_

Бе мби н Тимофеи

БЕМБИН ТИМОФЕЙ

Ш ТЕҢГСИН ШдЬдР

РОМАН

Негдгч де гт р

Элст хальмг дегтр һарһач 1985

ББК 84.3 Калм. Б 45

।

Бем беев Т. О.

Б 45 У берегов Синь-моря. Роман. На калм. языке. — По­слесловие М. П. Иванова. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1985. — 255

В пер.: 1 руб. 30 коп. 1000 экз.

В первой книге нового романа Т. Бембеева показаны конец девятнадцатого и начало двадцатого веков. Героями произведения являются рабочие калмыки рыбных промыслов, русские социал-демократы, сосланные в Астрахань. В цент* ре романа образ Хохала Джалыкова.

_Б4702240000 — 037

М 126 (03) — 85 ^2,-85

ББК 84.3 Калм.

Бембеев Тимофей Отельданович У БЕРЕГОВ СИНЬ-МОРЯ. Роман. На калмыцком языке.

Рецензенты: член Союза писателей СССР, кандидат исторических наук Джимбинов Б. О., кандидат исторических наук Батмаев М. М.

Редактор Н. А. Акишева. Художник Э. Э. Сангаджиев. Художественный ре­дактор Ф. М. Дубров. Технический редактор Л. Е. Гермашева. Корректоры М. А. Чоянова, Т. О. Алубкаева.

ИБ №806

Сдано в набор 17,06.85 г. Подписано в печать 17.09.85. К—00941. Фор­мат 60x84/, _л. Бумага типографская №2. Гарнитура литературная. Пе­чать высокая. Усл. печ. л. 14,88. Усл. кр-отт. 15,05. Уч.-изд. л. 17,6. Тираж 1000 экз. Заказ 1640. Цена. 1 руб. 30 коп.

Калмыцкое книжное издательство, 358000, г. Элиста, ул. Революционная, 8. Республиканская типография Государственного комитета Калмыцкой АССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 358000, г. Элиста, ул. Ле-

ГОС. ПУБЛИЧНАЯ БИБЛ'^’КА

@ Калмыцкое книжное издательство, 1985 г.

ио, ? зда

I ХҮВ

Хаалһин эклцд

Негдгч бөлг

Әәдрхн басл зута балһсн болҗ Мельниковд медгдҗәнә. Бузр гнхлә — бузр. Киртә гихлә — киртә. Кезәчн, өдр сө уга эс тардг, аһарт халһрад бәәдг үнрнь күчр. Дала заһсн давсндан кевтә кев- тҗ, доран зеврәд, үмкәрсн мет, дегд дааврта: хамр хаһ ташна. Деернь нарн гилисн — шархин нааһар, дорнь — хар бальчг наак- лдад, башмгин улла зуурлдна. Эргнд мел нег иҗл гермүд: маш- тг, ядухн юмс, нег-негндән шахлдад, бөгдисн боллдна. Эднә өңг- зүснь йир муухн, кев-янзнь тату. Әрә олдсн бичкн терзмүдәрн гегә ядсар бәәлднә.

Иҗл болхла, балһсиг шуд цалмдан орулад авчксар, ода на- мас мөлтрнә гидг — берк гисәр үзг болһнаснь шахна. Үрвәд, до- льгань ачрхад, аңклад, әрә көндрсн чңгн болна. Мел доран һань- дглад, көөс цахрад чигн одна.

Энүнә тентл көвәнь холдан үрглҗләд, нам харгдхш. «Мана Днеприг бидн... — гиҗ Мельников санад, нам хәрәд ирсәр дотр- кнь уудсн болад одна. — Ээ, Николай Васильевич Гоголь бичд- гәр: «Төвшүн кемд Днеприн сәәхиг... Ховр шовун дунднь нисҗ күрхм» гидг. Болв Иҗл даву... Даву бәәҗ?».

Эн көвәнь дегд ара-зара: мел харулмуд, тәрсн модн. Ик-ик цаһан кермс дүңгәлднә. Өмн бийәрн тертәсн, ар бийәрн күрдәсн буксирмүд, өткн хар ута паанцглулсн, өөрнь, энд-тенднь гиигн оң- һцс, шоңшилдсн байдарке, хавталдсн әрвнцс, пучалкс усна аю- Нар дахн һаңхад, дөгсәр өсрәд бәәнә.

Пристн гихлә.шуд зер-цоохр: өмссн хувцнь чигн, келсн үгнь чигн, кеҗәх кергнь чигн мел тал-талдан, йир өвәрц. Чирә-зүснь бас олн зүсн: цаһан, хар, шар. Келәд керг уга гидгәр кеерснь чигн йовна. Кецү кевәр шуурад, буурад, оңһрхаһар нүцкн махму- днь цәс-цәс гиснь чигн харһна.

Мельников цуг эн хамгар соньмсад, һәәхә йовҗ земгә цуцрсн, патьр талан арһул үрвс гиҗәнә. Эм уух цаг чигн болж. оч. Киил-

3

гән бәрҗ үзхнь — шал усн. Көлсн заядар асхрад, чееҗнь бү- тәд, өрчнь хавчгдсн болна, амнь хагсна.

Зуг һанцхн халуна чигн уршг эннь биш — садвин ааль. Хойр саамлҗ түүрмд сууһад, ор һанцарн чиигтә уут болен чолун каме- рт зовлңгнн күчринь үзҗ, мөшклһнә чаңһлань харһҗ йовсна аш болҗ, һуч күрәд уга цогцднь ширлдсн, эдгшго өвчнә үүлинь эн медә бәәнә.

Генткн баахн залу ирәд өөрнь зогсна. Шиләвкән әрә өргәд, ки- вәд мендлҗәнә. Ювеналий Дмитриевич чигн өгцтә үлдҗәхш, бас гекәд оркв. «Сүл! — гиһәд дотрнь киит дүрәд одв. — Энд чигн намаг эдн амрашго болвл».

— Та шин ирсн күн кевтәт? — болҗ, '«'сүл», соньмсҗана. Ме­льников, — кезә ирсинь чамас давуһар кен меддг болх? — гиҗ дотран санчкад, төр кеҗ эс керглсәр, мусхлзҗана.

— Яһна? — гиҗ сурна.

— Уга, эднәс дегд йилһрсн болад бәәнәт. — «Сүл» инәмск- ләд, хар чигн перс тал заав. Тернь, бичкн беш деер мах шара бәә- сн бийнь, бийиннь тускар келҗәхиг медсн кевтә, маасхлзад, дай- лад дуудҗана:

— Автн зергнр, шашлик, во, — гиҗ, эркәһән үзүлҗәнә. — Ма- хнь сән, амтнь әвр...

— Махнь сән гихәс, мөрнә эсйи? — «сүл» һочкнад инәҗәнә.

