын тускиг, арһта болхнь, кевтнь медх саната, нег үлү гиич соньмсна.

—• Мана хальмгудчн, хәләхнь, нүдән ээҗәхнь ил, — Нико­лай үкс өндәһәд, тохалдҗана, — Әәдрхнд үүрмүд намд кесг әвртә юмс келҗ өгв. Орс, маңһд көдлмшчнрлә хамцад, манахсчн балһс- нд чигн, салгудар чигн хара суудг угачн. Түмн нойна өмнәс Хо- шуда харчуд босад, төвкнҗ өгл уга бәәхлә, йоснахн арһан барх- ларн, Әәдрхнәс, Шин балһснас церг авч ирәд, күчәр дарҗ.

Бузавнр дунд «Хальмг таңһчин туг» гиһәд, нуувчин политиче- ск ниицән һарч. Түүнәнчн ах төрнь: келн-әмтән өөдлүлҗ, эврән бийснь йослх, онц автономта болх гисн, тиим әврә неквртә бәәҗ. Тер ниицән нуувчин көдлмш кедг, политическ литератур хальмг келнд орчулад, олн дунд тархадг сәнҗ. Тегәд, цугинь баахн багш Кануков һардҗ, кеҗ йовсн, түүг бәрәд, негҗхлә, тер ниицәнә Ус­тав, орлцҗах улсин то-диг, нерн күртл, кесг политическ дегтрмүд боли РСДРП-н барлсн листовке һарч.

— Тиик дутм байн, нойна даҗрлт давҗ тусад... — гиҗ Маца саналдҗана. — Сурһуляс намла хамдан көөгдсн Муучла Санҗ бичснд, шуд зүркм ишкрәд бәәвә. Манцин кецә байн Кензән Боо- ва мөңгән бултулчкад, бийнь тер орман мартҗ. Тегәд, ялчан хар- лна, чи авснч гинә. Байна закврар терүнә көл-һаринь күләд, өөдән хәләлһәд кевтүлсн, шатҗах һал деер хөөнә өөк шарад, өрч деернь халун хорһ дусадг чигн. Тиикләрн: «Мөңгим ас! Кел хама бәә- хинь!» гиһәд, ээрдг болна. Хөөннь тер ормнь серлднь орад, мөңгән олҗ авч. Ялчиг әрә әмтәһинь Элстүр авч ирәд, эмчд үзүлҗ, Баахн эмч Залкинд шуд өврн, уурлад, нутга асрачд бичҗ, зуг цаад- кнь хәру өгч уга. Тииклә, эмч гуврт бийднь бичнә. Тернь бас хам- риннь хаңхт авч уга.

132

Бас ног күчр йовдл Баһ Дөрвдт болж. Нсг мөри гесдрсиг уга- тя Үлмжпн Лпж авчгпсн худл зәцг Арлун Лсежн зәәснд күрнә. На­ла Лижнг авхулпа. Өмпм өвдгл гиж зәәсц закна. Лиҗ өвдглнә. Нсг күүгәр ардаснь көлппь дарулна. Хойр күүгәр хойр һаринь үзг- үзгүр татулна. Дөрвдгч залуд бичә әрвл, хойр халхарнь селн таш гннә. Терпь бәәсән һарһпа, анди зәәсц цокх болһнд хәәкрдг чигн: «1\сл, зәәсцдән, мөрнг би авлав» гиһәд. Цока-цока бәәтл Лиҗин хамр амн хойраснь цусн асхрад, доран серлән геенә. Тиигхләнь зәәсңгпн закврар һаза һарһад хайчкҗ. Кесгтән гемнәд, әрә гиҗ нсвчк ясрхларн Лиж Әәдрх орна. Үвләр, йовһар, 350 дуунад йо- вад, гуврт цаас орулҗ өгнә, харстн гинә, Тернь цаасиг зәәсңгңн нәәҗд, нутга асрачд илгәсн, даргдад хуурч.

