Н И М Г Р, М И Г М Р. Хальмг перд байп тууҗт; гпҗ урдпь кслгдло. Мал, ац аһрусна һарлһта перд эрч цагт делгрдгнь учрта, учрнь —әмтә юмла свәлд иткл һн (анимнзм) гнж цәәлһгдлә. Болв, олпа хәләц хүврәд төлжәд йовсар, хөөт цагт оцдан һарлһта нсрд дслгр- лә, XIII зууна үйд Болд (Болод, Пулад) гндг перто. Төмр Бөк гндг чигп нертә өөрдмүд харһна (төмр, бола нкәр эдлгдҗ йовспа темдг биз). •Шарни шажп делгрх үйд оцдан (һазадын) келнәс авгдсн нерд делгрснь ла- вар мсдгднә. Индин (җаһр) нерд (Эрднь, Очр, Бад\: мет) икәр өггдәд йовсн заагт Түвд нерд бас олар харһ на. Дорҗ, Саңһж (Саыҗ), Чимд — ннм перд соньн тәә- лвртә, товчлгдсн чинртә үгмүд. Хальмг (өөрд) кслпо байҗлһна нег булгнь мөп. Түвд нсрд заагт том одду дып нсрд бас харһна. Үлгүрнь: Нимгр. Болв, эн нср: түвд үгәс холҗад, икәр хүврҗ одсн бәәнә. Түвд келәр болхла, Миг+мар. Хальмгар эп үг Асхни Цолвң, гиж кслгдх зөвтә: астрономии псрнь — Марс. Миг+мар гпси үгиг түвдәс һооднь орчулхла, миг (нүди) мар (улан) гиж һарна. Эн бас орта: Марс одп -- улап өцг тә, төгрг («Улап иүдп»). Миг+мар гпдг түвд псри Мигмр гиҗ түрүлҗ авгдсми. (Хәләтп: Сяп-Белгин Хас рии «Өпчи бөк» иоэмд Мигмр гидг күүкпо псрн харһ на). Болв, Мигмар—-Мигмр--Нимгр гпж эн үг хальм! келпә аю дахҗ хүврҗ үлдҗ.

III. Олн зүсн чинртә үгмүд

А А Д М Э К. Төвкнүн сууһад, утьлта күүндә кеһәд, кезәнә цагас наараи харһад, учрад Гювдг йовдлын тус- кар келлцжәһәд, мана хальмг улс: «Тсрчнь аадм эк заяхас нааран бәәһә юмп», — гиҗ келдг. Көглтии Да- пан «Сар Герл» гидг дегтрт эн хуучиа үг:

«Аадм экәс йиртмҗип авсн йосн тиимжи», — гиҗ бас харһна. Аадм экин цаг гисн күн төрлт эклҗ үүд- җәх үйип җнлмүд болҗ тоолгдна. Иигәд кслхд, «Җац- һрин» эклцд келгддг «Эртин экн цаг» (Эрднин экн цаг) болн аадм экин цаг хойр хамгин түрүн цаг бо- лҗ сангдна. Кезәцк күүнә медлһәр (бодврар) болх- ла цаг бас эклцтә бәәсн болж һарна. Тср эклцин цаг— аадм экин цаг. Эн үгпи һарлһ авч хәләй.

Аадм — «Библия» гидг дсгтрт келгддг домгин цага түрүн күн, адам. һазр деер түрүн болҗ үүдәгдсн (зая- гдсн) күүг семит улсин келәр адам (күн) гиҗ келсмн. Хөөнпь адам гиси үг күүиә нерн (Адам) болсмн. Адам (Аадам, аадм) — күп төрлтнә эцк; күи төрлтиә эк — Бва, тегәд домгнп тууҗар болхла, Адам Ева хойр — күн төрлтиә урдкс (Аадм эк хойр). Иим домг яһҗ, ке- зә хальмг келнд пшңгрсмб? XII зууна цагт моцһл яста керәд (керспд) улсин хан Тоорнл-хаи (эсклә Ваи-хан) Христиан шаҗнта бәож. Христиан шаҗна цергләчнр моңһлмуд заагт Сирня талас нрәд, шаҗна йос дслгдг бәәсмн. Тиигхд Адам Ева (Аадм эк) хойрин туск домг керод моңһл улс заагт тарҗ тодлгдсмн. Керәдип Ван- хап Чиигнсин өмнәс ик удап ноолдад, алач Чингисип һарас үксми. Керод улсла зергү өөрд улс бас Чиигислә дөәллдсмн, тсгәд чигп керәдии кесгнь өөрд дупд үлдс- ми. Керәд, өөрд (хальмг) хойр өөрхн улс боәсмн. Ода чигн хальмг нутг болһнд керәд яста улс оли бәәнә. Тср керәд улсар дамҗад, бүкл хальмг келнд аадм эк хой- рнн иерн ирҗ үлдод, ода күртл келгдәд йовдгпь тер.

30

А Р Г. «Арслңгнн арг улан Хоцһр» гнһод «Җацһрт» харһдгпг күн болһн меднә, зуг эн үгпн чпнр ода күртл медгдл уга йовла. Юцгад гпхлә, арг гндг үг күүндәпә келпд, бнчгт, дегтрт харһхш, тегәд дүццүлж шппжлдг үлгүр гиж олдхш. Һанцхп «Җацһрт» харһдг, нань юм- пд эс олддг үг — пк хуучпа үг: «Җаңһрас» хуучп тууж мапд уга. Тсрүг медснә хөөп эн үгин тууж хәәх, олх үүдп бәәнә (талын, зуг өөрхп улсип кслнд хәох керг- тә)» — гисәр, хуучн түрг улсин келнд удан хәәсәр, үг- нн тәәлвр олдв. VII — VIII зуудып үйос үлдсн Орхо- на бичмрт пп.м үг харһпа гпҗ Б. Я. Владпмнрцоз герч- лсн боәно: арыһ гнсн орхоп — түрг үг әрүн (арнһун) гпдг мана үгло нег чипрто, цевр (чистый) гнҗ орчул- сп боәно. Үнндоп эн үг (арыһ --аръг) 712 жнлд Моцһ- лын Орхона нутгт босхсп түрг Тонъюкук мергпо дурсхл көшә деер бнчотә боәно. Ода цагип номтнр эп үгиг «шагшавдып халхар цевр, һольшг» (нравствеппо безу- пречнып, благородпып, норядочпый, непорочный) гпж орчулж.

Ямарап совьн: баатрмуд дундас һанцхн Хоцһр арг (благородный) гидг хадвр перто болҗ үлдж. Терпь дегд чпк, орта болн зөвтә; санлтн: оәх догшн Мацна хаана элч ирхлә Җацһр, Җацһрин баатрмуд цуһа- рн сүрдж одсн, орж өкәр белн болчксна бийпь, дүүвр арг Хоцһр һанцарн бурушаһад, орн-нутган харсҗ ав- на. Олна, орн-нутгпп ксргт ксзә чпгп гүжрҗ туслдг күн арг (орүн) болҗ тоолгддг пер авдг бәәснь тнигж ода мсдгнә (1300 жнл хооран тпим нер авдг бәәж).

БИИ (БИЙ, БИ). Хуучна үгд, үлгүрмүдт олнд эс мсдгддг үг харһна.

Зудын Г)1шл Г)11’ю малтарх,

Лрс..т:-1.ги11 бпид бпчә омрх, — гидг үлгүр бәәно-

Тедү мст:

Агтын биид (бийд) һазр үз, Аавин бппд (бннд) кү тань,

—- гидг үлгүр бас олнд тапьл.

«Мана аав гертон бәәнә», — гпҗ ода келнә. Кезо- по болхла, «Мана аав гертән бии»,—гиҗ келдг бәәсмп. 1>ии (бий, би) — бәәнә гнсн үг.

Кезәпә малып теткүл өвсн уга боодг цагт, «зудыи шшд (боохд) малтархж» болшго, хавр болтл тер малас һедүпь үлдхнь медгдшго бәәсмн. «Арслцгип бпнд (өөр- хи арслң ац бәәхлэ) омрхж» бас болшго, юцгад гпхло, прелцгас омгарн давҗ болшго.

«Билә» гпдг үгд «би» гндг уцг хадһлгдҗ, бии (би) |цҗ эн үг салудап эс үлдж. Зуг үлгүрт ода чпгп харһ- пп (агтып биид, аавнн бппд, зудын бппд). Бурят улс ода бнйпь «манай авап гэртээ бип», — гпҗ келпә. Моц-һд болн бурят улснп кслпд «бпи (бп)» — эцгпи үг ксзәд болв чпгн келгдпо.

С А В Ш Л һ. «Тсцгр һазр хойрин савшлһд боох һазр», — гиҗ хол бәох һазрин тускар келгдпә. һазр- һ.тзрарн эп үгпг невчк өвэрцәр келно: савслһн, савшл- Һп, шавшлһ.

Тегод нег хәврһорнь савслһ, паадк хәвр-һорнь шав- ш.пһ, «шавшх» гпх уха медүлсор үгип утхинь зорм улс хоәно. Эн буру. һазр тсцгр хонр татасп болҗ нпплнә Эн хойр хавтха, хойр талас прҗ пннлҗ, хавчгдпа. Ипм кецто, хойр хавтха модар кссн (хойр талас прҗ хавч- цг) савслһ гидг нерто, мал ясдг чпмкүр боопо. «Шаг.- 1ПХ» гисп үгәс тсцгр-һазрин пиилврнп перн һарчахш. С.авшлһ, савслһ гпсн нерд «хавчл» гих тоәлвртә үг (хальмг «Сцплла болп Харибда»).

СЕНДЛҮР. Ксзәпо келгдҗ йовси үгмүд мартг- .чад, кслиәс 'һарад йовпа. Сендлүр гпдг үг мартгдад, |грүг орчулгч «лсмех» гидг үг кслпд орҗапа. Сакса |цдг үг Рамстсдтпп тольд боәнә. Тсрүг «грсчнха» гпҗ орчулдг бәәсмп. Сандл гпдг үгпп ормд ода «стул» гпҗ һглгдпә. Тср тольд «сапл» гидг үгпг «восномпнанне» 1пҗ орчулж. Ода «воспомпнание» гиси үгпг хорү ор- чулхларн тодлвр гпҗ бпчҗоио. Тодлх гнспәс тодлвр Һарчапа. Эиүг орс кслнд орчулхла, «запомпнанпс» гнж. һглх кергто.

Савн гидг хальмг үгпн ормд ода солом (солома ц|дг орс үгос) келгджопо. Савп • • хуучн хальмг үг,

Һ 11'111КОВ

32

«Д О Һ Л Ң Э М Г II». Солңһ гидг сәохп үгәс «солц һтрна» гидг үүлдвр үг һарна. Эн соәхн үгор хурин хөөп тсңгрт һардг ончта ке үзгдлпг нерәдновидн. (Солңһ гндг үгнн ормд солвң, цолвң гнһәд эпдү һарһпа: цолвн гпдг үг өрүп, асхнд .һардг герлтә одна нерн).

Солңһ һарч гнҗ келхип ормд кесгнь «доһлң эмпг һарч гинә. Эп хажһр. Ипм соәхп үзгдлиг типм «үзл уга> нерор псрәдҗ болшго. Болв, доһлң эмгн гидг орта: ипм перәр «хажһрар» һарсн, күцц биш солңһнг шоглая нигж псрәддг бәәж. Ке.мр солн.һнн псг «көлнь» Һазр1 күрәд иаадк көлпь уга, эсклә дуту болад, күцц «хонр көләрп» һазр эс пшкхлә, зог һарһад, доһлц эмг дурал- һҗ келдг бәәж.

ИЕТРҮСН. Үүрмг шорап пег умш. «Иүднд нет рүсп орв» гиж келпә. Тер чинртәһор «нүдпд бог орв^л гпж бас кслно. Зуг шора-тоосп пигтор аһарт киисҗ нов спг дүңңүләд, «хар нетрүсн мет» гиҗ кслно. Үлгүрлхд. хүрмто һазрт күп олп болхла—«хар нетрүсн одл» гипэ.