— Мөрнә гинү?! — персин нүднд һал цәкләд одв. — Тавг сүү- лтә, далһа өвртә, тө нооста хальмг ирг гидг мөрн билә!.. — Эргнд бәәсн дала улс ниргәд инәлдв. Перс сән хәрү өгсндән нер уга, хойр талан нүдәрн сольвад, «соңсвта эсйи?» гисәр бәәнә.

— Бичә өөлтн, гем мини, — болҗ «сүл» перст келҗәнә, — һундах санан уга биләв, наадлс гиһәд...

— Юн дала юм келәд бәәнәт, сән зерг, түүнә ормд шашлик авхнт... — гиҗ цаадкнь эврә төрәң ахлулҗана.

— Мел эн, — болҗ, «сүл» саналдв, — нань юн чигн керг уга. Хөөг хулдад гихв, хулхалад гихв авхла, болснь тер... Үүл мана орс муҗгт бәәнә. Гер кергтә, мөрн, үкр, һазр...

— Кемр цуг муҗгуд экләд шашлык хулддг болхла, орн-нутг кевәрн харһнхла яах? Юуһан бидн идҗ уухмби? — гиҗ Ювена­лий Дмитриевич хәрү өгв.

— Тертн үнн. Болв, орс селәдин бәәдл дегд уйдврта. Өөд өн- дәхш муҗг, өөдән зуг һархш. Цуг хамг хаһ тусҗах байна хавтхд ордгнь һундлта.

— Дегд шуугата балһсн бәәҗ, — Мельников күүриг оңдарул- хар зөрц келҗәнә, — элсн, тоосн, бальчг чигн элвг... «Ода кен гихв үүг? — гиһәд, дотрнь мел гүүдгләд бәәнә. — Кемр «сүл»; ги- хлә, келсн үгнь дегд сонҗта. ,3өрц, намаг яһна гиһәд, сөрҗәдм эс болхнь? Бән, сун бәәҗ медгдх эсий?».

— Шуугата болл уга яһ гинәт? — болҗ «сүл» келҗәнә. — Кен нааран эс ирнә? Балһсн гихәс, зер-цоохр базр. Көк теңгсәр

4

персмүд, хар-хар, кнртә-киртә эврә авг-бәрцтәһән, алг хувцта- һан, нүүһәд-нүгшәд нрнә. 10 эс авч ирнә гинәт? Зүсн-зүүл торһн, цемгн, нүдн эрәтрм кевс, хатхмр, өлгмр хамг сәәхн-сәәхн ик-ик альчурмуд, эднь гихлә, күчр иимгн, эвкәд яңһгин хальснд багтаҗ болхмн.

Перс, армян улсин лавке эргәд, теднә зерглә көөһәд йовхла, тегәд, Гюси Азии анч авгдна. Өвәрц, ецсг үнрнь хамр авна: сәәхн цецгпн, зандн модна, сангин идәнә болн күҗин үнр каңкнад, ба- сл айта. Күүг ю эс ав гинә? Хулдҗах авчах хойраг хәләҗ, күн нам ханшго: цоклдна гидгәр цоклдна, турецк базрас тату биш. Негнь бичк-бичкнәр хасад, наадкнь бичк-бичкнәр немәд, тиигх болһндан һар-һаран цокад, болшго болад йовҗ одчкад, хәрү ир- әд, басл муудан орлдна.

Әәдрхнә хазгуднь гихләг эн хамгт дасад хуурсн, эднәсн икәр йилһрхш. Маңһднь чигн, Ал.тн Ордан халта эзнь болҗасн, зөвәр болһамҗта, санаһан далд бәрдг, көлврүләд хулд кехдән чигн дур- та, көдлхәс чигн эс зулдг, тиим.

Хальмгуднь бас ямр болвчн көдлмшин эвтә, балһсн, пирстн болһар көдлҗ, хәәҗ олдшго, цуцрхан эс меддг, һархара йирин, малын тускд мергн, чпрәнь өргн, нүднь уутьхн, чилм хар үстә, ца- һан седклтә, бийләнь сән бәәхлә — номһн, төвшүн, тевчңгү, кемр дөөгләд, уурлулхла — догшн, зерлг кевәр һалзурдг, Азин цутхлң- һас нааран нүүҗ ирсн улс.

Киргизмүднь чигн, өндр-өндр махлата, зер-цоохр бүшмүдтә, бас хавтха чирәтә хармуд, малый идгин дурнд мел нүүһәд йовдг, аңгин арс, мөр, хө хулддг, земгә у седклтә, төвшүн улс.

Армянмуд болхла, Азьла хулд кех кергт орлцтха гиҗ, хаана зааврар нааран, Әәдрхн тал дуудҗ 'авгдсн, хар күрңтсн чирәтә, хамрнь гихлә, ик болчкад морхһр, эвтә чигн, мектә чигн, хулд- гүүлгәнә тускд өмнән кү һарһшго әмтн, тегәд, евреймүд эднд кү- чр дурго болдгнь лавта.

Хәләлт, көк-көк күлттә немшнр-колонистнр, берк кеемсг, маг- талд орм бүшмүдтә, хойр нүднь һал болен лезгин, дала әмтәхн ю-кү хулдҗах грекмүд, бухарцнр, хивинцнр, азербайдҗанцнр ха­мг, эн шора, тоосн дотр, эврә өвәрц өңгәрн, зүсвр зүс-зүркәрн кү авлна.

— А Ик Исады? — «Сүүлин|»: нүднь сергсн болад одв. — Үз- лт?

— Уга, нам юуһинь чигн медҗәхшв.

— Тиигхлә ю чигн үзәд уга кевтәмт. Эндтн һурвн эркн юмн бәәнә: сәәхн чонҗ, Ик Исады болн Армянск сүмд бәәх нег зург. Рафаэль!.. Цуг зурачнр, ирсн-йовдсн уга, тер зургар — «Кирсәс буулһлһн» гидгәр өврмҗән кецхәнә. Би далаһар тер тускд медх- шв, болв тер зург кениг болвчн авлхм. Рафаэль — түүнәс нань цәәлһвр кергтә болхий?!

— Ик Исады гисн юмб?

5

— О, би танд мацһдур үзүлсв, зуг өрлә босх кергтә, Түүг тав- нас. авн нәәмн күртл һәәххәс биш, оратҗ одхла, хавар уга.

— Ханҗанав танд, нернтн кен билэ? — гиҗ Мельников өөр- дх тал түрүн ишкдл кев.

— Михаил Борисович Бегичев, политический, — «сүл» һаран өгв. — Туугдҗ, ирод, өрәл җил болҗанав.

— Нампй? — Мельников байрлад одв, һаринь атхад, сегсрәд бәәнә. — Би бас...

— Таннг үзн мана күн гиҗ санад, шуд өөрдсм тер, — гиҗ Бегичев инәҗәнә. — Эн дала арсмч хармуд заагт манахс, цаһан керәс гпхм, йилһрәд бәәнә.

— Би таниг, Михаил Борисович, «сүл» гиҗ санад, зөвәр үр- гәд, ода яһҗ үүнәс мөлтрдм болхм гиһәд...