— Ода энд юн болва гиҗәнтә? — болад, Маца Амхан туск туу- җиг гпичд кевтнь келҗәнә... — Маңһдур үдлә зарһнь болхм. Цуг гәмгәс әмт цуглулҗана. Санань — әәлһҗ авхар: хәләтн, үзтн, кен чигн күн зәәсңлә сөрлцхлә, иим юмнла харһх, тодлҗ автн, би- чә аальлтн гихәр бәәхнь лавта. Хотна улс негдәд, харсач авхар седхлә, Амха керго гиҗ. Би гем һарһсн угав, намаг харсад керг уга гидгчн. Би харсн гихлә, мини бәәдл эн, яахнь медгдхш.

Маца үгән төгсәв. Гиич чигн ду һархш. Хоюрн тус-тустан уха туңһаһад кевтнә. Генткн Николай өндәһәд, Маца тал хәләһәд: — Серүн эс бәәнтә? — гинә.

— Бәәнә?

— Зөв гихләтн би харснав, — гиҗ гиич келҗәнә, — ухалхнь, тоолхнь, түүнәс сән, талдан эсв мел уга. Намаг күн медн, таньн гиҗәхш...

— Намд зөв гидг үүдн уга, тиигҗ зөрнә гидг... — Маца бас өндәҗ йовна. — Ма хойриг, кен чигн медҗ, йир таасшго, цалдн йовдл гих, тоолвр уга, аюдан кесн үүл гих.

— Бидн хойрулн, эврсән медхлә, үгдән багтхла болхугов, — гиҗ Николай эврәһән келә бәәнә, — биитн түүгитн эклцәснь сүл күртлнь ухалад, тоолад Һарһчкув. Күчр юмн болх, шуд аман аң- һалдад бәәһәд бәәх. Намд орс хувцн бийләм йовна. Балһснасв гинәв, харсач болҗ ирүв. Хальмг Базрт бәәдг, Харашкинов гидг күмб гисн цаастав, түңгән үзүлнәв. Та, Маца, ямр күчр ашта бол- хинь ухаллт. Намаг дорм бәрҗ чадшгонь ил. Чилхләнь хасг болҗ авад, харңһуһар Хохалан дахад һарнав. Болснь тер...

— Тана келәр болхла, дегд амр, — Маца маһдлҗахнь ил, болв мел буру гих хату. «Үр Николай, келәрнь болхла, ю чигн үзсн, нам чаңһ чигн, дәәнә халх зарһла харһад, түүрмәс зулад... алдх зөв уга. Тернь тер бийнь, саглв гиҗ үлү биш. Кемр эвго болҗ од, муугинь тоолх кергтә, тииклә би кен болн гиҗәнәв? Әмтнә, үүрмүдин нүд яһҗ хәләхмб? — гиҗ ухалсн, яахан олҗ эс чадсн бәәнә. — Зөв ил, келҗл чаддг күнь лавта, цуһараннь нүд секн ги- җәнә, үннднь, шуд иләрнь келҗ, зөргинь немүләд, зөвиннь төлә ноолдхур зөрүлн гиҗәнә. Тернь әвртә. Кезә, кен иигж, цуг әәмг

133

цуглулх?» —■ Минь ппм тоолвр гиичин нег мөслсн шиидвр хойр Мацан маһдлснг дпплнә. — Саглв гпҗ гем уга...

—Та, Маца, зөв гнҗәнто? — Үр Николай байрлад одна. - Зүг күчр нә-рнәр, чпмк күртлнь ухалх кергтә. Тер төләд, мини сүүдр эс тусдг болдгар, урдаснь үгцәд авчкхм. Зарһ деер намаг таньсн бәәдл һарһҗ, кен чигн намур өөрдх зөв уга. Зарһин хөөн бас. тер. Асхн күртл намд нег бултх һазр кергтә.

— Түүгптн би ухалҗ суунав, — гиж. Маца келҗәнә. — Та һол орх зөвтәт. Тенд танпг нег сәәхн чигн күүкн тосад, нег әвртә гидг һазрт авч одх. Хулен заагт эрлг чигн олшго. Хоштн тенд бәәх, Асхн күртл амртн, асхлад Хохал бидн хойр ирәд авхвдн. Күүк- но нернь — Булһаш, Хохалын келсн күүкн...