ЯАРХ. Чн юунд ппгод яарад йовдг күмбчп? — гиж Киргнзин Хар һолын хальмгуд күүнджәһәд, пегпь ксл- гипһ соңсад, мс.дж чадл уга бәоләв. Юңгад гихин ормд н'р улс юунд гнҗ кслдг бәәсииь дарупь медҗ болв; эн \ойр үг — нег үидстә юун — гисп позурас бүрдиә: (юуи+тиһәд —юңгад. Болв, яарх гпдг үг одаһнн халь- М1 келнд өвдх гих чнпртәһәр хая пег харһпа (яснь нпрх, ясннь яарулад келх). Болв, Хар һолын хальмгуд нпрх гиҗ келхлорп, адһх гнх чнир зүүлһж кслдг бәәснь \ И111 эвәс медгдв. Бас пег цөөк хонсиа хөөн олнд ил Бүмбрҗап» гидг дууһап дуулж өгцхәв. Тер дуупд:

Яцшад ирсп нохад, Яеп1к)11 хаяд (лит, Ясан пдхпи хоорнд Яарад гүуһәд ирпт, Ясата орпдм орит..

И1Ж бср дуулсар кслгдпә. Үүиәс йосндан илдв: бср кө- и\н хойр харһхд догшн поха саалтг болҗапа. Поха мск-

34

35

Б И Й. Бий гисп үгпп чинр бас чпгн һаицхн биш Бий (эвро бий) гпҗ кслхләрп, күп болһна бийин туп үг гпҗ саннавидн. Эн орч нсриг бпй—бийип—бий, (бпйдән) — бийүрп — бийосн гиҗ киискврмүдор хүв роиәвидн. «Бийон буульсп ах эргү» гиҗ үлгүрт харһ па. Тингод диглхло, «бий» гидг орч псрп боәиә.

Зуг эн орч псрпос оцдан бий гидг үг бас бооно. Э: үг ик ксзоно мартгдси учрас, ксллһпәс һарч одсн, чпг. ринь босххд хату болҗ һарсп боопә. Эн үг «Җапһрип нсг бөлгт, нсг үлгүрт харһна.

«Бпйон бийд товсп, белдк утхан селмд тәвсп» гп дг үлгүр боәно. Эп үлгүр әрвҗго оцдапар бас кслг дно.

«Бийорп бий кесн, бслдкорн селм кссп», — гиҗ.

«Бипорн бий кесп» гпсн үгип утх ил бпш, дал; амрар тоолгдхш. Зуг «бслдкәрп (белдк утхарн) ссл*. кссн» гнҗ кслгдхло, үгнп тәолвр невчк өөрднә: бел; зүүдг утхап сслмд (үлд, палаш) төхрахла, бичкн юмш икд тохрасн, му юмнг сәонд тохрасн, — гиҗ дормж лҗ, бурушаҗ кслсп үлгүр үг болҗ һарчана. Тсгод, ут хан сслмд (үлдд) тохрасн болна, зуг бийон кенд то.х раҗ, кснло дүццүлҗ, пк сана зүүсп күүно тускар келг дҗәно? Бпйән бийд тохраҗана. Тсгод бий гпсн хо йрдгч үгнь юп чипртә үгв? Эцгип күн (бийон) пк чинр то, күпдто күүнд тохраҗ боохнь, үлгүрпп хонрдгч мөр ло дүнцүлҗ тоолхла, манд мсдгдно.

Урд цагт бий гидг пк чинрто цол боосмн. Дүцнү лод келхд, пк оәмг-отгип нойн. Төрлпп цаг эвдрәл пойрхлын цаг эклҗ йовх замнд тогтсп үлгүрт тспн боа сп олнас гспткп пегпь бипон үлүд товод, оомг-отпн

үлмодои орулхар седснг тср цагт бурушаһад, эгл бппиь нойн (бий) болхар (утх бийнь селм болхар) ссддг гпҗ гсмнҗ кслх зөвто бәәсмн.

Бий — әәмг-отгип ахлгч, зарһ-зергппь кедг ямтн болад, хасг кпргиз ордудар XIX зуп җилмүдип цаг күртл йовсмн. Өөрд-хальмгт болхла, бий гпдг ям- тп ик эртәр уга болсмн. Болв «Җацһрт», «Доппн Шар Гүргнн» һурвп бөлгпн негндпь Хавтын Өцг гидг баатр бий гидг цол зүүһод Гювна. Энүг Хавтын Өңг бий гиҗдуудна. Байн — нойп (засгч, зарһч).

ТОВЧ. Товч эс үзсн, товч гидг үг эс соцссп күп гпҗ уга. Зуг эн үгпн уцг болн чпнрпь соньп болдгпнь бпдн ухалхшвпди.

Ода цагин «товч» - - хавтха, дуидаи эс гнхло дотад бпйдән нүкто болна. Урд цагт товч тппм биш бпло...

Кезопо товчиг сурар кедг било. Сурпп норхн тасмиг шцдәд, зоцдо дссрнь улм зоцдод, нкдүлод, моһлцг сур товч ксдг било. Тнигҗ кслһиг товч зәәднә гнж кслдг. Тсгод урднь товчсиг гер болһпд зәодод, өрк-бүл болһн эврон товчс ксҗ авч, бийон теткдг (хулдын товч мюннь һарсмн), тер учрар хуучна товч (төгрг, хавтха бпш), моһлцглгдҗ ксгддг боосмн. Товч зәәдси цагтап ювчин үзүр үлдодг, 1ср үзүрорпь зүүһор дсвлд (хув- 11,нд) хаддг. Тиим моһлцг товчиг «оосрлдг» бүтү зөрү бпйднь хаддг. Товчиг зоодхлорп, шахад, хатурулад, бпчкрүләд оркдг (пк сурас бпчкп товч һардг).

Дүңцүлод келсн цагт, товчта уг гпҗ бас келно. Олн үгәс цөнь сән, цөн үгәс товчтань сән гидг. «Ша- хад», ахрдулад, юмна учрннь келхло, товчта үг болҗ һарна.

Товч гнсн үг тов гиси үгло иег уцгта. Тов гпсн эк- поро хадг зср-зев (пушка) бпш, хагддг моһлцг «сумп» (чолун, цө «ядро») боосмн.

Тов (тоб, топ, дон) түрг —моцһл улспп келпд моһ- лцг, монда гпдг тоолврто үг болна, (зорм келнд "мяч»). Тсгод тов (тоб) : псп үгос товч (тобчп) гпдг \ г бүрдәҗ.

Моцһл улспн хамгин кезопо цагпп тууҗ — «Нууц ювч» гидг нсрто дегтр; товчлад, ахрар бичгдснднь пуувчин туужнг тпигҗ кслж. Бас нег ахр тууҗ — «Ал- 1П товч» гпдг нерто. Терүг зормппь «Золотая пугови-

37

36

ТАНА. Хоцһр баатрпп Оцл Көк һалзп күлгш гүүдлиг үзүлси шүлгүд иим («Җацһр», 142 халх):

Өргәрп һазр гпудрн гүүһәд, Өвцүһорн өргән дөцпн гүүһәд одв. Хопр талан шуукрлһпд һазрни өвсп хойр талап огрәд. .. Долап лолап дөчн йисн хоигт гүүлгәд одв.. • — гнв.

Мөрнә шуукрлһнд өвсн өгрнә — ГНСП СООХИ ӨГЖӘЛ лһн, баатрии күлгип дүр үзүллһп.

Бөлв, хойр талан шуукрлһи гпсп, үгмүдин хань цлһна зокалла сәәнәр ирлцснә темдг бшп: талан гп сн үг юуна? гидг сурврип хәрү бпш. Тегод юуна шуук рлһп биш, хамаран шуукрлһн болҗ һарпа. Эн — хаж һр зүүцл.

1966 ж.илд Ленннградып архпвд «Җаңһрнн» һар бнчмр олдла. Тер «Җацһрин» оригнпалыг авад хәлох лә, эн талан шуукрлһн гиспо хаҗһрнь медгдв:

«Хойр танан шуукрлһнд һазрии өвси хойр тал.н әгрәд» гпҗ йовна.

Тана гидг үг хамрин живр, хамрпи иүкнә хәврһ гисн үг; 1910 жнлд Ээлән Овлаи «Җацһр» барлсн улг эндүһпн зүүләр, эсклә эс, медспо зүүләр, хойр танап шуукрлһн гисиг хойр талан шуукрлһи гпҗ амрарш. чиклси бәәж. Болв, берк иомт В. Л. Котвич тер үгш меддг учрар, Овлата күүидж «Ж,ацһр» чиклхдәи, тср кевтнь (тана гиҗ) үлдож.

Эи сәәхн үгән мартад, ода тана гихии ормд хам рин нүкн гиһәд бәәдгнь олн.

Эн тапа гидг үгиг помт Рамстедт «Хальмг толь’ гидг дегтртән бас орулж. Деернь оли түрг келпд п үг бәәхинь бас үзүлж: хасг — танау, койбал ■ тл наа, якут — таны, чуваш тана.

Тегәд эн үг ацхп (хуучн) цагас нааран боәһә өөр1 (хальмг) боли оли түрг келио үг. Ода шниәс барт ор «Җацһрт» эн эидү чпклгдв, хойр танап шуукр.и һн гиҗ орв. Тингҗ «Җацһр» мана мартсп үг босхж шинәс белглв.

«3 А Д Ы II Ч О Л У II». Мана келид «задын чо- луп» гидг хош үг харһна. Эп үгип тууж йир ут, зуг ах- рпр дора келҗ үзнй. Дуид Азин түрг, моцһл улснн ша- ЖИИ итклһнд «зад борлһн» гидг иег хуучиа итквр боә- гми.

IV — V зун җплмүдт одаһпн Моцһла һазрт күчто прн-нутг тогтасн Җүжань гидг моцһд келтир зад бә- рдг бооҗ. Тер һазрт боәршж йовсн түрг келтир VI »уунас нааран зад бәрдгиь туужд икәр харһна. Моцһл Кслтнр, маиа урдкс бас тппм итклһтә бооспь VI—XII |уудыи туужд тодрхаһар герчлгдж. «Нууц товчнпәр», 1201 жилд Напмапа хаи Буйрук. Өөрдпн пойн Хутуһа койр Чингспп эсргү (өмнәс) дәәллдж йовад, «жада (зад) медекү ажу; жадалһап болун, жада урбожу, мут Ш1О деере жада болжу». Эи келспг одаһии келнд ор- чулхла, ипм: «Буйрук Хутуһа хойр зад бордг бәож. Чицгсин церг деер татхар седсн задпь «урвад», хорү <шйс дссрпь бууж» (церг деерпь шуурһн шуурч, аюл болж, тегәд динлгдж). Түрг улсин келнд эи үг: йада, Ж.вда гиж харһна. Хуучн моцһлар — жада, хуучн кнльмгар — зада, одаһин келпд — зад (задь). Зад гпгдг, зад бәрдг күүг йадчи (түрг), жадачи (хуучп), 1ВДЧ (одаһии келн) гидг.

«Задып чолун» - өндгпо дүцго көк цоохр чолуп Полдг бпло гиж көгшд кслио. Кезәпо типм чолун Опч- \а Эрктпо Харнуд төрлд йовдг бәәсипь эмч болн этно- 1рш|) Душан V. Д. келнә. Маицпн Ксцд Ик Чонс, Үлд- •III әомгүдт бас тним чолун хадһлгдж йовспиь көгшд пцша.

«Задыи чолуг» задч ааһта усид товод уһадг, хутх- дг йоста боож. Тегод чигп «задып хутхур» гидг хош үг һслнд харһиа. Задлх, зад татх гнж задчин «үүлдврпг» пграддг боож.

Кезәиә, харцһу цагт задд пткдг бәәсмп: дәонд тү- род прхлорн, доосп деер «зад тадад», хортап дарҗ бо- ЛХ гиж. пткәд, задч кү доәнд авч морддг боож. Болв, Мпдчнр» кергон күцәж чадлго, хоочло харһулгдж хор- лг бәож. Хөөипь «шарпи шаҗн» эи «эрдмиг» бийдон ннч шиңгәж: һацта нагла, хүр орхипь урдаснь медси Ң'рхачнр «зад татад», хур орулсн пер авдг боосмн.