— «Сүл» гинт? — Бегичев инәҗәнә. — Эн «сүүләстн» көлтә, Әәдрхнә жандарм, полковник Марков таварлдган ген гиҗәнә.

— Михаил Борисович, буру эс гихләтн, йовн күүндий? — бо- лж. Мельников сурҗана. — Хойр дәкҗ сууһад, садв наалдад, күндәр гемтәд бослав, чинән угав, баахн зуур цуцрж, однав. До- кэд мел чееҗм бутен болад, өрчм хавчгдад...

— Ода я!1 гинәт? Эндтн гемтә күн биш, эрүлнь әрә тесх һазр- лм, — гиҗ Бегичев келҗ йовна. Бийнь Мельниковиг адһашго са- наһар, басл үрвәд, арһул әрә-әрә көлән семрҗ ишкдл кенә. - Хаана йосн эн тускдан әвртә. Нааран маниг наадад авч ирв бол- һҗант?

— Маниг гихәс, олн күн хурсн бәәни? — Мельников зогсад, арһаһан һарһҗана. Альчурнь шуд шал усн, болв терүгәрн чирә маңна хойран селн арчад бәәнә.

— Зөвәр олн, Ювеналий Дмитрич, мел тал-талдан һазрас.

— Киевәс әмтн медгднү? — Мельников зогсад, кесг коң-коң гиһәд ханячкад, үрвәд йовҗ йовна. ,— 170 һар кү һанцхн Киевәс авсн...

— Кедү-ү?! — Бегичев йосар ормаһад, доран тулад, таг зог- св. Мельников амрад одв, саак көлсндән күч күрч ядҗана.

— Съеддин хөөн маниг эднтн кедгәрн кечкв, — болҗ Мельни­ков күчр һундсар келҗәнә. — Ниднәһә, зуг хавр зун хойрт тавн зу шаху социал-демократ бәргдсн, һурвна кесн нег хүвнь Киевск организацас болҗ һарв, юңгад гихлә, РСДРП-н Негдгч съезд белдх болн хурах саамд эн йир шунмһа кевәр орлцла.

— Хәрнь, тегәд чигн нааран маниг авч ирсн болҗана, — гиж Бегичев келн йовна. — Санань медгдҗәнә, Ювеналий Дмитрич. Эн Әәдрхиә эргн гидгтн хоосн көдәһәс тату биш: промышленн цутхлц балһсдас хол бәәх, задһлдань му, көндлң һазр. Бәәрн ул- снь хааран биш, олн келн, теднд базр бәәхлә, болснь тер. Хаана йоснд хар угаһар иткдг хазг церг чигн бәәнә, келҗ, келҗ, Юве­налий Дмитрич, та, маншңгинь бәрхд хәәҗ, олдшго һазр.

— Тсгэд, Михаил Борисович, социал-демократнр ю кенә?

6

— Ю кенә гисн? — Бегичев алң болсар Мельников тал хәлә- һәд, нань бас ю келнә гисәр күләҗәнә.

— Промышленн прсдприятьмуд бәәнә эсий? Завод, фабрик нань чигн хамг?

— Бәәдгнь бәәиә, баһ чиги биш.

— Типгхлә көдлмшчнр чнгн бас хара биш болхгов. Теднлә залһлда бәрнт?

— Угадан шаху, — Бегичев саналдҗана. — Ыегдвәр гихлә, маншңгинь өөрдүлхш. Кемр өөрдәд, политическ күүндвр кев гиҗ, торһахш. Мел дор ормаснь авч одад түүрмд дүрчкнә. Эсклә бал- һснас. көөһәд, кеер, эҗго көдәд бәәх нег селән болен юмнд, келхд, Хаана Ставкд гий, авч одад хайчкна. Хойрдхла, политическ улсиг көдлмшчнрәс пк холаһур йовулна, заводмуд тал шидрдүлхш, көд- лмшт авхш. Дәкәд, манитн земгә гидгәр манна. Полковник Мар­ков болн түүнә улснь, күн болһиг меднә, унтҗ — нөр угаһар, ууҗ — хот угаһар гишң ардаснь дахҗ, альдаран одсинь, кенлә харһсинь, ю келсннь медхәр, өдр сө уга йовлдад йовцхана.

— Тпим болх зөвтәлм, — гиҗ Мельников мусхлзна. — Тедн эврәһән кех, бидн — эврәһән...

Өдрәрнь кесгтән балһс эргәд цуцрсн Мельников эртхн орндан орв. Удхш, толһаһан дерд күргн бийәрн унтҗ одв. Нам муульта ханяднь бас муудан орҗ кевтә: юңгад гихлә, хол җахшнулж нег чигн ханялһсн уга, шуд сөөни дуусн нам гиһәд, әвртә әмтәхн ке- вәр нөөрлнә. Зүүднә бийнь зөв медсн бәәдлтә. Эсклә зүсн-зүүл хапр-җапр зүүднд орад, кавҗрлад, йосар эдлгәд, түүнәсн давхла, серүләд, хәрү унтхар седхлә, нөөрнь күрл уга, басл түүрчәд, күчр зовдг. Эндр — мел талдан: унтдм болхнь унтҗана.

Генткн кор-кор гисн болад одна. Соңса бәәсн бийнь, батар унтсн күн, нөөрән диилҗ босҗ ядҗана. Тер хоорнд кор-кор улм күч авад, серүләд оркв. Кор-кор-кор. «Ээ, Михаил Борисович, босҗанав! Мел дарунь, негл агчм...»

Удсн уга, Мельников һарад ирв, Бегичевлә һар авад мендлв. Хамрарн гүүнәр татад киилчкәд, аһарин цеврт согтсн кевтә, таа- сад: — Шуд экнд күрәд, дотрким уудулсн болад одв, — гиҗәнә. — Күн балһҗ ханшго!

Тегәд, хойрулн һарад йовна. Мельниковин ишкдлнь батрад, бийнь чаңһрад, йовдлнь гем уга. Бегичев энүг аҗглад, йосар өврҗәнә. «Өцклдүркәс шин таньл — талдан», — гиҗ ухалн йо- вҗ, келҗәнә:

— Та, Ювеналий Дмитрич, мел оңдарҗт. Чирә-зүснтн чигн, цусн орад, халхтн улаһад, бийтн гихлә, гиигрәд...

— Асхнас авн өр цәәтл өөд өндәл уга унтув, — гиҗ Мельни­ков мусхлзна. — Мини медхәс, альд чигн, кезә чпгн тиигҗ унтад угав. Әәдрхн таасгдҗах бәәдлтә.

—■ Эх, Әәдрхн, Әәдрхн... — гиж, Бегичев саналдҗана. Юуһан санҗ, яһад саналдснь темдг уга. Аль балһсп лавта седклләнь эс

7

харһҗахмб. аль бпйиннь бәәх бәәдл эс таасгдҗахмб? Элстә-тоо- ста, кпртә бальчгта болвчн иигәд, европейск чигн биш, азиатскд чигн оршго, хойрнн хоорнд бәәх Әәдрхн энтн... Хәлә, Ик Исады экләд бәәвш! — Бегичев барун һаран өмнән суцһад, энтн эң зах уга юмн гнсәр деләд авб.