* * *

Әәмгин парвляна модн герин һаза әмтн хурҗана. Тедүкнд яра- лдад тәәлсн тергд, уята мөрд чигн хара биш. Тедн заагт Очка зәәсңгин көгтә тачанк, һурвн шарһнь нег үлү йилһрәд, онцрад бәәнә.

Гер дотрас стол һарһад авч ирәд, сүүдрт тәвҗәнә, деерәснь шар торһн кенчрәр бүркәд оркҗ. Дөрвн стул бел кечксн, кен ирҗ сууна гиҗ күләлдсәр бәәнә.

Маша тачанк деерәс цаһан ишкә девскр авч ирәд, столас әрв уга уухнд, өмнәһәрнь делгҗәнә. Түүнәс цаарлад, ирсн улс эв-эвән олад суулдҗана гихәс, медәтә удс, тоомсртань өмн һарна гядгиг мартен өңгтә, юңгад гихлә, бәәхтәнь, невчк арһтань өмәрән һарл- дад бәәнә. Хамгин ардаһар, захар, йовһар ирлдсн, угатя хамгнь хурсн, кень зәмлсн, кень сөгдсн, кень йовһн суусн, — юн болна? Яһна? — гиҗ эс сурвчн, минь тер күн болһна хәләцд бичәтә мет.

Удсн уга, парвлянас Очка зәәсң, Хамба лам, әәмгин ахлач болдг Эргүшкин Луузң һурвн һарад ирв, Түрүн хойрнь тустан йовад, делгәтә девскр деер одад залрҗана. Луузң стол һатц зог- сад, хурсн әмт хәләсн болҗала, генткн оньглтн гисәр һаран өргв. Тернь баһ кевтә, ханяһад, хоолан ясчкад, хәәкрҗәнә:

—■ Болҗ гихлә, болад одхла яһна?

Зуг әмтн гүңгр-гүңгр гиһәд, ю-бис келәд, күүндәд, зәрмнь инә- лдсн чигн соңсгдна. Кесгнь һанз нерсн, тәмк орасн, утань паанцг- лад, һал зерглснәс тату биш. Тиигҗәхнь орс хувцта зүсвр залу, ке чигн томһта сахлта, зүсн-зүркәрн йир һолынг болдг өңгтә күн ирәд, захд суув. Цуһар ормалдад, шивр-шивр гилдәд одв.

— Орс, хальмгнь медгдхш.

— Балдр болдг өңгтә, эсклә маңһд...

— Нүднь земгә ик, бәәх бәәдлнь, хувцнь...

Маца тедүкн сууна, хажудан бәәсн — өвгәрг күүнлә күүндсн, хая-хаяд, заг-заагарнь үр Николайиг харвад оркна. «Иигҗ күн оңдардви? Нам таньгдхш», — гиҗ өврн бахтна. Тернь эс медсн 134

болад, аҗглтн, хәләтп, хүүвлтн памд харм биш гисзр, цугинь чи- ГН ШП11Ж.Л0Д бәән,).

Генткн: «Амха!.. Амха!..» — гплдсн болад одв, цуһар чигн сән-му уга, угатя-байн уга, уралан шунсн ксвтә, күзүһән сунһл- дад, нүдән авчахш. Амха столын өөр зогсад, әмтн тал чирмәд орксн, «санаһап бпчә нкәр зовтн, памд юн болх билә!» гисп до­нья гнж, түүгннь цуһар медв. Тиигп Амха нот стул татҗ авад, сууһад оркв. Өөрнь дахлдсн хойр харулч, хойр барг гихм, зан- талдад бәопә: «хәдь» гпхнь үмгхәр бслн.

— Мана күүптн дарлһ өгч йовхшла, — гнҗ Боһнь өврҗәнә, — залу!..

-- Тонь нсгн гпһәд санчксн, — болҗ, ход биш суусн залу таа- х<ана, — эдно амнас алдрна гидг берк...