Болв, зорм түрг улст задд итклһи одахн күртл боо- Н1 болхла, Европпн медрлд күртсн хальмгуд дупд эи нтклһи эртәр бүүрч Зуг келнд хуучн итклһпә герч

38

39

ХАР УСН ДЕЕР... Олмһа, хурц, соохн келт. күүнә тускар: «хар усп деер өрм боәлһж кслдг күп гпҗ хальмг улс кслно.

— О, терчнь хар усн деер өрм бәолһм күн! - гп һәд келчкхло, келмрч, олмһа келтә күүпә тускар кслга жәхнь медгдж одна. Зуг кслтә күүг юцгад тннгж не I) әджә х и н ь у х ал х ш в ндн.

Зәрм мартгдсп үгнн чннр эвро кслнд, кедү хоов чи 1н тус уга, олдхш. Тер саамд үгпн чинриг өөрхн, төрл келнәс хәохло олдиа. Үлгүрнь, манд мөчн гпдг одп бәоно. Мөчн, киитрхло, намрлж һарна, эп үүрмг одд. Бурят кслнд болхла одн гпсн плапета (Ацһрг, Пүрв. Басц, Бемб, Мпгмр мет). Үүрмг «оддыг» бурят келнл М (') Ч II ГНПО.

Тсдү мет хар усн деер өрм бәолһио гпсн төрл (б\ рят) келпос медгдпо.

Кезоио, ацһучлад гссон тежодг цагт, кеер һарал ац-гөрәсп бәәх һазрт цуглрчкад, туульцдг боосмн. Ан < һархпн өмп сө дүлод, ут-ут туульс келдг боәсмн. Ацгу дын туск туульс икор келхло, ацгпн сәкүсд ацһучд дөп болна, ац борүлнә, ацгпн сәкүсн туульд дурта гиж иг кдг бәосмн. Туульчнр тср цагт пк күпдто улс бәә-ж: удандап, олн тууль кслдг улст ацһучпр хүв һарһж өг дг.

Хар усп дсср өрм укгл ксадг, Хавтха чолуп дсср өвси урһт.1 ксадг, —

гиж буульдг боосмп.

Олмһа, цецн бпш, зуг удаидан келдг, олн ут тууль меддг, келдг күүг хар усн деер өрм бәәлһдг гиҗ кел дгнь хакас, бурят мст ацһуч улспн келнос ода мед гджоно; кесг сө, кесг өдр кело боотл, тогтал усп деср «өрм» чпгн унх, халцха (хавтха) чолун деер өвсн чпгн урһх.

ЭРДМ. Эрдм, эрдмтә күн гиһод кслхләрн, хамгни түрүнд һарин эрдмтә, урп күн гиҗ ухалпавидн. Одч цагт болхла, модпа, төмрин напь чигп ур дассн кү\ч

эрдмтә күп гпж кслно. «Эдор бннон чимхор, эрдмор бийән чнм» гидг сәәхп үлгүр бооио. (һазак бппәп соо- х|\үлснәс эрдм-сурһуляр соохрүлспь күндто). Эрдм, еурһуль (мсргҗл эсклә специальность) гпсп үгмүд бас пег чинрто. Болв, урд цагт, ик эрт замнд, эрдм гндг үг ондан чипртә боосмн.

Күдр Заарпп Заан тоож хаана тал Санл баатрпг мордулх деер Алтн Чееж кслпо: «Саврла одл балтч, Хоцһрла одл зөргто. Мицъянла одл һолыпг, йнри йисн >рдм төгсгсн көвүн гиж сандув», — гнпо. Баатрин эрдм һарин (урп) эрдм биш: зөрг, чппрг, тссмж, һолынг, омг... Эпнь чпгн баһ: домгнп баатр тарха көвүн болад, аралжн болад хүвло.д, напь чигн кесг зүсн нцг һарад, бпйоп соляд, кү чигн хүвлһод (арагнь күү- кпг альчур кеһод чпгп) йовдг эрдм болж һарна... Эн домгпн, туулпн цагин итклһно эрдм. Эрдм гидг \г хамгип түрүн болж ацхп түрг кслно руи бич- гор бичотә боохнь - - Еписеп һол деер, Абакап балһ- <па өөр баатрнп көпю чолупд харһна. Тср цаг — VII Зуп жил. (1300 жпл шаху хооран). Түргәс орчулхла, |ер чолунд ппгж бичото: «Залу эрдмин уршгар Кптд хаапур арвн гавтадан мордлав». Орсар орчулх- ларн, тер цагип эрдм гпсн үгиг «достонпство, доб- лссть, добродетсль» гиж помтнр бично. Ипгж орчул- ।

ТЕРГҮТИ, А X Т А. Урд цагт теригүн гидг үг Ооосмн. Теригүн — териүп — терүп — түрүн гиж эн үг хүврсмн.

Баатр Увш Түмно «Дөрвв Өөрдпн туужд» «Көбүүн пн эцэгээсэн териүлүлдег үгей» гпж кслгдж. Тс- риүп — толһач, эклгч, пегдгч, ор толһалгч гпж бас ирчулгддг боосмн. Терпүн, тергүн гисп нсг үг: толһа,

»1\лц, түрүлгч гнх чпнрто. «Хальмг хаадудын туужд: •Урпда Халпмагпип териүн тайишп кэмээкү цолоту

40

41

Т О Р. Пег хуучна һар бичмр дегтрт тор гпдг хальмг үг харһна. «Торар оһтоно бәрж» — гиҗ тср дегтрт келгдж. Оһтоио гисн жижг (хулһп мет) әм- тн. Киргизин һазрт бәәдг Хар һолын хальмг өвгд бас тер үг медпә. «Бндн торар уулып цоохр барс- илврс бәрнәвидн» — гиж келнә. «Барс йовдг хаалһ деернь, махар мең кеһәд, тор татнавидн, мең пднәв гиһәд, торт оралдад бәргднә» — гипә. Торар һанцхв барс чигн бпш, бүргд, начн, шоңхр мет ацһуч шо- вуд бас бәрдг бәәж. Моцһл келп деср тор — олп зү- сн шүүгүл, гөлм, заһсна тор гиһәд гүртмднь бас не- рәднә. Эн уг мана хуучн тольмудт бас харһна, ор- чулхла — сеть, сети, сетка, — гиҗ олн зүсәр перәдгд- нә; тор сав гиһәд бас келгддг бәәж, ода тинм сав элвг (сетка).

II Ө К Ә Д Ү Р. Хойрдгч өдрнг урдаснь нөкәдүр гпһәд дац келдг болв чигн юцгад тиигҗ келдгән берк нег цагт санпавндн. Болв, тәәлврпь үкс гиҗ олдхш.

Нег хонхла —маңһдур (эсклә маңһур чигп гпиә), хойр хонхла — нөкәдүр. Кезәнә, ик эрт цагт, негн. нөкә гиҗ хойр үг харһулж дүццүлдг бәәсми. Үлгүрл- хд, негнь •— ипм, нөкәнь — типм гиһәд, хойр зүсп юмиг дүццүлдг санҗ. Ода бпдн нөкә гпдг үгин ормд

42

ТОМҺ. Томһ гпдг үг хойр чннртә. Пег чннрпнь мсднәвидн: томһ сахл чирә бүрксн сахл. Болв, хой- рдгч чинрпь ода лавар мартгдси боәно.

«Толһадпь томһ тальвад уга күүкн начим минь гальв!» гиж «Җацһрпн» нсг бөлгт кслгдж. (Хоцһр баат- риг Уулыи Шар бирмп гидг хәр һазрпн баатр дооләд, ипшжүрләд көтләд авад хорж йовхнпь үзсн күн тиигж хәәкрнә, алдулж авхар седпо).

Киргнзпп Хар һолын хальмг Шарһасв гпдг өвгн йнси наста бүргд пювута. Тер пювупа толһань һурп

гпдг аһруспа күзүио арсар кесг «махлата» —- эннь ЮМб? — гпхло. — Томһ. Томһар нүдппь эс хаахла, үр- гад, эцәд бооно, — гпж наид хорү өгв. Бүргд, начп, шоцхр мет пюву бәрж авад, толһаһинь (пүдтоһипь) •мяхлаһар» бүркод, помһрулж, пжлдкж авдгж.

Тсгәд мнгп күмпд бәргдод, дпплгдәд уга Хоцһриг юлһаднь томһ күрод уга, зерлг, допин начпла дүц- пүлдг боож.

Т У Р Г. Арг гнсп үг орүн, цевр гпх чпнрто гиж урднь келгдло. Зуг өөрхп кслто улс дпгтә мицһп жпл Хооран тург (туруг) гндг үг бас келдг сапж. X •ууиа үйд санскрпт келпос орчулад, уйһурпн моцһлжн Гшчг деер буулһгдсп «Алтп герл» гидг ик судрт уйһур һглн деер «чироһппчпь тургнь дүүрц сарин герл мст» 1ИЖ харһна: типм болсар тург (туруг) гпсн үг бас мнгн орүн, цсвр цсгон, герлтә, туцһлц — гнсн ут- хта үг санж; эн хойр үг зәрмдоп арг-тург гпж хошлж хлрһдг, хойр снпоннм бәож. Эн үгиг бндн кслж, соцсж Цовсмб? Тург гндг үг соцсгдж чигн, келгдж чнгн йов-

43

(бас чигп әрүн цаһан, цегән гиси утхтапь нә).

кслнәвиди

ИИГЖ НЛД-

Тург шовуи түрәд күрдг, Турута морн эцәд күрдг. Сәп эр савдрад күрдг, Му эр мундиж төөрәд боәдг Пнри Гшси җилә хол һазрт бәәдг Сәәхп М(1П.мейә хап гидг —

эп шүлгүд — Барчсп-туульчас бичҗ авсл «Кппгии Киптн Көк Төмр Зсв» гидг бөлгт боәнә. Му эр күршго, соп эр сандрад күрх, сәи мөрн эцәд күрх — тии.м хол һазрт тург шовуп түрәд күрдг болпа. Тург шовун том (пк) бпйтә шовуп (бүргд тас, йол); Тург мал том (нк яста) мал: үкр, мөрп, темән; тург гөросп: буһ, суһ, хандһа мст, өвс пддг гөросд. Тург — боль- шо й, к р у п н ы п гиҗ о р ч у л гдп а.

ХАШҢ. Хашц мөрн, хашц күп гпһәд кслспг эг мсдх күн уга. Зуг хашц гидг үг бас нсг, сопьн чннр- тә.

Чилгр—Сатхла һаңнр төрлә Мапцин Байн гидг эм- гп мини баһ цагт иигҗ кслсинь соцслав:

— Цә ксдү агта болв чпги ардпь хашңгинь эс җаҗлхла, цә уусп болҗ мсдгдхш. — «Ода эп эмгп юц- гад ипгҗ кслҗохмб? Цәәһин шаар гпдг үгпп ормд х а ш ц гиҗ кслдг улс болна билтәл?» — гнҗ алц болҗ тодллав.

Болв, эп үгин тәәлвриг акадсмик Владпмирцов 1920 җилд олҗ кслсинь хөөннь медләв:

«Барун Моцһлыи Байд улс иә гндг үгиг хадмпад. х а ш ң гиж келнә» гиҗ «Сравнитсльная грамматпка» гидг үүдәвртән бичж. Хашң (цә) гисн үг моцһл унд- стә улст XIII зуунас нааран бәәһә саиҗ. Хашин гиҗ Тацһд (Таигут) ориг кнтд улс нерәддг бәәҗ. Өөрд- хальмгуд Хашин (Таңһд) орар дамҗулҗ, түрүн бо- лҗ цо авч ууҗаҗ. Тсгәд цәәг хашң (хашип) гиҗ тү- рүлҗ нерәдси бәәҗ. Болв, хөөннь цә (кптд үидсто үг) батрҗ, зуг хуучн хашин (хашп, хашң) гидг үг бас мартгдл уга үлдҗ.

44

45

АЙҢҺ (АЯНҺЪ). «Оһтрһу ду һарчана», «оһтрһу күрҗцнҗ бәәнә», «тецгр ду һарчана» гиһәд келцхәпэ.

Хур орад, цәкләд, оһтрһу дуурхспг ахрар, иег үгор яһҗ келдг бәәсмб? «Гром», «гроза» гиһәд орс келпд нег үгәр кслнә биший? — гпҗ сурцхана.