Алькпнь чигн кевтнь меддв гисор, Бегичев өмн шудрсн, ар. днь Мельников ормаҗ дахлдсн, энд-тендән хултхлзад, йир ю чигн алдх санан угаһар хәлән, соньмси йовна. «Эннь — базр бәәҗлм, — гиҗ дотран төр кеҗ, күчр гидгәр өврҗәнә. — Эрт босув гиҗ кун нам харм төршго, күн һәәхҗ шуд ханшго юмн бәәҗлм, Ик Псады гпдгнь. Хәрнь, Бегичевин келнь оңдан билә. Балһсн кевә- рн нааран прдг бәәҗ гнхнь худл болх уга. Му, сән, дунд һурви цуһар хурдг, цуһар чпгн хүв тускан керглсн, негнь хулдҗах, не- гнь авчах, наадкснь һәәхҗәх, кесг зүсн келн дегд сонсгдна. Муу- ха эн, зах уга, эк толһа уга юмб?».

Зер-земш гихлә, шуд овалһата, йир юн чигн бәәнә. Цецгүд басл олн зүсн, күчр сәәхн-сәәхн, нүдн хальтрм. Улан чолуһар кесн, пк-пк ут корпусмуд дотр дала фонтане өөдән һолһалдад, серү татад, әвр айта, ке. Нег талнь мах хулдна — дала, дурта- һаи авч болхм: хөөнә, үкрә, һахан, шовуна, мөрнә, темәнә. Он- дан талнь — заһсн, йир элвг: бекр, цоохр, мә, цевн күртл бәәнә. Хар заһсиг келәд керг уга. Түрсиг бочкар авч ирсн, хулдҗана, Цаарлхла — үсн, тосн.. Тиигәд ца-цааһан залһлдад, көөлдәд, чилхш. һолын көвәд дала оңһцс зергләд, эднә эркн һәәхүл бол- жана гим дүңгә: ю эс ачҗ ирҗ?! Ик Исадын аһарнь гихлә, зер- земшин сенр үнр чигн каңкнна; заһсна шүвтр үнр салд гиһәд од­на; цә, хальмпр, затин чигн үнр хамр авна. Әмтнь болхла, хувц- хунрарнь хәләхнь, ирлцшго зер-цоохр, өңг-зүснь мел тал-талдан: шар, хар, цаһан семрү, хавтха чирәтә чигн, шовһр чирәтә чигн, көк, хар, шар нүдтә, хамрнь гихлә, түүнәс чигн даву, бас оң-он- дан.

— Нә, ямаран? — гиж, Бегичев маасхлзҗана, — Таасгдви?

— Делкән өрәлинь үзсн болув, — Мельников көлсән арчҗа- на.

— Цуцрвт, Ювеналий Дмитрич?

— Невчк, — Мельников мусхлзҗана, — амрч авчкад, цааран йовхм. Эндрин бийднь төгсәх кергтэ.

— Юуг?

— Юуг гиен. Ода сүм Рафаэль хойр үлдв эсий?

— Аа, Бегичев инәҗәнә. — Зөв гихләтн сүмин тускар.

— Буйн төләд келн бәәтн, Михаил Борисович.

— Әәдрхнә сүмиг хәләхәс урд, Ювеналий Дмитрич, кремльд күрх кергтә. Эсклә келвр далаһар таасгдх уга.

— Тиигхлә йовий.

Удсн уга, эн хойр Туулан толһа деер һарад, кремлюр орад ирв. Мельников нег модна сүүдрт суув. Бегичев зогсн бәәҗ, хойр

8

һарарн сели дайлад, ипгән-тнигән зааһад, келҗл бәәнә: «Кремль кегдәд кесг болсна хөөн, Борис Годунов энүгитн сәәхнчн нәәмн бәәшңтә, көрән шүд дуралһҗ кесн, цаһан чолун эрсәр таг хашл- сн бәәж.. Ода тер бәәшңгүдин кесгнь эвдрәд, хамхрад хуурч. Минь тер Успенск сүм. Энтн сәохн болчкад өндр чигн, эргндән 30 дуу- над үзгддг, берк гидг тосхлт. Алтн ораснь болн кирсмүднь 30 алд болдм гинә. Энтн Алдр Петрин цага тосхлт, һанцхн Әәдрхнә чигн биш, цуг Иҗл көвән балһсдт кееһәрн негн гиҗәх сүм читн'»,.

— Өөрдәд хәләхм болвза энүгитн, — гиһәд Мельников бо- сад, сүм тал йовхла, Бегичев ардаснь дахҗана. Өргн дөрәһәр давшад, адһм угаһар үрвәд, чолун кирлцә болен деер һарад ирх- лә, балһсн кевәрн шуд налаһад, өмннь кевтнә.

— Әәдрхн альхн деертн бәәнә гим, — болҗ Бегичев келҗә- нә, — балһсн кевәрн, дегд сәәхн үзгднә.

Цаарлад, сүм дотр орҗ ирн, Ювеналий Дмитриевич йосар өв- рәд, шуд доран таг зогсад, алмацҗана. Хойр талан харвад авн, өөдән хәләнә. Басл у-өргн, басл өндр! Деер-деерән өлггдсн, нәә- мн давхр шүтән, ик чигн эрсиг бүтәчксн, сүмин орад күрәд, тул- сн бәәнә. Сәәхн-сәәхн дөрвн бахн гихлә, дуд цаһан хад чолуһар кеерүлҗ кесн, келхд дөрвн цаһан бәәшң гихм, шуд өөдән сунсн, деерән алтн деевр бәрҗәх мет, дүңгәлднә. Зүсн-зүүл бурхдын зур- гуд, ик-ик болчкад, чирәнь догшн бийснь, дөрвн үзгәс күн тал шир- тсн , цольгад үзҗәхәр бәәлднә. Сүмин дотркнь басл герлтә, у-өр- гндән аһарнь чигн йир айта.

Кремляс һарад, саак Бегичев өмн, Мельников арднь дахсн, эдн Московск уульнцар цүврлдсн йовна. Эннь йир уутьхн болч­кад, цань уга ут, балһсна туршар гишң сунсн, хойр талаһарнь армянмудын лавке яралдсн, тиим уульнц бәәҗ.