Парвлян дотрас зарһч, хойр нөкдтәһән һарад ирв. Хурсн улсиг эргүлзд хәлән, одад стол һацц зогсад, гүңгр гиһәд үг келсн болв.

Лүузи «нә» гисәр гекәд, зарһчин өөр одад суув. Тиигхләрн үүнә нсг нөкд суухар йовсинь нам үзсн уга, тегәд тернь хоосн үл- дв. Нег харулч Амхаг чичәд босхн, суусн стулынь авад, зарһчин нөкдт өгч йовна.

Нә, манахс, ки тасртн!—гиһәд Луузң босад, стол цокҗана.

—Зарһ эклн гиҗәнә...

Зарһч нег ик дегтр умшад, дала цаас хәләһәд суусн кевтән, нам өөд өндәхш, бәәҗ-бәәҗәһәд, козлдуран ясад, өөдән кехәс ондан төр угаһар бәәнә. Генткн чочаһад:

—• Хабланов, бостн! — гиһәд зарһч чаңһар келәд оркв.

— Босҗах күн яһҗ бас босдви? — Амха зарһч тал хәләҗәнә. Цаадкнь улаһад, ууртан бүтҗәхнь ил.

— Юңгад, яһад стул уга болҗахмб? — гиһәд зарһч чишкәд одв. Әәмгин ахлач Луузң өсрҗ босад, стулан Амхан өөр авч одад тәвхләнь, тернь сууһад авчкв.

— Мана күүнтн, —• Боһнь дәкәд өврҗәнә, — мууднь эднә ор- җана. Зуг.. яһна йир?

— Хабланов, бостн, — зарһч ода зөвәр төвшүнәр келҗәнә, — һарһсн гемән медҗәнтә?

— Намд хөвдән һарһсн гем уга.

— Тегәд, яһад зарһла харһҗахмт?

— Түңгинь би, зарһчин зергәс, танас сурхар седләв.

— Эн дала цаасдар болхла, — зарһч хоолан ясад, кесг цаас авад үзүлҗәнә, —• тана һарһсн гем баһ биш. Негдвәр — эзнәснь зөв угаһар һазринь малтҗт. Хойрдвар — тер малтсн худгиг эзнь шатлхла, хамхлад хайҗт. һурвдхла — эзиг гүвдәд, күчр күнд сөрв өгчт. Үзсн улс, герчнр бәәнә.

— Намд чигн герчнр бәәнә.

—■ Хей, чамд ямаран герч бәәдмб? — гиҗ Очка девскр деерә- сн өндлзәд, босхар йовна, элк хатад инәһәд, нер уга.

Суутң, зәәсң, танд күн үг өгсн уга, — гиһәд, зарһч Очка

135

тал шүрүлксн болв. — Та, Хабланов, бича хальтрх-дальтрх юм хәәһәд бәәтн. Тапас сурхм неги: яһад зэосц цоксан келтн.

—• Бп зоосцгптн цоксп угав.

—• Хабланов, зэосц мини бпш, тапа. Кемр бас нег, тиим, аюдан зарһ басгч герчллһ ксхлотн би, таниг онц засн гиҗәнәв.

—■ Тонь неги, — Амха һарарн саҗад оркв, — застн болхн...

—• Но, боли;, келтн зарһд: яһад, юн ухаһар зәәсңгиг цоклат?

—■ Бп зоосцгпг цоксп угав. Тертн бийнь намаг цокад, мөрәр бнннм дәврүлхәр седхлә, өмнәснь күрз өргәд, хүрүлләв. Тииклә мөрн үргәд, өмн хопр көләрн өөдән цегләд һәрәдхлә, Очка зәәсң дсеросиь есрәд, арһста уут кевтә, пилд гиһәд тусснь тер.

Әмтн шуугад пнәлдҗәнә. Зарһч ду тасртн гисәр стол цокад хәрж.ән.1.

— Цокла!.. Харулчнр үзлә, Маша эдн бас... — Очка ардан эр- гәд альд йовнта, келхнтә гисәр шилвкәд одв.