Тер тенд Тес пш, Тсмәнә сүл ҺОЛС гив, — гидг тәәлвртә тууль бәәнә. Тәәлврпь — «айцһ», «пәкл һн» гиж. бнчәтә новна. Тсс (таш) гиҗ дуурхснь -- ай ңһ (гром), тсмәнә сүл һодс гнснь — цәклһп. Одаһнп моңһл кслнд айңһ гиспг «удар грома» гиҗ орчулна: оһтрһу ниргсн цагт — айңһлх гиж кслгднә.

Ксзәнә һазрас олдсн саадгип сумиг «аюһип сумн • гпҗ зәрм һазрар исрәддг бплә. Аюһнн бпш, аиңһпи сумп: айңһ гпдг үг мартгдсар аюһин гиҗ хаҗнҗ. Ани1| болад, оһтрһу дуурхад, һа.л цәклхлэ, «сумп оуупа» ги/г нткдг бәәсмп; «лууһпп сумн» гпһәд чпгн кслдг бәәж Ткигҗ айңһ гпдг үг аюһ болж хажиһәд, кслгддгэн уурч, зуг бпчмр келпд харһпа. «Урн кслид оосххд амн

АЛ һ С (А Л ҺЪС).

Арслцгпн пурһи.т Эмәл таардг угя. . Ллһъс, мунхг күмнд Сурһуль гогглг уга,

46

АҺШ (АҺЪШ). һазр-усна нсрд бас чигн соньн 1‘ууҗта. Ямаран чпгн һазр (нутг), олн келп улс селәд- ггләд нутглад, бәәсн учрар, кесг кслнә үлдл бийдәп шпңгәснә герчллһтә. Нег үлү хуучп Әрәсән өми үзг, |<’Г һазр. Тег һазр-нүүдләр йовдг кслн-әмтнә тууҗас үлдсн иерд хадһлна, үлгүрлхд, Ростовин өөр Аксай 1ИДГ нертә һазр бәәнә. Тср исриг орчулхла, ак (ца- Һмн), сай (һол, сала) гидг түрг үгмүд болҗ һарна. Гсцгә хальмгудын һазрт Аюлу, Доңслу гидг нерд харһ- Аю, доңһс гидг хойр түрг үгәс эн иерд тогтснь бас Лпнта. Аюлу (аю бәәдг), доцслу—доцһуслу (зсрлг һа- Нл бәәдг) гих цәәлһвртә хойр үгнь тнигҗ тәәлгднә. Млпа һазрт Яшкул, Бешкүл гидг нерд бас харһиа. •1|1цц нур». «Тави нур» гидг түрг үгмүд гиҗ бас чигн ”|шулҗ болна.

Хальмг келнд ик эртәс нааран шицгрсн Аһш (иһъш) гидг нери оли умшачнриг соньмсулна. Аһш Пһк хуучн Царицын, Царица гидг һол хойриг нерәддг ЛДОсор тәәлцхәиә. Болв, аһш гидг үгиг аһ (хатн, цари- нп) гпснлә үндсәрпь пегдүлдг йовдл — хаҗһр. Юңгад 1ИХЛО, хальмг келпд ш гидг залһвр уга. Тург улс уста, МОДта һазриг аһач, аһаш гиһәд нерәдцхәнә. Жуз аһаш Һүн модн). Узун аһаш (өндр модп) иим нертә нутгуд •'Үргүдин һазрт элвг. Аһаш гпдг үг хальмг келид ах- |Н1р аһъш гидг келгддг болснь тпигҗ медгднә. Тәәлв- рнһ - урһа модта һазр гисн утхта.

ЛНМЛ (АНАМАЛ). Хуучна хальмг келпд анх (йннху) гидг Зая-Пандита бас ол дәкҗ орлцулҗ бнч- НМ

47

— гнһәд, бас чигп «Эрг Түргл» гпдг тууж харһпа, цаа рапдкпь:

Арцта муср Ханһа

Дүцгәһәд бәәдг, Аршата анмл дала I Ьәлзәд бәәдг.

Ана теңгс гиһәд бас чпгп харһна.

Анмл тецгс гисиг «целительпое море» гиҗ Б. Я Владимирцов орчулҗ.

Аригата анмл тецгс — ямаран чигп өвчн, зовлцга» гетлгдг, үкләс хөөһүлдг, үксиг әмдрүлдг гих чиирто VI мүд болҗ һарна. Анх (апаху) гпсиг эдгәх гиҗ амрарш цәәл!һнә. Зуг эн ңоолһвр — невчк «килвр», әмдрүлх гп.\ лә чик, тегәд чпгн «целитсльиый оксан», «целптельшь море» гиж өргн чииртәһәр пк номт орчулҗ.

АКЧМ (АГЧЪМ). Агчм, агчмин зуур гнһәдкелд! Агчм — цагин ахрхп хуһцан, ахрхн цаг болдгиь мсл 11.1 Болв үгии һарлһ болн чиир соньп. Эн үг IX — X зуун. хуһцанд унһур улснн кслпд нҗлдси самһарди (сап скрнт) кслнә кшана гидг үг бәәсмп:

Кшана — паикратчайшип нромежуток врсмепп, ми мснт, мгиовепис, — гиҗ орчулгдсп боопә.

Самһарди келнә кшана, уйһур келнә кшан, хууп хальмг-моңһл келно агшн, одаһин хальмг агчм (аь чм) — үгпп хүврлтин хаалһ тиим. Хуучн моцһл до ।

АРМ. АРЪМ. Баатрмудып зср-зсвии нсрд .1' тр арм гиҗ харһна. Арм һанцхп эзп богд Җацһрш эдлдг зер-зсв болпа, оцдан баатрмудын һарт эп сг.-г харһхш.

«Җацһрпп» һурвп бөлгт эн армин тууҗ утар кг.п д.но; армар яһҗ дооллдсп, я:һҗ тер хуһрсп, яһҗ ке.п

ИПСН, келгҗ авсна хөөн яһж хортан Дарсн тодрха кс- нор келәтә йовна.

Әәх догшн дәәпә гүргү Цагла арм хуһрхла улм кү- •|р болна. Арман ясҗ эс авхла, хортап дардг арһ уга Полж һариа. Тер цагт Җацһр богд доонос -һарад, Көк трхпаг тсмцод гүүлгнә. Эн ик күчто, сндто дархн тер Шртә зер-зсвиг адһмтаһар босхж өгнә. Җацһр арм- гһһап ирод, хортна хамгпн күчтә баатриг дархла, доп 1ПГСНО.

Иигәд авад хәләхлә, арм — хамгни күчтә, хамгин нмртә зер-зсв болна.

Армиг җнд (пнка, копье) гпҗ тоолцхәнә. Тер бас унрта. Юңгад гихлә, армар хатхад, шааһад дооллдпә. 1юлв арм җид хойр нсг зер-зев биш.

Арм җидәс өвәрцнь иимәс медгднә: хаад (хаһад) нрмдад гиҗ «Җаңһрта» йовна. Зәрмдәп арм ут оосрта Һплна, армар хаһад, мөрн деерәс оосрарнь (ут сурар) МОрү тач авна.

Арм — олп зүсн олзлврта зср-зев; һар борлдэд пр- И1 даәснд — җид (хатхад доәллдх), хол йовх дәәснд—- гиндгип суми мст хагдҗ тусх. Зуг эн «суми» мөрио «молд ут сурар оосрлата: хаһад, эс тусси цагт оосра- |1пь татад авчкдг. Иигҗ хадг зер-зев Евронд боосми: 1Грүпә нернь арбалет билә.

Арм (рым) гидг иим зер-зев Ираиа курд улст боә- |’мн. Эднлә өөрд улс XIII зуупла харһсмп. ААаһд уга, һурд келнә үг өөрд-хальмг кслнд шиңгрсн чигн болх.

Б А Л А (балай). «һаха, ноха нуһудт амтта үпр ки- П’Д. сохр—балад зул, эс. шиңггснд идоп, муңхг пуһудт нпм юн ксрг?» гпж Зая-Пандпта үлдәсн үлгүр боәдг. Пдп ңагин келпд: «һаха, похад соохн үнр, сохр күүнд Ц'ЛЫН гсрл, хот шиңгдго күүнд хот— ндән, муңхг улст пим-дегтрнп сурһуль — эн хамг юп ксргтә юмб?»

Зая-Пандпта сохр—бала гпҗ нег чинрто хойр үг »г|нлүлж бичж: бала гпсн, сохр гнсп хонр нег утхта \1 болҗ 'һарна. Эн үг одаһип хальмг келнд хая кслгд- иг, ховр үг. Төрл кел (моцһл, бурят) авад дүццүлий.

Моцһлар балай «сленой», нүдп балай (бала), чикн |ула повх — «ндти вслсную», «идтн, ие обращая впн- Мйпня пп па что» гпж орчулж, хойрдгч чннрнь: «невс- »һсг| венный».

48

49

БАЛҺСН. Одаһип хальмг келио балһсн (балһа сап) гидг үгии чинриь һанцхп «город». Үлгүрлхд, Әәд рхппг Иҗл көвои хальмгуд тпигҗ псрәдно. (Әәдрхн Астрахапь гиҗ иеринь чигн орулхш).

Болв, одахп күртл (һучдгч җилмүдпн алднд) «дс ревня», «ссло», «город» гидг үгмүдиг цугипь балһп гпж орчулдг бпло. Үлгүрнь, Чилгр балһсп, Элст балһ сп («село» бәосп цагпь). Ахрар урд цагт балһсп гпж

1100КН гермүдтә селәдиг чигн, ик «балһсп» чиги нероддг Ооосмн. Хальмг келнд балһсн гидг үг һурвн зуп хөр һпр җил хоорап, Зая-Пандптаи судр дегтрт харһна. •Дсрс ол баглв чигп балһсни нурһн болх үгей» гиж ппмт бичсп бооно. Эн үлгүрпп утх мсдхпн ксргт опц угмүд шипжлий: дерсн — өндрор урһдг хулсншц ца- 1пп1 өвсн. Нурһн (эн үлгүрт) — шавр (кирпнч) герпп маатк (матка), һол модя. Балһсн (балһасун) эп үлгү- рппор — шавр, саман, кирппч, модн гср. «Дсрс олар гчп'лв чнгн шавр (кирпич) герт һол модн (матка) бо- »1Җ өгшго» — гисн утхта үлгүр. Ашипь диглхло: кезә- 1Ю цагт гср гпҗ «пшкә гер» пероддг боосмп. Кприич, модн гсрпп балһсн, (балһасун) гидг боосмн. Орс гер- Оилһсн; орс гермүд (село, деревня) бас балһсн (балһ- гд), ик «деревня» «город» хойр йилһрхш (бас балһ- гц).

Одаһин бурят кслид балһасан — «хнбарка», «ла- чуга», «закут», балаһан — «шалаш». Балаган гидг орс \т — моңһл үндсто үг, балаган, балһасан хойр бас шрл үгмүд. Балһсн урдиь «орс» гер, ода «город».

БАМБР. Шнкрлүһин көвод борүлгсн

Бамбр заидн өргәтә

Базг Улан Хоцһр али? — гнҗ Хоцһриг Ч)0Җ, цуглрсп баатрмуд күүндно. Хоцһр баатр бамбр нргәтә... («Догшн Шар Гүргин бөлг»).

«Хоцһрин гер авлһнн бөлгт» Хоцһр баатрнн гер Н1лдаи болж. һариа:

Дөчп дөрвп термтә,

Дөрпп мицһн упьта, Барсин арсар дссврлси Бумбнп цаһап өргә, —

пнм гер бәрүлҗ хат буулһиа. Ксзоио Алтаи нуруд, аң •лвг һазрт бооршдг ңагт, өөрдип сәәдүд цаһан пшко пргәһән дотраснь аңгнн арсар бүрҗ кеерүлдг, дуладх- 1Г бәәсмп. Өөрдпн домг туужсар болхла, булһна ар- гпр бүрослсп герто нойдын тускар келгдно. Тер дотр нк үпто, хар буурл булһн (Баргузип нутгт, Бурят ул- гпп һазрт эн булһн элвг) бас чпгп тиим берк өргон бурэси болж һарпа.

Болв, булһпа арспас берк, уулын хар цоохр барсни црсар бүрослсн (дотраснь өцглсн) өрго бас боәдг боә-

50

5!