Нарн һалар кииләд, кенинь чигн әрвлхшв, кевтнь шатанав гисәр, келәд керг уга. Кенз ноһан әрә әмтә гишң, өңгән гееһәд, тоорм-тооснд даргдад, борлҗ одсн, дегд харм болна. Хуучта Ме­льников биш, Бегичев тесҗәхш. Тегәд, нег ик сүмин сүүдрт ад- һҗ эдн зогсв. Невчк амрчкад, Ювеналий Дмитриевич үрвәд, нам халуг эс керглсәр, көлсн һарх дутман бийнь гиигрсәр йовна. «Кен медлә, таасгдҗ, зокҗ чигн бәәдг биз? — гиҗ дотран санна. Көд- лмшчнр тал эдниг эс өөрдүлдг, залһлдан уга... тегәд, ямр поли- тическ болҗахм? Тиигхлә, ухал Мельников, урдаснь зура кеҗ ав: завод тал, әмтн тал күрх хаалһ хә. Чамд юн төр? Көдлмшч күн, альд чигн орад көдлхч...»

— Ювеналий Дмитрич, күрч ирвидн, — гиҗ Бегичев зааҗа- на. — Армянск сүм... Ик чигн, ке чигн тосхлт.

—■ Тосхлт үзҗәнәв, болв Рафаэль альдв?

— Дотрнь бәәхгов, — гиҗ Бегичев мусхлзв.

Мельников сүмүр орҗ ирн алдр зурачин үүдәвриг нүдәрн олад, невчк өөрдәд, зөвәр уухнд зогсад, һәәхҗәнә. Хойр һаран

9

дурнавшң кеһәд, шинҗлҗ чигн бәәнә. Кесг болчкад, тегәд Беги- чевәс сурна:

— «Кирсәс буулһлһн» бийнь биш эсий?

— Түүнә харнь... — цааранднь ю келнә гисәр Бегичев хәләнә.

— Тиигхлә, земгә гидгәр дуралһҗ, сәәхн кевәр зурҗ: Рафаэл- нн ширнь, терүнә нәрн билгнь болн гүн ухань кевәрн!

— Тегәд чигн энтн сүмин залмҗ болҗахнь алдг уга.

— Нә, ингәд болҗах кевтә, Михаил Борисович, — гиһәд, Ме­льников нөкд талан хәләһәд, мусхлзад авв, — йосар көшәд бәә- вүв. Үрвәд хәрсн чик эс болвас...

— Хәрхлә хәрий, — гиж. Бегичев зөвшәрҗәнә, — эврән мед- тн... намд хүвдән йилһл уга.

Үгдән багтад, эн хойр һарад йовна. Хахун улм чаңһрсн болҗ. Нарн агчад, цаһан төгрг болен һазр тал һалас ондан юм илгәҗәх өңг уга. һазр гихлә, һолдан күрәд цонсн, дотрк уснь ширгҗ одсн, һал деер бәәһә бәәх хүүрә хәәсн гихм: шатад, өг- рәд, шир-шир гисн болад бәәнә.

Өмн йовсн Бегичев тотхад күләҗәнә. Мельников үрвҗ ирәд, өөрнь зогсв.

— Та, Ювеналий Дмитрич, Владимир Ульяновиг таньдвт? - болҗ Бегичев генткн сурҗана. Мельников көлсән арчад, халунд зөвәр түрҗәхәр, күч күрч эс чадҗахар бәәнә. «Кергин тускар үүнә түрүн сурвр, — гиһәд дотрнь төөнрәд одв. — Акад юмб, ю келхәр бәәнә гихв?» Болв ам аңһасн уга, зуг медхшв, таньхшв гисәр нәәхлнә. Генткн баһ цагнь сангдҗана. Шинкн арвн зурһа- та бийнь реальн училищиг хайчкад, Харьковск металло-механи- ческ заводт слесарь болен. Удл уга нуувчин революционн кру- жокд орад, Маркс, Энгельс, Плеханов эднә үүдәврмүд дасдг бол­ен. Кружокин программнь гихлә: Әрәсәд болх революции эркн күчнь — пролетариат, социализмин төлә ноолдлһна түрүн дев- сңнь — политическ сулдхвр. Зогс, зогс, слесарь, токарь бас бәән- мч, тиигхлә, тустан завод ор, көдлмшчнр тал адһҢ... гиҗ Мель­ников тоолврад диглнә.

— Йовхмн болвза, Ювеналий Дмитрич?

— Йовий, йовий, — гиж, Мельников адһсн болв. Зуг бийнь саак санҗасн хамгтан авлгдсн, терүнә үлмәд йоватань ил. Юн чигн залһлдан угаһар, нөкдәсн сурҗана: — Михарл Борисович, энд көдлмшчнр олний?

— Олн, — гиж,, негл үгәр Бегичев хәрү өгв. Болв терм дегд баһ гисн кевтә, адһж, деернь немнә, — дегд олн, юңгад гихлә, Әәдрхнтн, Ювеналий Дмитрич, заһсна халхин хотл. Ик үүл Иж- лии бахлурт бәәнә. Цуг эн то-томҗ уга, шүрүсн, шидмсн болен бичкн һолмуд болн нәрхн хоолмуд, Иҗлин 200 салань болн 70 белчрнь-мел цуһарн тенге тал адһсн, тиигән усан туусн, заһс бәр- хд хәәҗ олдшго һазр болдгнь лавта. Март урһхин өргн дор, хав- рин сорг эклхин алднд, миңһәдәр, арвад миңһәдәр көдлмшчнр

10

нааран, Әәдрхн тал ирнә. Түрүи 10 — 12 өдрин эргнд, мә һолар өөдлҗәх кемд, 200 сай күргәд бәрнә, тедниг дорнь давслна. Те­гэд, кедү мнцһн бочк, кедү уул давен, кедү мицһн һар кергтә болдг болх? Мәәһәс нань кедү зүсн заһсн бәргднә? Түрсинь кех, бнпсинь давслх, утх, хагсах... Эврән ухаллт, Ювеналий Дмитрич, кедү әмтн тер хамгиг күцәдгинь.

Салькн-савр гих юмн йнр уга — дуурм. Аһар доран шуд тун- җах мет, эргнд күчр бүтү. Ут-ут далваган ууд делен цахмуд чигн ундҗахнь мел пл, — деерәс хайсн чолун кевтә хагдад оддгнь альд? — әрә үрвлдәд, нисхв-бәәхв гисәр, усна көвә тал шахлдсн, ирглнә.

Нарн суух талан болчксн, ик чигн төгрг болҗ, Иҗлин деернь өкәсн, шалд булхад оде гисн бийнь, түрүләд гүн-хәәринь медәд авчкс гпсәр, невчк тотхад, шаһасар бәәнә.

Иҗлин көвәд, нигт модн дотр, җөөлн көк ноһан деер кесг улс гүңгр-гүңгр гиһәд, ю-бис келәд, инәлдәд бәәнә. Тедүкн, әмт- нәс онц, сарсхр модна дор Бегичев сууна, арһул, әрә җиңнүләд гитар цокн бәәҗ, шимлдәд гишң, һанцхн бийән аадрулҗах мет, дуулснь үзгднә.

Басл чнгн сәәхн дүң-дүлә, төвшүн. Зуг хая-хаяд, генткн һол бийнь мууһар кекрсн кевтә, салд гиһәд, заһсна чигн, салмин чи­гн, мал-харпн чигн үнр һарад, хамр хаһ-ташад одна. Тернь баһ гисн кевтә, хойр суулһд онц-онц, хойр зүсн заһс чансн, һалас һарчах һашун утан хоолар орҗ генүлнә.