— Намд бүкл хотн герч, ик баһ уга, эс иткхлә суртн, — Амха олн тал зааҗана.

— Но, иигҗ бидн кесгтән төрән хаһлдм биш, — гиҗ зарһч шуүкрҗана, — тер учрар сурвр болһндм ахрар, тодрха кевәр хә- рү егтн. Медгдҗәни, Хабланов?

—■ Медгдл уга яах билә.

— Нэ, тпигхлә, келлт Хабланов, яһад эзнәснь зөв угаһар һаз- рннь малтад, усинь ууһад суусмт?

— һазриг, — Амха хоолан ясад, мусхлзҗана, — би хүвдән, цуһар чигн, шаңһа гиһәд тоолад бәәдг. Мини медхәрә, мана хоти кёворн Көк цекә эргәд, нүүһәд чигн, бүүрләд чигн бәәһә.

— Та биитн кенә алвтасвт?

— Ик баһуда болдв.

— Зәәсңтн кемб?

— Мөңк-Увшан Очка.

— Тиигхлә, — зарһч шуд байрлсн болад одна, — зәәсңгин үг угаһар яһад һазринь малтсмт?

— һазр шаңһа. Очкан төр уга.

—■ Тиим болвчн, та зәәсңлә зөвчлх, түүнәс сурх зөвтә биләт. Медгдҗәни?

— Уга. һазрин эзнь шаң, сурхла — түүнә зөв кергтә болх. Бидн цуһар, Очка бас, шаңһа улс төләдән...

Зарһч стол цокҗана:

— Та мел талдан юм келҗәнәт. Зарһд бод гиһәд, алдл уга, яһад, юн учрар Мөңк-Увшан Очкаг цоксан келтн.

— Бидн хотарн Көк гидг цекә эргәд нүүһәд, түнд малан хә- рүлод, бәәдвдн. Усн хәтәрдәд, малд күрл уга бәәхләнь, тер цекәд худг малтлавдн. Уснь элвг, әмтәхн болен учрар, тер худгт Очка эзн болад, шат тәвүләд, өнслв. Би шатынь авад хурачкад, өмнк кевориь хотн малта-хартаһан уудг болдгар келәв.

— Юңгад? — Зарһч дәкн чаңһрҗана. — Кенәс зөв авсмт?

136

— Негдвзр, намла ниилҗ күн худг малтсн уга, — Амха хур- һан дарҗана, — хойрдвар, халун чацһрад, хотна мал мәәртхдән күрвә, хәләһпт эдниг, зарһчнп зергәс, цәәгин үс кеҗәсн үкрәсн хаһцхла, яах бәәсн? Яһтха гпхәр цугинь?..

— Хабланов, та мел талдан, керг уга юм келҗоиәт!

— Юңгад талдан болҗахмб? — Амха алц болсар хәләнә. — Бидн мзәртәд үкхлә, танд тегәд керг угави?

— Бн танд, Хаблаков, бас нег келҗәнәв, — гиһәд зарһч босад одв, — энд би сурвр өгх зөвтәв, та — хәрү өгх. Медгдҗәни?

— Эс медгдх юн бәәх билә.

— Гемән тегәд медҗәнтә?

— Уга, намд гем төрүц уга, — Амха зарһч тал хәләһәд, цаа- рлҗана, — бк худг малтув; уснь әвр, ирҗ эзлтхә гиҗ Очкаг дуу- дсн угав. Бийнь Хамба ламла хойрулн өлкәдҗ ирәд, таасад, мини болхм гнчкәд йовҗ одсн билә. Маңһдуртнь әмт илгәһәд, шатлад, өнс тәвүлвә. Халун чаңһрад, хотна әмтн, мал мәәртх болва. Тии- кләнь би худгин өнсинь авад, шатынь норх гиһәд цуцлад хура- һад, усинь уусмдн тер. Түүг соңсчкад Очка довтлҗ ирвә. Намаг мөрәр дәврүлхәр седәд, би күрз өргәд, хүрүлхлә, үргсн мөрн һә- рәдлә, Очка оңх одла. Хотн кевәрн, Боһнь, Мантхр эдн цуһар бәә- кә, суртн, келх...