Б Ә Ә Р. Бәәр борлдх гиһод келгднә. Дәәллдх пг ухата үг болҗ һарна. Эи үгин утхпг «Җаңһрар» дам җулҗ шипҗлод, ңоолһҗ болпа. Ээлон Овлап бөлгүдш эклңд иигҗ йовна:

һун оргч насидан

һурвп ИиК бәәрин ам эвдгсн, һулжп. пк мацһс хааг номдан

орулгсн,

Дөп оргч паспдан

Дөрвп пк бәәрин ам эвдж,

Дөрдң пк шар маиһс хааг но.млан

орулгсп.

Бәәр — амта, үүдто болҗ һарпа. Бәәр — бат ии во, дотрнь — доәч маңһс ңергтоһоп боәпо. Маңһсп диплхин ксргт, шивән (бәорин) ам эвдод, дотрнь ор кергтә болна. Эн ик хуучиа ңагии шиво. Моңһл кел'1 омтн -- X—XII зуупа ңагт — чолуһар шиво товҗ, хор тпас. бийән батлдг боосми. «Җаңһрин» нег бөлгт баатр муд эр ңаһаи чолуһар шиво тосхна. Хуучп Зүн һар. путгт (Эрңс һол алднд) тосхсп тиим шпвәсин орм ол бийпь боодми. Тиим шиво дөрвлҗп болпа. Нам дөрвл җп гпдг иерто чигп болиа. Сииьңзяна хальмгпп һазр Дөрбүлҗип гпдг балһсн боопә. Зуг бәәр бас дөрп' өпңгто (дөрвп булңта) боосмп. Бәәр гпси бас дөрвлян гпсп үг. Бәәр цаасн гпһод дөрвлҗп, дөрвн талта, дор рп өнңгто иааспг ода бпйнь тиигҗ перодиовпди. Тегп боор борлдх гпсн бийон шпволсн, бпйоп батлсп ңерг." дооллдх гпсп тоолвртә үг.

Б Ә Ә Ш Ц. Эзн бо1д Җаңһртан

Эн парн дор уга бәәшң борүлнй гпҗ Җаңһрин баатрмуд, — келцхәнә. Тер бәәшң «ар- ни давхр, йисп өңг алти торлг» гидг нер зүүпо. Эи ке- лгдсәр авад холәхло, бәәшң — өндр болн ик соохн орд- харш болҗ һарна. Болв, эн иим биш. Үлгүрлод авад холәхлә, Бәәшңт гпдг мана хуучи сслоп (ода Городо- виковск). Урдиь тенд бәәшң (ик гер) бэож, тегод чпгп Боәшңт гидг пср зүүҗ. Хуучн бичгипор болхла, бәә- шң — дом, строеиие, жилище, фапза — гиҗ академик Владпмпрңоз ңоәлһж. Киргизин хальмгуд болхла, иш- кә герос бишңк модп, кирпич, чолун герип бәәшң гиж нерәдио. Санхд, хуучпаһар, ишко герос талдаи боори ик гер (чолун, модн, шавр) болхла, өндр ик боошң болҗ өгҗолгдҗ келгддг боосп боллта. Баруп Моңһлып Байд улсип келпд, Халх келнд бәәшң бас тпим (борсп гср гих) чипрто. Болв, өидр чнгн боошң (дворең) урд нагт боосн боодлтә: орсип башня гисп үг монһл үндс- гә бәәшң гисиос. авгдсн гпж Б. Я. Владимпрңов бично. Одаһин моңһл келпд боргдсн (тосхгдсп) гсрмүд бас тер мет бәәшң гиҗ псродгдпо. Тсгод: гер—ишкә гер, бәәшң —- модн, чолун гер. Ода мана балһснд боргдҗох олп давхр гермүд цуһар бәәшңгүд (урн үгор мел гиим). Бәәшң гидг үг хуучн хальмг кслнд эртор шиң- грсн, орс кслнд орсп болв чигп, фарс (псре) келпос ик кезоно олзлгдсп үг бооҗ: фарсип пиш-айван гпсн галерея, навсс гиҗ бас чигн 13. Я. Владпмирңов ңоол- һемн.

БООЛ. Феодализмпи иагас үлдсн мухла, зарң гп- дг соңнальп термипс келнд харһдг бпшнй. Мухла гпдг үгнг «раб» гиҗ орчулпа. «Җаңһрт» «зарң» гидг үг бас чиги тпнм чинртоһор харһна. Академик Б. Я. Влади- мпрңов XIII зуп җилни моңһл кслпд боһол («раб») 1идг үг олҗ тсмдглсп боопо. Унаһан боһол (кссг үйдоп дахсп мухла), боһол (мухла—раб) гнҗ хойр зүсп чп- нртоһор эп үг харһдгипь бас чпгп помт гсрчлно. Зуг боһол гпдг үг одаһин хальмг келнд харһҗ келгддго болв чиги эн хуучп моңһл (өөрд) үг мапа кслнд йовсн санҗ. Иомт Зая-Паидита судртан ипм үлгүр орулҗ: •Йике күлңңгүто, бат кнплто күмн боол зарң болвч Иойн болх». («Күлиод, кнпәд йовҗ, боол (раб) күи

52

53

Г Е Р. Гср гидг үг хойр зүсн чинрто. Хамгнн түрүнл гер — күн бәәдг зә, һазр: «Хар гертән хан, бор гсртәи богд» гиһод герин эзнә тускар келгддг. Гер — оли зү- сп: ишкә гер, моди гер, чолуи гер (бәәшц), деглә гер. Иигод санхд, гер гидг үгиг эс медх күн уга.

Болв, бас пег «гер» бооно, тер үгпи чинрии тускар дора келгдҗәно.

Ик эрт, өрүн өрло бос.сн күүг «шар герлә босдг күн» гиҗ келно. Тегәд шар гер гидг хош үг харһна. Эи шар гер гисор авад холох.ло, гер гидг үгии хойрдгч чипрнь — гегои, толяи, гёрл гисн утхта болҗ һарна.

Гер гидг үгин герл гихүцә чинриь бас нег үлгүрәе медгдиә: холыи юмна хара авхар һараи салавчлад, холәсп күүг гердәд холожоио гиҗ келно, (гер, герл) тусхад холәно гих утхта болна.

Гер — гсгән, герл, толян гих чиирто үгпнь бас чигп герч гидг үгәс медҗ болхмн: гсрч күн цоолһҗ өгд! (гер, гсрл тусхад, илдкод келдг). Герә (герәсп) гидг үг бас иег һарцта: герәс келси — иргчиг цоәлһҗ, герл орулҗ, сурһмҗ өгчох күн болҗ һарна.

Зсркало — хальмг келнд һазр һазрар хойр зүсор перәдгдно: нүр үзд.г, нүр гер. Эн хойрдгч нсрнос гер гпдг үгин чиир лавтап илдно: нүр гер - - юм үзүлдг, плдкдг, гсрл өгдг кергсл.

Г О Б II? һ Ө В. Элстә Гобип көдо

Эцдон делгрҗ шарлла...

Иигәд эклсн нсг шүлг харһна.

«Пустыня Гоби» гиһод гсографар бичкндәи дасдг биловиди. Орс келн деер Моцһлын өмп үзгпн цөл орн тиим пертә. Болв, хальмг, моцһл келн деср эн һазрип нерн оцдаиар соңсгдна.

Хальмгип урдкс эн 'һазрар бас чнгн бүүрлҗ йовси бнший. Ода чигн Барун Моцһлып өөрдмүд тер иутгла захлдна. Тер һазрин бичәч С. Эрдэнэ одахп нигҗ би- чҗ:

«һөвон «сед.клии нүдор» нег холоһод үзнн. Барупа Хәркрә, Книтп цаст өрглмүд гилвлзсп цаст Алтаи пу- руһии наад бсл, Ик нурусин алдрт ик хотхр, тецгрии көвә-захла ниилси дала ик Увс нуурас экләд, Зүүп һө- вин Алта, Хап Тәәшрин нуру; Ик, Баһ богд (уулс), Арц богд уулсип белиг, хуучн олн пуурмудыг һөвин күзүнп сувсп чпмг гплһтә».

һөв гисп, нсгдвор, эн дсер келгдсн ик өргн, аһу пк путг, эц зах уга һазр, «Гобн» (орс келп деср). Эн ик орн усар татг, урһмлар түрү, хадта уүлста болп харан уга эцтә элсто болад, хуҗрта һазр. Йим һазрмуд: Аф- рикд — Сахара, Калахарп, Дунд Азийд — Кызыл-Кум, Кара-Кум. Болв һөв гисн үгәр (бичкп үзгор эклүлх- лә) — хагсу, элсто путгудыг бас нерәдпә. Тиим һөв кутгуд хама чигн олн.

«Усп уга цөл, һөв һазр» гиж бас кслно. Цөл гисн хүүрә гигч нерн. Һөв — талданар цөл.

Д А Г. «Хар даг болҗ одв» —- гидг үлгүр авч Рам- стедт эн үгиг цәолһҗ. Даг -• кир, — гнҗ цааранднь үзүлҗ. Исмш кслнд орчулснаспь авад, орет орчулхла, даг — «грязь», «пятпо», «пачкать» гиҗ цоолһсп болж. һарпа. Даг гпдг үг өлн зүсп түрг кслнд бас чпгн боә- хор кслж; даг — төөн (пятно) — кнргнзнн кс.лор — гиҗ, Даг -- кир (үлгүрпь, хувцнд лашгдсн кир)—гпҗ моц-һл келпд йовиа.

Бурят келнд: даг — кир; даг хар — мел хар; даг һарагүн — уһагдад уга. Одаһпн киргиз улспи келнд: даг (таг) —«пятио» (үлгүрнь тосн дусад үлдсп төөп (пятио); кара даг (хар даг) — «чериое пятпо», (бүтү- һәр) торон дуид халцха үлдсп хар һазр (пятно).

Даг — төөп (нятио) гпҗ тәәлгддгнь бас ут тууҗта: XI зуупа үйд даг гиҗ тамһ дарсн ормиг бас келдг бәоҗ (тамһ бас чпгн төөн (пятно). Санхд, төөнрсп хар кириг даг гиҗ түрүлҗ келсп болх бәәдлтә.

54

әо

Бу.мб дала гндг да.ча Дүүрп дсддү.псн, Бас Замб түвәп Дүүрн делдүдгсн —

гиһод, «Җацһрт» келгддг.

«Өргн Шартг гидг далань өрү сөрү хойр урсхлта», - гиҗ бас чигн йовдг. Дала гидг үг одаһин хальмг кел- нд‘океан гнх чпнртә термин болж батрсн боопо. Эн үг бас чиги ут туужта, түрг, моцһл улсин ацхн цагара үг болж шинжлгднә. Хамгин түрүн болж эн үг 732 жилд бичгдж. Орхои 'һолып өөр Көшә-Цәәдм ГПДГ өндр уулын шил дсср ацхи Түрг орна алдршсн Күл-Тегпн гидг баатрни цогц деер һаиьтг көшә босхад, түрг, китд хойр келор бпчсн дурсхл бичгт (732) эн үг түрг япзта- һар талуй гиж бичгдж. Түүнә хөөинь түрг, уйһур кел- пд талай гнж харһиа. Тер ацхи н.агии талуй-талай гиспо чпнрпь океап. Хөөннь, уйһуржин моцһл бичгт

талай — океан, тецгс, ик һөл гих һурвн чпнртоһор ха« - һна. Түрг огуз келнд Иҗл һолыг «Этил мурэп талай'* гисн боәио. «Җацһрт» харһдг дала бас чигн хуучн тү- рг талай, моцһл далай хойрла чиирәрн негн: зормдоп тецгс пк нур, өрги !һол (мөрн). Ик һол гих темдгнь: «Җацһрпи» дала — үзгддг хойр эргтә («һадр эргон балвлсн бәәдг»), урсхлта. Баатрмудын дуүлврии цага «далас» Амур мөрн, Сэлэигэ мөрн, Эрцс мөрн, Хатн (Катунь) һол, Шар һол, Зүн һарин нк нуурмуд, хөөннь болхла, Зә (Урал), Ховц, Ижл мөрн («мурэп») иань чиги.