Мельников, нимгвр френчиг деерән сул көдрсн, усна иргәрнь орн алдад гишң, көвәләд йовж, йовна: минь энд әрв уга серүн бо- лҗ медгднә. Чирәнь, өрчнь, нурһнь — шал усн, тедү дүңгә эн кө- лрч. Киилг дораһар һаран орулад, махмудасн невчк ууд кеһәд, аһар орулхар седхнь — болхш.

— Ювеналий Дмитрич, нааран йовтн, — гиҗ, һартан бәәсн гитарарн дайлад, Бегичев дуудҗана, — энд бәәнәвидн.

Модн дотр бәәсн улс дегц бослдв, болв эднә негнь чигн захлҗ, моднас һарсн уга. «Чик, саглв гиҗ гем уга, — гиһәд, Мельнико- вин дотрнь төөнрәд одв. — Көдлмшч күн эдн дунд уга кевтә, өрәлнь, күүкд улс». Эднүр хаҗихәсн урд, Ювеналий Дмитриевич хойр талан харвад авв, сонҗта гих юмн йир медгден уга, тегэд, модар орҗ ирснь тер. Күн болһнд һаран өгәд мендләд, Мельни­ков гиҗ нерән келәд, таньлдҗана.

— Оо, заһсн болҗах кевтәм! — гиҗ Мельников өврәд, х_уучн уңг деер суув. — Нә, ямаран бәәцхәнәт тегэд? Михаил Борисови- чин келәр, цуһар эсдеки эсийт?

— Ээ, цуһар социал-демократнр, Ювеналий Дмитриевич. Та иамаг таньшгот, би таниг меднәв, кесг үзҗ, содсж. йовлав. Кие- вәс болдв, Кокорина... Екатерина Иванна...

— Намий? — Мельников ширтәд хәләҗәнә, басл тодлхар седнә, медгдхш. — Екатерина Ивановна, кезәһәс нааран энд бәәдвт?

11

— Өрәл җпл давҗ йовна, — Кокорина саналдв, — юн бол- җах, яһждхнь чпгн сәи медгдхш. Маниг көдлмшчнр тал тас шидр. дүлхш, пки уухнд бәрнә.

— Наартн, полптнческ цәәлһвр кетн, әмт хутхтн гиҗ, кен дуу- дх болһнат? — Мельников мусхлзҗана. — Киевд, талдан һазрт чнгн, дууддг бплү? Уга. Тиигхлә, эврән чаңһрх кергтә, шунх...

— Киевии организац ямаран күчтә билә?! — гиҗ Кокорина хәрү өгчәнә. — РСДРП-н Негдгч съезд белдх болн хурах кемд ямаран пк көдлм-ш келә?

— Хәрнь, тегәд чигн күчр шүрүтә цоклтла тер харһвш, — бо- лҗ Мельников зөвшәрв, — зуг бәргдснь зун далн зурһа күрвш...

— Ой, кедү гинәт? — Кокорина ормаһад, әмтнәс дөң сурҗах мет, наадкс талан хәләнә. Күн хәрү өгсн уга. Мельников мел тал­дан күр эклв: «Эгл әмтн гихлә, саак кевәрн, тату хөвдән һундад, чидл дала болвчн, яахан олҗ эс чадад, седклин зовлң кеһәд йо- ватань пл, — гиҗ Ювеналий Дмитриевич келҗәнә. — .Эврә тол- һаһан эс әрвлсн, зөрмг болчкад, нег мөслсн харсачнр чигн билә. Зуг олн-әмтиг бүклднь негдүлҗ, әрүн ноолданур залх итклтә кө- тлврч уга билә. Тегәд чигн келснь, кеснь ни-негн уга, үзг-үзгәрн, тус-тустан болад йовснь тер. Зәрмнь болхла, келхд, һартан йос авхар, политическ зөвин төлә пролетариат ноолдна гиен мел ха- җһр гидг. Көдлмшч класс гидгтн харңһу, маниг — интеллигенц үгаһар теднтн сохр номн кевтә, яахан чигн медшго гидгнь хара биш болдг. Күчн гидгтн крестьянствд бәәнә гиҗ, эдниг ахлулдгнь бас бәәдг. Зәрмнь алх-булхас талдан эсв керг уга гидг. Келҗ, келҗ, революц кех күчн, чидл.дала болвчн, тедниг негдүләд, за­пад, чик революционн хаалһд орулх көтлврч уга бәәсн...

Ода тегәд Әрәсән социал-демократическ көдлмшч партии Манифест зарлгдсн, нам парть бийнь бүрдәгдсн бәәнә. Үнн келҗ, ода деерән устав чигн, программ чигн уга. Болв энд-тенд коми- тетмүд һарад, көдлмшчнр дунд земгэ тоомсрта йовна.

Пролетариат улс, көдлмшч класс негдүлх төрәс ахлхнь ода деерэн мел уга. Социал-демократнр эс кехлэ, кен кехм? Талдан кен кеҗ, күцәҗ чадхм? Тер төләд түрүләд бидн эврэн негдэд, эв- рэ социал-демократическ кружок бүрдәһәд, революционн ноол- дана төлә чидлән, эв-арһан нөөхмн биш. Тиигҗ көдлмшч улсин классов серл эс өөдлүлхлә, хаана йосна, цуг даҗрачнрин өмнәс теднә кех ноолданд бидн яһҗ, ямаран кевәр дөң-дамҗг болж, сон нилчэн күргдм? Тер төләд олн дунд өргәр цәәлһврин көдлмш делгрүлх кергтә, манахс...

— Яһҗ? — Кокорина инәмсклсн болад одв.

— Яһ гихв? — Мельников бас инәмекләд, ээмән холькҗана. Бәәх цуг эв-арһан кевтнь олзлх кергтә. Ямр нег бичкән чигн эв учртха, һолад һазалад керг уга. Энтн цагнь тиим болҗ одв: про­летариат дунд мана кех көдлмшт «нег күүг хойрдгч давхрт күрг- сн орхнь, олыг негхн дюймд өргсн хол деер». Тер төләд кедлмшчнр

12

тал эрк биш өөрдҗ, теднд революц келһнә ном заах, дасхх керг- тә. Болв саглв гиж йир гем уга. Күн болһна ард зүсн-зүүл сүүдр- мүд — гетәч, шиңшәч хамг даххнь мел лавта.

— Әрв уга анч авсн хөөннь, шпикандрмуд маниг амрашголм, — гиж Бегичев Мельниковиг дөңнҗәнә.

—• Михаил Борисич, би таньдгарн танас сурхас биш. Иигәд социал-демократическ кружок бүрдәҗ эс бәәнәвидн?