— Мел чик! — гиҗ Боһнь эндәс хәәкрҗәнә.

— Тиим, тиим!..

— Лавта!..

Очка зәәсң ардан эргәд, шилвкҗәнә:

— Худл!.. Таш худл!.. — гиһәд босҗ йовна. — Харулчнрас суртн, Машаһас...

— Маша, зәәсң келхлә, намаг биш, бийән, хар әмән хулдх, төрүц әрвлшго, — гиҗ Амха инәмсклҗәнә, — наадад Маша бол­ен биш. Цуһар инәнә, —• харулчнр Машаһас юугарн деер болд- мб?..

Очка, Хамба лам, харулчнр, Маша эдн цуһар сурлһ өгв. Сурл- һан гихәс, цуһар чигн Амхаг муулад, азд-аля, худлч, бурхнд шүт- дг уга, йосиг дамндг күн гилдҗәнә. Зәәсңгиг цокад, унһасн болҗ һарчана. Зарһч шуд сергәд одв, нам хая-хаяд инәмскләд бәәнә.

Хотна улс дор ормасн хәәкрлдәд бәәхәс биш, үг авч, күн бос- җахш. Зарһч чигн дуудҗ босхад, эднәс сурҗахмн уга. Энүнд ииг- әд суулдснь олзта болҗахнь ил.

— Нә, кемр немдг юмн әмтнд уга болхла, — гиһәд зарһч сурл- һана халхинь төгсәхәр седхнь, генткн олн дундас зүсвр залу бо­сад, стол тал өөрдәд келҗ йовна:

— Зарһчин зергәс, әрв уга түрд гилт. Нерм — Улан Сарано- вич Харашкинов, балһсна күмб, үг сурҗанав.

Зарһч, бүлк зальгсн кевтә гилиһәд, нам яахан олҗ ядҗана: «Бичә гидг арһ уга. Зөв гихлә — ю келхнь темдг уга. Терүн дее- рән юн күнь медгдҗәхш. Дөң болна гихв, аль харшлна гихв? Бо-

137

,;в һазаһнн өцгар бодхла, Амхаг татх зөв уга», — гиҗ шпидәд, ^үсвр залуд зөв эп огпә, кслтп гипә.

Николай олн тал эргәд, нсвчкп зуур цугинь шинҗләд, хәләсн болжаһад. эклв:

— Вольтер гпһәд, француз улсин бичәч, помт бәәсн, зун тәв һар жпл хоорап келснь: «Цагпн эркәр күчтә бәәх улс бурута кер- гд. зөвтә болхар седдг дегд әәмшгтә» гиснь генткн санандм орв. Тср ямр әвр учр-утхта үгинь, кедү дүцгә үнн, төв бәәсинь бидн цуһар чигн эндр үзәд, медвдн гнх кергтә. Амха малтсн, бүкл хо­ти уужзсн худгт Очка эзн болҗ. Түүнәс давхла, бүкл хотн улс хөрж һучн жплпн туршар бүүрлҗәх шацһа һазрт эзркнә. Хотн кевәри хоосн үлдспь кенд чигн кергтә биш болен, зуг һанцхн Оч­кам сә цуһар хәәснь йир һундлта. Дахҗ ирсн Хамба лам чигн бур- хнас эс әәҗ «чи яһҗаначи?» гиҗ зәәсңгиг хөрҗ уга. «Тана зөв биш» гиҗ харулчнр чигн, сөөвңгүднь чигн келҗ уга. Эдн нам ич- рән барад, нүүләс әл уга, худлар герч боллдад...

Зарһчин бәәх бәәдлиг, сурад бәәх сурврмудынь тадн бийстн соцсжанат: мел Амха деер шавхар седәд, Очкаг татад бәәнә. Учр юундв гихлә, Амха угатя, арһан хәәҗ атхулдг алтн, мөңгн уга. Тер учрар үүг харсдг йосн, татдг күн уга. Очка — байн. Хә- ләһнт зәәсңгән, ямр кевәр зарһд бәәхинь: бух кевтә өркләд, буур кевтә шүдән хәврәд, девскр деерән әрә тесҗәнә.