ДАЛ һ И. Дөч һар жил хоорап, һал тоодг зац боо- һә цагт далһн гидг үг кен чигн күн меддг било. Дал- һн, далһна махн, далһна уут, далһна ха гпҗ келдгиг тов күрсн наста улс ода бийнь медцхәпә. Болв, далһи гисн үгин һарлһ, һо чинрнь амрар плдхш. һал тоол- һн — ик хуучн цагпн иткл бәәсми; һалын «эзп сәкүсид» тәкл өргод, һалд бүкл толһа аһруспа өөк шатаһад, десҗ өргсп цагт тер «сокүсн» малын кпшг заяпа гпҗ мнцһн җил хооран иткдг боосмн. Тсгод чигн, һал тоә- сп цагтан, малын кишг дуудад, «хүрәлод», йөрол то.в- дг билү. Зүн ха махар кишг дууддг, тегод тер хааһпп махн далһнд ордг, далһна уутд хадһлгддг.

56

ДАРХН. Төмрчпи көвүн а.храр тоөрдг, модчив көвүн утар ггордг ■ гндг үл(үр бәодг: төмриг давтад утдхж болх, мод утдхж бол.х уга гих сурһмжта үлгүр. Үлгүрәс бас нег медгдснь: төмрор урлдг күүг томрч, модар урлдг уриг модч гиж кезәпоһәс наараи не- рәддг баәж.

Моңһл, түрг улс цуһар чигн төмрин уриг төмр гпдг үг деер немүлж перәднә: төмэрч (моцһл), демирчи (азербанджан).

Тер биннь хальмг кслнд төмрч гидг нсрно орчд дархн (дархан) гпж келгдәд йовпа.

Дархн гвдг үг пк .хуучна үгннь «Җацһр» гсрчлно: баатрмуд, жид-армнг хуһрхла, көгшн Көк дархна тал одна, баатрин зер-зевиг талдаи күн (урн) ясж чадхш. Гер көгшн Көк дархи —- нк эркшилто, догшн халта урн болж һарна; хаадудын көвүд көөргинь дарна; Җанһр богд бийпь чпгп түүнос оәиә: эвдрко арман ус-

57

Д Е Р С Н. Деерәс ирсп дерсн-хурсн.

Дөрвн көлпь мәәһг-тоәһг, (цоохр) — ипгҗ келдг тәәлвртә туулиг кеп болв чигн бпчкноси авн медно. Болв, дерсн гндг үг юи үгнь медгдхш, үгин аюд келгдсн болх гиһәд, тәолврннь чигн күп хәәхш.

Малын көл хуһрхла, дерсләд эдгодг отч улс боәдг: дерсн, дерслх нег һарлһта үгмүд.

Дунд Азип ориг норәр судлси нертә зуульч Прже- вальский эн үглә тапьлдулад, дэрэсу гиж бпчпә.

Хамгип түрүн болҗ хальмг кслнд эп үгиг алдр Зая- Пандитап орчулсн нсг сүдрт үзновпдп. «Олон үчүүкеи опуутан хураабачу йек үйилс бүтээн үлү чндаху: дер- сү оло баглабачу, балһасупп нурнп болху үгей».

Мергп Зая-Пандитан кслсн үгпи гүн уха мсдхпи кергт, дерсн (дерсү) гидг үгин чппр холәй. Дерсн - урһмл. Маиа һазрт эн өвспә төрлтн -- ңаһан өвсн боо- по, зуг дерсн түүнәс нк өндр, күдр өвсн. Дерсн — па- һап өвсн хулси хойрпи хоорндк, үнто, хагсу һазрт ба- гар урһдг өвсн. Хасг улс эн өвснг чий гпҗ келио. Моц һл тольд: дэрсэн — чий (блестящий) — гпҗ орчул

58

Җ И Р һ Л, 0 М Д Р Л. Ямаран чиги келид харш— сольцһуд чипртә хо1и үгмүд бәәдг: хар — цаһан, ут— ахр, өидр—мапггг, сән—му, буйн—килнц, олп цөөкн,

зузан—нпмги... Орс келнәс нсг үлгүр авад холохло, <смерт!>-—жизиь» гидг харш чипртә үгмүд бәәдг. Эн үгмүднг кссгнь хаҗһрар ухалад, буру орчуллһ өгәд бәәдг йовдл мана ури үгд, газет, журиалд йир олар харһна. Эн тустап җирһл гпдг үгнг буру чипртоһәр олзлцхаиа. Җирһл гисн үг — сопьн үг, келн болһнд пим чинрто үг харһхш. Үлгүрпь, эн үгиг орчулхд күчр, җирһл (җирһлц) — «счастье, счастливая жизнь» гпж шпдрдүлҗ орчулцхана, пег үгәр орчулҗ болхш. Җизнь гисиг җирһл гиҗ кесгпь орчулпа. Эн хаҗһр. Терпь баһ: *му җирһлтә», «күнд җирһлто», «җнрһл күнд болв» гих мет нпилврмүд олар харһдг болад ирв. (Плохая жизнь, тяжелая жизнь гпх медүлврмүднн орчуллһн). Эн ик хажһр йовдл. Җирһл ксзәд чигн сәәхн, му җир- һл (күнд жирһл) уга. Җирһл гндг үгин харш чинрто үгпь — зовлц; эсклә җирһх, эсклә зовх: му җирһл, сән зовлң гпж келҗ болшго. Тегод эн эндүһнн үчрпь юмб? Әмдрл гидг үгиг эс олзлснас эи эидү учрна. Әмдрл— үкл (жизиь—смсрть) гидг харш утхта хойр үг бәодг, үкл—жирһл (җирһл—үкл) гнҗ хошлулҗ болшго. Күү- но әмдрл (чсловсческая жизнь), олпа омдрл (общест- венная жпзиь), партнйн омдрл (партийпая жпзнь) гих мст— цуһар термппс. Күнд омдрл (тяжелая жизнь) сәәхн әмдрл (нрекрасная жнзнь) эсклә жирһл. Әмдрл гидг үг — өргәр олзлгдх соньн термин.

59

60

ЗАНДН. «Җацһрт» заидн модна тускар ол дәкҗ кслгдно. Җаңһрин боәшң бәрүлх цагт, «ямр дүцго һазрт борүлий?» гиҗ күүндҗәһәд.

Талвип цаһан ташуд Тавп зуп һалвр зандн Улас дахулый, —

гиҗ баатрмуд зөвшәрнә.

Зандн модн — соәхи, ик чинрто, нпһүрто болҗ тоо- лгдпа. «Өөт Мергн Тсмп» гндг ик туульд заидн модн шатхла, өмси һархш, гиҗ кслгдиә.

«Залу күн зацһсп талан,

Запдн модн нәәхлсн талан», —

гиҗ үлгүрт бас кслгднә. _о

Болв, хальмг улсип урдкс бүүрлҗ иовси һазрт, Алта, Эрцс һол алдпд запдп модн уга бәәсмп. Тсгод

61

3 А М. Б Т Ү В. Дуут Җацһрпп өргә далп саяр (да- лп сай урчудар) дслдүлхд, тср тосхлтыи пиргәнәс орч- лц пиргәд бәәсәр «Догши Шар Гүргпп» бөлгт келгдпә:

«Бумб дала гидг дала дүүри делдүлгсп, бас Замб түвән дүүрн делдүгсн», —- гиҗ йовпа. (Тедү дүцгә күч тә ДҮҮрән (дуурхан, шууган, нпргән) болсп сапҗ).

«Догшн Хар Кннсип бөлгт» эн нерн бас харһпа:

Заар күж. хойриг

Замб түвдәп әнтлүлв, — гннә.

Оәх Догшп Мацна хааг дәәлгсп бөлгт»:

Зааһпн ик лууһар

Замб көд.тг.'! хәәкрәд, —

—- гиҗ түв гпсн үг угаһар бас чнгн ксрглдиә.

Замб түв, Замб тиб, Замб төв гпһәд, сүүлип үгнь оли зүсәр келгдәд чигн, кес.г тууль, туужд, о.лна кслпд харһад, дац гплтә келгдәд йовдг хош үг эн.

Зуг үгпн үндснь, һарлһиь, тср дотр утхиь сопьн. Эи үг пк чппртә, багтамҗта утхта термпп. \гпн туу- җпь эн:

Йпсдгч зун җпл алднд уйһур улснн кслн деср Ип- днн җаһр кслиәс орчулсн «Алтн гсрл» мст соәхп сулр дегтрт эп Замб түв гидг үг харһпа. (Упһур улс өорд

62

3 Е Г Д-һ О һ Д. Ямаран чпгп кслн улсип туульд күмни өшотн, күмнд харш дүр харһпа. Хальмг туульд болхла — мус, мацһс, хортын хо һалзн моһа мст харш- лачнр дүрслгдпә. Мус, мацһс -- залу күүнә дүртә, нк чидлтә омтп болҗ һарпа... Тедпос талдандан зегд-һоһд эмгно дүр бәәнә. Зәрм туульст эн харш дүр — зес (бо- лд) хоцшартаһар дүрслгдпо. Эн — ик хуучиа туульсин дүр болспдап, зәрмдәп хүврәд, олн зүсп бәәдлтәһор онц туульсар оц-оңданар харһна. Болв эн өшотнә дү- рип нерпг шипҗлхлә, туульчнр тсрүг ямаран бәәдлто (кецтоһор) «үздг» боәснь җипрод гплто «һарч ирнә». Эп дүрпн перпь ут, зүүвр: «зеерн шилтә зегд-һоһд эм- гн» болҗ һарпа.

Зеерн (зеерг, зеер). — Ллтан аһрусн, Алтап гөросн; мана һазрип гөрәснд өөрхн: хагсу, порхп шилвто. Зегд— олн һазрт урһҗ тарсн, хатханчгта моди (лох). Тсгод туулип шулм эмгпо «портрст» күццдон: пәрхп шплвтә, хатханчг болчкад дего (һоһд, һох) хоцшарта: иигҗ күмнн харш му заятпа (орс туулии баба-яга гидгип иҗл) дүриг күп җигшмәр туульчпр дүрслҗ; эн зүүвр периг үг болһндпь цәәлһвр өгч бичкдүдт заахла барта- һар тодлгдхмн.

3 Е Р, 3 1: РЛГ. Зерлг ац, зсрлг адусп... гпһәд Кеер тссгт, уулд бәоршдг һазра адуспг перодновндп. Әмтпос опц йовдг, олнла таардго, зулдг күүг бас зерлг |’пҗ кслпо. Эн үгпн чипр кенд болв чпгн тодрха. Зуг Зерлг гидг үгин үпдсп опчта. 1240 җилос үлдсп «Иууц товч» гидг пк түуҗд зерлг гидг үг харһхш, эп үгин ор-

63

3 0 Ч. Зоч-зочп гидг үг хальмг келид бооиү? гиһо| чочаһад сурсн ңагт «бәоно» гихос «уга» гиж хәрү өгхш. кесг холваи олн болх. Болв, мана келпд иим үг урл ңагт бәосми, ода чиги бооно гиҗ лавлҗ болжана.

« Ю у һ и н ь э н ү г з о ч л а д боо д м б и ? »

«Мууха кевто зочлжахмб?» гиж„ дамбрлңһу ухата һар келгдпо. Эп зочлпа гпсп үгпп утх.чпь саихла, эг болх күүг тооһад, хот шахад өгод боопо гпҗох болж һарна. Келхд, зочлх гпсн хот эдлжох күүг дамбрлж дөөглҗ, икор дормҗлж, келҗох үг болпа. Зуг эп ур ңагт оңдап чипрто үг боосмп.

Зоч (Зочн) гидг үг XII зуупа эргнд күүпә пери бо лҗ харһна. Темүжпо пк көвүп Ж,очп (Җучп) гидг нср то боосмп. Темүҗн герг авад, удап болад уга ңагт мср кд улст доәлгдсп, нүтгап булагдси боож, тегод хөөнп1 гер-бүлоп меркдәс сулдхж авсн ңагт көвүп һархла Җочп гпҗ нср өгсн санж. Юңгад гнхло, хор һазра< теегдод ирсндпь, хор яста көвүн гихүпо ухаһар тппгя

64

ЗУРУЛЬ. Одаһпн Хальмг келнд дац келгдод йовдг зург гидг үг бәодг. Эн үгип уцгнь — зур: тегод зургиг зурдг, зурад үүлддг гисн тоолврто. Болв «фо- то» бас зург (зурсн эс болв чигн). Зург — рнсунок, картина, фотография, портрет гиҗ тәолгдно; моцһл келпд чиги типм олн чипртә. Тсгәд, хальмг кслнд һан- цхп үгор олп зүсн зургуд нсрәдгддг боәсмб? 'Уга.