— Ээ, Ювеналий Дмитриевич, — болҗ Бегичев хәрү өгчәнә,— та хамгин дамшлтта гиен революционер, Киевск социал-демокра­тическ организации толһачнрин негнь, кесг сууһад һарсн, йоста марксист болҗанат, тегәд бидн цуһар тана һардврт орҗанавидн...

— Ханҗанав таднд, итклдтн, — гиһәд, Мельников босад гек- җәнә. — Миниһәр болхла, Әәдрхнд бат чигн социал-демократи­ческ организац бүрдәх кергтә. Тер төләд түрүләд көдлмшчнрин кружокуд энд-тенд үүдәҗ, тедниг һардх, залх нег цутхлң балһс- нд бәәдгәр кех кергтә. Тиигчкәд барлх, барлсан тархах, көдлмш- чнрт күргх, медүлх керг бас эркн болх зөвтә. Хамгин түрүлх төр ода деерән — эврән негдҗ авх, дәкәд көдлмшчнр тал өөрдх...

— Медгдҗәнә, Ювеналий Дмитрич, — болҗ Бегичев дөңнв. — Көдлх кергтә, булң-булңгасн һарх кергтә...

— Нә, иигәд болтха эндртән, — гиҗ Мельников ашлвр кеҗә- нә, —• мел политикин дая буслһад бәәхм биш. Дуулхм болвза?

— Дуулхм гинү? — Кокорина дәкәд ормаҗана.

— Дуулшго яһсм бидн? — Бегичев наадкс талан хәләнә. — Хәрнь үзсн-соңсснь тууврт бәәх улс хурад, невчк уйдвран һарһ- җана гих. Маниг энд ю кесиг, яһсиг кен медхм, тиим эсий?

— Тиим, тиим, — гилдәд, кесг күн дөңнҗәнә.

—• Тиигхлә, би эклнәв, та Михаил Борисич гитаран автн, — гиҗ Мельников келн:

Реве та стогне Днипр широкий, Сердитый витер завива.

Додолу верби гне високи, Горами хвилю пидийма, — гиһәд, өргәд авчана. Дунь дегд чаДһ чигн биш, дундын, болв зем- гэ айста болчкад сарул, мел ца-цааһасн асхрсн болад бәәнә. Зуг күн үүг дахҗахмн уга, нам Бегичев чигн гитаран көндәхш. — ЯҺ- на, таасгдҗахший?

— Эн дууһитн би хөвдән соцсад угав, — Бегичев наадкс та­лан ширтәд хәләнә, — тиимнь бас чигн бээх.

— Тарас Шевченко... — гиж; Кокорина саналдҗана. — Күчр тааснав эн шүлгчиг... Кобзарь!..

— Дахҗ өгхнтә, Екатерина Иванна, күцәһәд дуулчкий, — Мельников дәкәд улм сарулар өргәд авб:

И блидий мисяць на ту пору Из хмари де — де виглядав, Неначе човен в синим мори, То виринав, то потопав.

13

Кокорина земгә айста дуута юмн бәәҗ, алдл уга дахжана. Бегичев чигн хара суухш, гитаран авчкен, гиинн-дуулн бээсн бол- ла, экләд дууг орулад бээв. Ювеналий Дмитриевич улм өргмҗтә кевәр өргәд, хойр һарарн дегц дайлад, наадкеинь бас орлцтнгиҗ дуудҗахнь ил:

Ще трети пивни не спивали, Нихто нигде не гомонив. Сичи в гаю перекликались, Та ясен раз у раз скрипив, — гиһәд дууг тегскн Мельников «чилв» гисәр хойр һаран ергв.

— Ой, дотркм шуд уудад, серд гиһәд, нам хэрэд ирсн болув,— гиж, Кокорина маасхлзна, — тедү дүңгә һазран санҗалав. Йир икәр ханҗанав танд, Ювеналий Дмитрич...

Удсн уга үгинь чигн, айсинь чигн цуһар дасад авчкен, Мель- никовиг эс дахдг күн гиҗ йир уга. Тегәд, дегц өргәд авхла, дун деер һарад, җиңнәд, җивртә кевтә нисәд, тиигҗәһәд, дор орад, невчк арһулдад, номһрсн болад, унтрхин нааһар одна. Мел тер агчминь гетҗәсн мет, Ювеналий Дмитриевич белн — дунь дэкн деер һарад, улм чаңһрад, нөкднрән омгшулҗ, уралан гиҗ дууд- сн болна, теднь тооһарн дала олн эс болвчн, бәәсәрн дегц өргәд авна. Тиигх дутман дунь улм негдэд, улм авлцад, хоор-хоорндан күчр өөрхн, негл эркн төртә, негл ик күслтә йовх улсинь медулнэ.

... Халун нарн цевр аһар хойр туслснь алдг уга, юңгад тихла зуна сармудт Мельников земгә батрсн, чирә-зүснь борлад, кел- һарнь чаңһрад, чееҗнь арһдг уурад ирнә. Ташр эдгх күүнә эмч эврән ирдг гиһәд, бас нег әвртә тус болснь — кумыс — гүүнә чи­тан.

Нег өрүн Иҗл тал күрәд ирнә. һол урдк кевәрн — ут, өргнд- ән сунад, үрглҗләд, усан теңгсүр тууһад, адһсн бәәнә. Зүсн-зүүл кермс, ик-ик цаһан чигн, бичкн-бичкн хар чигн, өөдән үрү уга адһлдсн, утань ут сүл болҗ арднь чиргдсн үзгднә.

Эрг деер нег өвгн сууна. Энд-тендән гердәд, мууха юмн. Ха- льмг, хасгнь йир йилһгдхш: уутьхн нүдтә, зузан хар. Өңг-зүсинь аҗглхла, сәәхн заңта деерән земгә тоолврта болдг күн. Чирәнь йир тиньгр. Зовлң, түрүг чигн тату уга үзҗ кевтә, юңгад гихлә, ик маңнаһинь, хаһлсн һазр мет, күчр гүн-гүн хурнясн керчҗ. Эн ик гидг һанз һарһад, тәмк нерҗәнә. һал кеһәд, хойр-һурв ута паанцглулад оркв. «Кермәс тату биш» гиҗ санад, Мельников мусхлзҗана. Тер утанас гихв, аль тагтан гихв, эн кесг саамлад ханяһад, альчур һарһад, ам-хамран арчҗана. Өвгн хаҗудан күн бәәхиг ода үзҗәх кевтә, колс’ гиһәд оркв, тегәд, сурҗана:

— Шидр ирлчи?

— Ээ.

— Туугдадий?

— Ээ.

— Гемнәд удан болҗанчи?

14

— Хойр җпл.

— Эмнүлнчп?

— Эвнь харһхла.

— Эх, — гиһәд өвгн шагшрад, толһаһарн нәәхлҗәнә, — баһ, дүүвр гпдг... Эмнүлнчи, тегәд?

— Та эмчвт?

— Уга.

— Тпигхлә?

— Кумыс гиҗ соңслчи?