—. Энтн яһҗахмби, а? Хөрхнт үңгән! — гиһәд, Очка хәәкрҗә- нә.

— Та, таниг, — гисн зарһч өсрәд боев, үр Николай тал хур- һарп зааҗана, — би танд үг өгчәхшв, суутн!

— Намд, зарһчин зергәс, негл агчм кергтә, — үр Николай тот- хҗахш, — цөн үг келхәр олнд... Тадн, ахнр-дүүнр, оларн зөвән эс харсхла, онц-онцдан юмн эс болдгинь эндр медснт, Амхаг эс үз- җәнтә? һанцарн... һанцхн модн һалд өр болдго биший, яһад та­дн тагчг суулднат? Хавсн нурһндан түшдг гиһәд, кемр цуһар үүг дөңнсн болхла...

— Суутн!.. Харулчнр, суулһтн өөркән!.. — гнһәд, зарһч чиш- кәд одв. — Би таниг...

— Би эврән суунав, яахв, танла ноолдхм биш.

Николай ормдан одад суув. Зарһч шуд амрад одв, адһад:

— Зарһ шиидвр һарһх зөвтә, тегәд, онцлдх болҗана, — гисн, цуг цаасдан авад, ардан нөкднрән дахулсн, парвляһар орж, одв, Цуһар чигн Николай тал оньган өгсн, өврҗәхнь пл. Зәрмнь омган кесн, зәрмнь үүнә зөргтнь бахтсн, үнн үгднь, селвгтнь хан- сн бәәлднә.

Удсн уга, зарһч шиидвр умшва. Амхаг, Очка зәәсңгәс үг уга- һар һазринь малтад, бийинь цокад, хотна улс толһалад, диг-да- ра эвдәд бәәсн төләднь, өрк-бүләрнь Спвр орулхм, туухм гпҗ.

Ора шидр һолын көвәд, хулена захд Маца, Хохал, үр Нико­лай һурвн сууна. Гиич сахл-махл гнх юмнас мел хоосн, алг хала-

138

тан өмсәд, кушакан бүсләд авчкси, йоста хасг. Маца хәләҗәһәд, ппш хаһрад иноно.

— Саахн, зарһ дсер үг келен күн гихлә, кен иткх?

— Яһна? — гиһәд, үр Николай маасхлзна. — Сахлан авад дүр- чкләв. хувцан бас.

— Танпг, үр Николай, хәолдәд, көл көдләд кевтнә. Кенәд ир- синь, альдас йовспнь, хааран одсинь медҗ автха гисн өнгтә: гер- мүд болһнпг алдл уга дарад, булһчкхин нааһар йовва. Манад Луу- зң харулч дахулсн ирв. Санань шуд бәрчкхәр йовҗ кевтә. Уга болхла, хахад-цахад, нам яахан олҗ ядад, шуд цәәлзәд бәәһәд бәәв. «Та хойр мууха гүүлдвтә? Күн ардастн көөлдви? — болҗ бн сурҗанав.

— Уга, одак, зарһд үг келсн зүсвр залу бәәдг болвза гиһәд. — Яһла тертн, манад одхв гили? — Уга? дүңгәр». Тегәд, хоюрн әрл- снь тер. Би ардк үүдәр нааран һарув.

Генткн селән талас хоңхта гарма җиңнсн болад одла, түүг да- хад цегән чигн айста дун асхрад:

һалзн мөрнә йовдңла, йовдңла һал наснь авлцна, һацан гемтә Хавлна Амха һанцаран йовад зарһцна, —

гиһәд, хулсн-зегснд дүүрән болад, ца-цааһан давтгдад одв.

— Ду һарһчкҗ!.. Ду!.. — гиҗ үр Николай өврҗәнә.

Тегәд, һар-һаран атхлдад, эдн салҗана. Үр Николай Хохал хойр һолын көвәһәр доркшлва, Маца болхла арһул үрвәд, селә орад һарв.

13Ө