«Җацһрин» «Догшн Шар Гүрг» гидг бөлгин баг до- тр, хуучп бичмрт иигҗ йовҗ:

Арслцгпн Арг Улан Хоцһр ахта

Арви хойр сәәни көвүг Дарн зуруль зурхдав...

Тер зуруль (зуруули) гиспь баатрин һанцхн чиро биш, бәәсп бийинь, зертә-зевтәһинь зурсиа дүр болҗ һарна. Эн — һанцхп чпрә биш, бүкл баатр бийпь, тер дотр— 12 баатрин ик сүрто дүрмүд. Эп зург үзсн доосно җи- лв, бах, ширг, талып орпа тачал цуһар даргддг болҗ һарна. Тсгәд тср зуруль гисиг картипа, фрсска, па- стенная роспись гих чииртоһәр тоәлҗ болна.

Киргизип орпд боодг Хар һолын хальмгуд күүно зургиг зураха гиҗ кслцхонә. Дигләд холохд, хальмг келнд, урд цагнн бийднь зурх гисн үгос зург, зуруль, зураха мст олн зүсн чинрто үг бүрдсн саиҗ. Ода дее- риь зурц (очерк, зарисовка), зурвр мст үгмүд шинос үүдсп бооно. Зурасн (чсрта, лпния, тирс), зурадсн (штрих) гиҗ бас бооно.

И М К. Имк (имке) гндг үг хальмг келнд боохпй? Бөәно.

3 Квчпков

65

КА (КАА).

«һазак түмн пәәмн мицһп кааднь чп ор.

Дотак түми пәәми мпцһп кааднь бн орнав», — гпж /Кацһрт йовдг. Ка (каа) гидг үг нк хуучна үг. һанцхп хальмг келнд биш, Барун Моцһлып дөрвд, байд, тор- һуд улспн кслнд бас бәәдг. Чицгл баатр:

Очп мет өсрәд,

Чиндр мст кинсәд мордв, Хөрн тавп каа Хоор-өмәрән түлклдв, •—

гпҗ академнк Б. Я. Владимнрцовип бпчҗ авсп Барун Моцһлып туульд харһна.

Ка (каа) —- сокүл цсргч гисп үг.

Сокүл цергүд дупдас иергпн толһач, баатр улс һар- дг бәәсмн. Тпнм пег баатрин нерн — Эслвин Сән Каа (эн нерпд каа гидг термнн күүпә пернд хүврҗ). Эслвпп

КЕЗЛ, С А Р Т Г... Хальмг улс дупд эрт цагас авн олп зүсп наадп тархагдсп бооснәс шатр, дөөв, көзр мстпь сопьн.

Көзр —■ орахн цагт тарсп наадн болв чпгн сопьп һарлһта перд хадһлж, келид үлдож. Тедн заагас коз- рин дөрвп зүстә нерд: кезл, иштг, сартг, бүүмн, Сап- хд, өөрд-хальмг улс тург улсар дамжулж Әросон һаз- рин аһуд боәһод, көзрлә тапьлдсп болж медгдио. Кезл гисн үг — хальмг (моцһл) үг биш, түрг кизил (улап) гиси үг. Болв, наадк һурвн зүсп көзриь будгпн өцго- рн пер авсмн уга: иштг гидг үгор хальмг улс башкир келн улсиг нероддг бәосмп (орс остяк гидг үгло өөр- хп); сартг гисн — хуучн өөрд, моцһл келпә үг «крест» гиж орчулж, болхмн: кезоно XIII зууиа цагт иим перто моңһл күн (Сарток) чигп йовж.

Зуг ода дссрәи бүүми гидг үгин аацап йилһрж һар- хш. Бас чигп талып кели улсин нерн болх гпж сангдпа. Вүүмн гидг перто хальмг күн урд цагт йовж.

Буһ уга һазрт

Бүүмн юигад мөлксмб? —

1ИЖ, ацһучлж йовад, эндүһор ахнь дүүһәп харвчкад, гейүрдод һарһсн дуунд эн нерн харһдг.

К Е Р Ц Г Ә. Боовап Бадмин «Чпкно хужр» гидг нер- 10 поэмд, харчудт өгчәх сурһмжнн дуунд керцгә гидг үг 60ОДГ.

Керү-ч тсмц.ч пкдхлә А\’р.'|, җнрһл баргдх. Керцгә доппп пкд.х.чә Иньг. а.мрг баргдх.

Эп дөрвн мөр шүлг авад хәлохло, догшн гидг үгпи 1(оәлһвр болж, өмипь керцго гпж орсп боопо. Эп бас

67

КИБ (КИВ).

Киб бүстэ,

Кп.1Ц ӨӨМС1"), һунп халтр мөртә Долахн паста көвүн харһлдв, Ковүг орүп һарһ/К. көоһәд, Асхн әрә кунж. бәрв, —

гпж «Увш хун тоәжпи туужд» йовдг. Эн өөрд көвүг моц!

68

КӨПӘХ (КӨНӘӘХ). 1650 жил алднд өөрд- хальмг келнд гүн утхта термпнс олн бооснә бас нег темдгпь — көнзл (көнөөл) гидг үг мөи. Эп үг Зая- Пандптин өрчуллһпд өлн зүсн япзтаһар харһна: көнө- гсн, көнөөн үүлдх (көнәх), көнөок (көнәх) мет. «Моһа көнөөгсн һазрпп зүгт алтн арһмж үззч дутах болую» (моһад хөрлгдсп (зуулһсн) ҺЯзртаи күн хөөниь алтн арһ.мҗ у.зв чпгн Һарад зулх). Бас чнгн иег үлгүр: «сәп зацта пуһудыг чигн үрглҗд көнөөклә хорт седкл тө- рх, запдп ссрүп мөн, бөлв шүрги үүлдхлә шатх болую» (сәи зацта улсин биГшь, өиьдинд хорлад (дарад, дәә- ләд) бәохлә хөрта седклю бөлҗ хүврх; киитн заидн

69

К Ө Р Ү Г. Зург, зуруль, зураха гидг үгмүд зур гн- дг уцгта. Зуг эн һурвн угәс зург гндг үг олнд тодрха. Гпв чнгн зург гнһәд ю болв чпгн нсрәдновидн (фото, картппа, чертеж) зургиг зурдг; тппм болхла. фото юц- гад «зург» болжахмб? Ширәр, будгар күцәсн «зургиг» яһж нсродхмб (перәддг бәәсмб)?

Б. Я. Владимирцов 1929 жнлд нигж бичсн бәопә: (өөрдин бичмр келнд) көрүг — «изображенис, нодо- бие, картина, отображенне», цааранднь: «Ховд оомгии дөрвд, байд улспн келнд көрүг (көрг) ----- «пзображе- ние, картина, нортрст, отображение». XIII зууна ца1'Н1’ дөрвлҗн бпчгт -- көрүг — «изображснис, статуя»; хуучп моцһл бпчгт көрүг — «изображсние, картниа, ото- бражепис». Цааранднь номт Владимнрцов эн үгин мөр м.ордәд, VII зууна Орхон иутгин түрг кслид күргнә.

Көрүг (көрг) гидг урн келнә үг маиа литературт тасрхап уга йова юмп. Номт Зая-Пандита бас чнгн эн үг орулҗ бично.

Көрүг (көрг) гпдг үглә нег бүлнн көркхн гпдг үг бооно (сәәхн үзлтә, сон дүртә гих эпитст).

Көрүг (көрг) — өөрд-хальмг келпә иег сопьн герч: шпвә, бәәшц, дөрвлҗ бәрсн цагтан мана урдкс өрстиь көргүд «зурдг», көргүдәр кеерүлдг сапж..

Л А 11.

Лац шар алтап тальвад, һалдп шар ламдан мөргәд, --

гпһәд «Җацһрт» бас харһпа. Тегод лаң гисн ямаран һарлһта үгв? — гиҗ сурпхана. Кезоно, өөрдпн цагт

70

Л Ә 15 Р И (Л А В Р II).

]Ь;)МП д(-).тг;.1

Панж.р мөцгп Ш!1|);.) деер

Ләврии торһи көшг һатцас

Уриьн келж бәәкә, —

гиҗ «Җацһрт» кслгддг.

Зәрм бөлгүдт болхла, «Ләврин торһн түптг» гиһод бас келгдно...

Ләври (лаври) торһп гиһәд зерглж харһдг учрае ләври ямаран торһп болхмб? — гпҗ сангдна. Зуг ләв- ри (лаври) -■■ торһн гисн үг биш, көшг гпх чпнрто үг. Моцһлын тоәлвр тольд ппгҗ новна: лаврин (шажпа Гюспд) — бурхн, хүвплһои, лам улспи суух суудлып, орпа, деегүр татдг нег зүүл чимг кергсл.

Рамстетд хальмг келпә эн үгиг — көшг (поло)) Гиҗ орчулж. Товчлад келхлә, (лаври, ләври) — лам, хан күүпо деегүр татдг сәохн торһи көшг боосмн. Ләв- ри (лаври) гидг үг төвд келиәс орс. лаб + ре (көшг) гисн үг мөн. Эп үгип чппр мартгдснас көлто ләврин торһп көшг гиҗ хаҗһрар кслгдҗ. Йосндап болхла, торһи ләврп, эскло торһи ловрп — көшг гиһод кслспь чик болх бәәсми. Болв, ләври торһи түнтг гпсп эвго,

71

72

МЕЛЗН. МАЛЗП. һалзп толһа, һалзп күп гиһод дац келгддг үг: толһадан үсн уга гпсп соцсхвр. Болв, толһа олн зүсор һалзрдг: өмиәсп һалзн күүг мац- хн һалзн гнһод чигн келдг. Зуг толһа ардасн халцха болхла яһҗ нсрәдно?

«Наараи мслзн, чааран -һалзн» (өмпосн һалзп, ги- җг таласн мелзн) улс гиҗ манпг кслдг било, гиҗ 1929 җилд Хар һолып хальмг А. В. Бурдуковд келсмҗ. Мел- зн гпсиг «плешпвый» гпҗ орчулдг. Эи үг ода мартгдс- на тоод орҗ. Болв, ормбуль хальмг келнд иим чпнрто малзн гидг үг боонә.

Хар һолын хальмгуд мусульмап түрг улсла чиги бәодг, лампн шаҗта өөрд хальмгудларн чпгн таардг төлоднь кезоно тннгҗ келсн бооҗ. (Хар һолын халь- мгуд урдш> мусульман шаҗпд багтдг боосмп).

«Наарап мелзп, чаарап (цааран) 'һалзп» гпсн теҗг келор болхда, бавуха гисн үг болж һарпа: ацдан —ац, шовундап - нювун (бавуха аратнд шүдон үзүлдг, җивртпд җнврән үзүлдг гидг). Эн баһ келн-әмтн ксзо- нә, үүмото и.агт, хойрпн хоорпд хавчгдад, түрү үздг, даҗргддг, тегод альклань чигн эвор бәодг бооспь деер келгдсн үлгүрәс үзгднә.

73

МИРД (МИРДЭ). Мапа хальмг «Җацһрт’

Күүкп цаһап мирдән Күзүпәсп суһлҗ авад, Ора дее.рәш тәвәц, —

гиҗ харһдг. Мирд (мирдэ) гиҗурдцагт, бурхн-шажнд пткдг улс, дәәнд мордсп цагтаи күзүндән зүүж йовд| бичкн шүтәг иерәддг бәәҗ. Мирд дәосн-хортна сумнас хальчлна, үклос гетлгнә гиж иткдг санж. Тер итклһп ода цагт мартгдсн йовдл: ода мирдт күн иткхш, мирд шин цагт чиирән геесн шүтән мөи. Болв, мирд (мирдэ) гидг үгин һарлһ (ямаран келнәс хальмг келнд ирҗ шиц- грсн), юн гидг утхта үгнь олдхш, — гиҗ моцһл ном- тирас Улан Баатр балһсид сурснд, бас чиги амрар хә- рүһинь өгч чадси уга.