— Соңсла, зуг үзәд угав.

— Хальмг Базр гиҗ меднчи? Хол биш. Асхлад күрәд ир, харм төрх угач. Манҗин Бадаш әлд бәәнә гихләчн, захас зааж, өгх. Ирнч?

— Ирнә, — гиҗ Мельников гекҗәнә, — эрк биш ирнәв.

— Нернч кемб?

— Ювеналий...

— Ювенал?.. Нә, Ювенал, байрта, — гичкәд өвгн һанзан хав- тхлад, босҗана. — Эсклә минь ода хамдан йовхм болвза?

— Нандтн, Бадаш ах, нам деншг чигн хавтхдм уга, мөңг бий- ләһән авсн уга биләв.

— Намд бәәнә, — гиһәд өвгн маасхлзҗана, — йовий...

* * *

Мельников өвгн хойр пирстнүр күрч ирхнь, Әәдрхнәс Халь­мг Базрар дамҗад, Аһш орх керм белн болчксн бәәҗ. Эдниг нам суулдад уга бәәтл, ик сөөлңкә дууһар ор дарад хәәкрчкәд, көнд- рәд һарв. Ювеналий һолас, балһсиг һәәхҗ йовна. Генткн: «Акад юмн гихәс, — болҗ, бийнь бийдән алң болна. — Мел эс таньдг, шинкн харһсн кү иткәд, дахад... Юуһарн гихв, эн өвгн бийим ав- лад, нам маһдлх санан чигн орсн уга>...

Тер хоорнд керм һолын тал дунд һарчксн, салькн дольган хой- рт әрә күч күрсн, урсхл өрәд, нег өндәһәд, хамран өргәд, сеңкл- зәд чигн одна, нег хәрү унад, өкәһәд, булхн алдад чигн одна, ке- лхм биш, басл муудан орҗ йовна. Болв удсн уга, авад күрч ирв.

— Иим түргний? — гиҗ Мельников үнндән өврҗәнә.

— Яахм билә? — болҗ Бадаш өвгн хоолан ясна. — Долахн дууналм!..

Керм тосҗах улс кевтә — йир олн. Мел хальмгуд. Хар лааңк бүшмүдтә, бүтү ората бухар махлата, мөңгтә бүстәнь чигн йов­на — бәәхтә залус. Ут берзин хормань һазрар чиргдн гисн, шив- рлг-токуһан унҗулсн, эмгдүд чигн бәәлднә. Ке сәәхн халвңган эвинь олҗ цохдлдсн, цегдгтән әвр зоксн, цевкәрлдсн берәд чигн хара биш. Бор көрсн, киртәвр хувцта-хунрта баахн көвүд бас элвг, көдлмшин улс болдг өңгтә. Болв эднәс онц йилһрдгнь — күүкд. Улан-улан бүшмүднь һалар шатен болен, ар-өмнән хадсн дала мөңгн-теңгнь шаргад, ут-ут, шалдһр күклнь тәкминь цокад,

15

бийснь гихлә, нәрхн болчкад, һо, хан хулсд кевтә, толһаһарн наа- дад гпшң бәәцхәнә. Ик баһ уга цуһар, залус чигн, гергд чигн, Бадашла әвр күндлҗ мендлснь Мельниковин оньгас алдрсн уга’ «Иим кү яһҗ эс иткдмб?» — гиһәд үүнә дотр төөнрәд одв.

Селән гихлә, бичкнд оршго, зөвәр. Зуг гермүднь дегд үзл уга, маштг-маштг, бор. Нег сәнь — гер болһна өөр көкрәд, сад мөн- бишнь кемҗәнә, земгә модта. Тер хамг дундас икәрн, кееһәрн ху- рл йнлһрнә. Үүнә үзлнь чигн өвәрц бәәҗ. Дорд үзгә авгар кегдснь ил. Дееврнь захарн өөдән шамлгдад, нуһрсн болен, кесг нәрхн бо­лчкад өндр, сүмин авцта хамг чомпалдсн, йир соньн болҗ Мель- никовд үзгдҗәнә.

— Бадаш ах, орад һархм болвза? — гиҗ Ювеналий Дмитрие­вич хурл тал зааҗана. — Эс меддг, шин үзгдҗәх хамгин өөгүр һархд берк...

— Орхугов, — болҗ өвгн келәд, тер үзгүр һарад йовхла, Ме­льников дахв. — Мини гер зах тал бәәдм, хурлас зөвәр... мал- сал. бәрхд сән...

Орад ирхлә, хурлын дотркнь бас күчр өвәрц, зер-цоохр болч­кад дегд дүмбр, мел дорд үзг өз-бийәрн. Күрл мөңгәр цутхгдсн бурхн багшин гегән — ик юмн, зәмләд сууна, һартан ааһ бәрҗ. Зүсн-зүүл шүтән гидг — дала, зәрмсәснь күн нам сүрдхм. Тедү дүңгә — әвд, акад бәәдлтә, ам«ь аңһасн, альхнь сарвасн, нүднь бүлтәсн, чикнь сертәсн... Цуг эн хамг бурхн, шүтәг саңгин идә- һәр, күҗәр әрүлсн, эднә сәәхн, еңгсг үнрнь каңкнад, дегд айта, соньн болҗ Мельниковд медгдҗәнә, йир икәр оньглҗ, алькинь чигн алдш уга седкләр эн һәәхҗәнә.

Зөвәр болчкад, хойр таньл хурлас һарад, мел дарунь гилтә Бадашин тал күрч ирв. Шавр гер бәәнә. Өөрнь — ишкә гер. Ха- ша-хаацнь йир тохнян, цевр-цер. Иргәснь авн цаарлад тег эклнә, холдан җириһәд, җирлзәд, кел.хм биш.

—• Герт ор, Ювенал, — гиһәд, өвгн гиичиг түрүлүлҗәнә. Те- рнь хансар гекчкәд, шавр гер тал һархар седв. — Уга, Ювенал, иигән ор, — Бадаш ишкә герән зааҗана, — эмгн бидн хойр энд бәәдвидн...

— Ханҗанав, Бадаш ах, — Мельников өкәһәд, хальмг герин эрк алхад орад одв. — Мендвт...

— Менд, менд, уралан һартн, — гиһәд шудрмг бәәдлтә, эццн хар эмгн үкс босад, иигтә утцан орна көлүр шурһулчкад, бас га­ку үлдсиг хураҗ йовна.

— Эмгн, ц^әһән нер, холын гиич, — болҗ Бадаш хоолан ясҗ йовна.

— Хол, өөр гиен юн билә? Герт ирсн күүнд ааһин ам зуулһл уга һарһхм биш, Цә чигн белн, махн бас бәәнә.

— Нернь Ювенал... — Мельников тиим гисәр гекҗәнә, бас ю келнә гиҗ өвгн тйл хәләнә. Тернь эмгән зааҗана: — Болха...

Бол.ха удсн уга, бичкн ширәг дүүргчкв. Тавгта мах авад ку-

16