— Шаҗп, хувргин халхар дамҗҗ орси үгмүдип тэолврт һандн күроһин номт көгшд сои мсргн, — гиһод тер күро тал илголә.

Билиг — Дорж гидг күроһин номт иигҗ хәрү өгв: — Мирд (мирдэ) гисн моцһл, хальмг кслно уул үг биш. Күзүнд зүүдг шүтон — төвд нертә: чимэд (үкл уга мөцк гисн чинртә): чимэд гисн самһарди (санск- рит) келнә амирда (амрита) гиж келгддг үгип төвд орчуллһи. Амирда — мирдэ гисн бас мөцк (үкл уга) гисн үг. Тегод чпги үкләс гетлхәр күзүндои зүүж шүт- дгнь тср, — гив.

Мирд гисн чнмэд, эсклә мөңк насн гиж орчулгддг санскрит келнә үг боәснь типгж илдло.

Н А Й Н? АЙН? Найи, эсклә айн... Ипгж алма- цулдг үг мана кслнд дару-дарунь харһҗ келгдно. «Үв лип найн (айн) болжах цаг». «Үвлпи найнла (айнла)» гиһәд кслгдно. Зуг яһҗ чикор келхииь, чикднь бпч- хинь бидн ухалхшвиди. Үлгүрнь: «Үвлии найн эн. •Шппг лц йовҗах тсрги деср сууһад йовсн сән болх, — гиж Сергеев селвг өгв». («Санж» гидг түүкос).

«Үвлин найн (айн)» гисиг авад шииҗлхло: «үвлнц гүргү», «үвл йосндан болж йовх цаг», «үвлип йовуд»

74

лхмп.

ПӨКД. Советпп йосн дслгрх цагт товаршц гидг сәохп үг өргәр тарсмн. Эн үгиг келн улс болһн орчу- лад, утхарп таарси термпп тогтала. Хальмг келнд бол- хла, нөкд үр гпдг хойр үг өөрхн утхта болж һарч. Бо- лв, үр гидг термии мана кслнд батрв.

Үр (ҮҮР) гисп үг экн авгтан нег наста, цацу гпсн утхта үг бэосмн (нег үүрәс һарсп шовуд мст): цацу, иҗл, пег экип үрд. Болв, удандап үгнп чпир соляд, үүрлх (пньглх) гих чинр зүүгдж.

Нөкд гпдг үг ямаран һарлһтав? Нөкд — оли тоо- һии нсрп, исг тоодан пөкр (нөкэр) бәәсми. Нөкр <друг, товаршц» гих орчуллһта. Тегәд чигп моцһл кел- нд үр (товаршц) гпсн үгин дольгиь нөхөр (олн тоодаи нөхөд). Нөкр (нөкөр) — моцһл келтприн хуучц үг: кезәпо, төрлии цагт, оәмгин ахлгчириг дахдг, омнп сә- күл (цсргч) — нөкөр гидг нерәдлһтә боәсмн. Нөкөр «друг», иөкөд — («дружина»).

Нөкөр — иньг, нәәж, хамгии өөрхи күн. Тегод чшн «Җацһрт»:

Орчлцгпп Күра Цаһан тецгсии кввәд Эр цаһаи чо.чуһар бәәщц бәрв, Нөкр нәәҗнр болв, —

гиж Җацһр арагиь күүк буулһсна тускар кслгднэ. Эи саамд иөкр нәәж — ипьг («супруг») гих чинртэ.

Нөкр (иөкөр) гиһэд иег тоодаи урн үгд. бнчмрт

/5

КҮҢГӘ. Киргизин һазрип хальмгуд, урднь бү¥1^м җосн иутгпппь тускар: «Мана хуучп путг Хаш-КҮ¹’¹*¹⁰ гидг соәхн һазр билә,» — гиҗ келлә. Хаш чолун бәәдң зуг күңгә юмб? — гиҗ санлав. Болв, тиим үг өөрД"^ха льмг келнд бәәсн сапҗ.

Күцгә деерәп урһсп Күри улан цспг, Күүнә һазрт суухд Эврә нутг сангдпа.

Эп дууг бас чигн барун Моңһлын дөрвд дунд дпмирңов номт бичҗ авсмн. Моңһл кслпә тольД ^3,1 үг олдхш, болв түрг улсин келнд бәәнә. Күңгэ нарн тал хәләсн кец, цоңх, нарнд ңасиь хәәлсн ^кСЦ~ хар күңгә; күңгәлх, күңгәләд йовх -- уулта өндр 'һ^аз' рпн нарта талкарпь йовх, өмн үзгорнь мал хорүлх, •^ма-¹ күңгәл үлх.

Күңгон тус харш үзгпь — далду, нарн ховр тусД¹* сүүдртә һазр.

Далду дсерәп урһгсн

Даап өцгәп цецг Далда һазрт суухд Эврә һазр сангдна — — бас чигн тср дуунд иигҗ келгдпо.

Күңгә, далду мст үгмүд — уулта һазрт келгддг үг- мүд тег һазрт келгддгтон мартгдсн бәоно.

МААҖ. МААҖМ.

Мааҗ малып широр ширдгдси...

Мааҗмин шар дольган мст...

Иим үгмүд «Җаңһрт» харһна. Мааҗ, эскло мааҗм - иим үг одаһин хальмг келнд харһхш, нк кезоно мартг- дсн үг болдгҗ. Болв җаңһрчнр иим хуучпа үгмүдос кес гинь гел уга хадһлад йовҗ, маиа цаг күртл күргҗ.

Мааҗ, мааҗм — китд лак, шир, будг. Мааҗ лак пк туста шир: ус, чиг тәвдго төлодон шпрдсп юмап үродго. Үлгүрлхд, кезопо саадг, сумн, җид мет зер-зев хурт орхларп үрҗ оддг, девтод, чипрән гседг, җөөлр

76

ОР ЦАҺАН? Ооср бүч уга ор цаһан өргә — тууль, домг, «Җацһр» мст келврмүдт дац харһад йов- дг соцсхвр, зуг үүнд ор цаһан гиҗ юцгад хойр үг хо- шлҗ харһдгнь соньн. Эн хош үгип тууҗиг кслно тууҗ фонетпк хойрар дамҗулҗ шипҗлхлә, тегәд оч тәәлв- риь олдхмп.

Хуучп өөрд-хальмг кслнд орд харш гидг хош үг боодг, ипгҗ бурхна, соәхи чимлһто гср нсроддг билә (орд харшта шүтоп). Болв, эннь, үгнн чинр хүврод, соляд йовҗ, хамгин сүүлд нрсн чиирнь (XVII зуупас иаарап болхуца). Хамгип түрүн болҗ, орд харш гиҗ 1069—1070 җилд бичгдси «Хутадһу билиг» гидг дегтрт

77

Ө Г С Ү Р. Киргизпп Хар һолып хальмгуд мапд ма- ртгдсн олн хальмг үг хадһлҗ үлдәсиг олзлж, босхҗ болхмп гиж урд келгдпә. Мартгдсп үгмүд заагт уул- та һазрип өвәрң медүлгч олн үг харһпа, юңгад гихлә тедн Дорм уулып бслд бәәх улс (Дорм уул — Тяпь- Шань уулын хальмг иерн). Үлгүрлхд, өгсәд йовх гпҗ гкелцхәпә. Мөрәр уул өөдән йовси цагт, һооднь, эрстнь йовҗ болл уга, нсвчк киизңднь авч өөдлдг цагт өгсх, өгсәд йовх гнҗ келәд, тингҗ өөдлдг һазриг уулын бе- лнг өгсүр гиҗ нерәднә. Өгсүрәс өөдән бәәдг, чагчм бе- лиг дөшлүр гиҗ нерәдпә. Адрһн болсн уулта һазрт, уулын өндрмүдәс дора бәәдг көндлц зо харһсн цагт көтл гпҗ перәднә. Көтл болһп деерпь пег чинрлгч нср- тә (ар көтл, «теднә терин» көтл гихүцә). Уулта һазрт бәәдг ик жалһ тал бууҗ ирдг бичкп. хәр сала харһхла дав гнҗ перәднә. Тер һазрт нойна дав, зәәсңгин дав ги- дг хуучн өөрднн пгртә хойр дав харһпа (дав — сала, хотхр, өвстә һазр, зуг дава (перевал) биш). Йөрәлд харһдг бшний: дәп уга давд бүүрлх гидг.

Ө Д Г Ә. Академик Владимирцов сопьп заавр үлдә- гсмн: ар, өмн дарани эгшгүд үгин чипр салһдг гисмн. рлгүрләд кслхд, иаһан — цегән, һатлх — гетлх, сав- ■Һр — ссвгр. һол һатлх, зуг зовлцгас гетлх. Өмн эгш- |гин үгмүд дүццүлхлә, өргмҗтә, өпдр чпнртә үгмүд да- |хҗ таардгнь илднә. Олн зүсп стиль хоорндан таардго: ксавһр нооси гиҗ келҗ болхмн, севгр күүкн (үсп урһ- мсн окн), зуг севгр ноосн гиҗ келҗ болдго. Тсдү мст һол гетлх гиси хаҗһр, там һатлх гпҗ бас келж болш

79

ӨДМГ. Хальмг улс һунрнг һалд булдг, таавалдг, одмг болһдг уга боосп, тегод одмг гндг үг хамаһас һа- рч ирв? — гиж сурвр товцхәдгнь бас учрта. Санхд, пүүдлор йовдг, ишко герт боәдг, өөрд-хальмгт ксзопь өдмг болһдг арһ боосмб? Болв, одмг гидг үг ик хууч па үг, түрүн авгтан орс өдмг (хлеб) биш. Моцһл, бу- рят мет, төрл келнд өдмг гидг үг харһхш (бурят келнз орс «хлеб» гнснәс авсн хлеэмэ» гндг үг бәоно), зуг ха льмг келпд «хлеб» гихии ормд «эвро», хуучиа цагип үг — өдмг харһпа. Эн үгиг маиа хол урдкип келпд боо сипь түрг улсмудын келнәс медҗ болна: өтмек гиж уйһур улс IX—X зуп жилмүдт келдг бооҗ, түүнос хоо- рап XI зуунд Кашгарип Махмуд бпчсп түрг тольд бас харһна. Хуучн хоша йовсп огуз улснп келнд, кыпчак улснп келнд эпмек гиж бас келгддг бәәсмн.

Болв, тер цагин өдмг (өтмек) оцдан бәәсмн. Көида лод, һазр малтад, дотраснь шалдад белдсн зуухд хаг. тхалад, эрстнь пааһад болһсп һуйриг тер иагт отмек гпҗ пероддг бәож. Кпргнзнн һазрт бәәх хальмгуд ода бнйпь тним зуухд өдмг (хавтхас) болһпа. Тер зуухш тонр (түрг улс тондыр) гпж нсроднә.

ӨЛ, Ө Л Г. Өл (өлэ), олг (өлэг) гидг хойр хоорпдан эндүргдно.

80

8!

ӨӨРД. Өөрд, Дөрвн Өөрд. Хальмг келц улсин урдксип нерн. Эи псрн 1240 җнләс паараи «Нууц товч» гидг дегтрәс плдсмп. XIV зууна тууҗч Рашид-ад-днн бас эн пернг меддг бәәсмн. Болв, ода бийпь эи нернә утх иегн деерон һарад уга. Үгин чинр медгдод ута: өөрд гиһәд ода келгддг болв чигн (өөрдин зац, олна йосн гиҗ үлгүрт орна). Урд цагт ойирад гиҗ келгддг (бичгддг чигн) бәосмп. Бурят улсин номт Банзаров Дорҗ ойирад (ойрад) гисп нериг ой ^; арад (ой--өөТ арад) гиж хойр үгэс бүрдоио: өөһип улс, шуһу модн дотр бәәршспдоп тпим нсртә гиҗ тәолно. Моднд бәор- шдг улс урд цагт ацһучлдг, урһмл түүҗ бийон тежәдг, мал өскдго, ард хоцрсн улс гиҗ тууҗип халхар тоолдг боосмп. Болв, XII зууна үйд өөрд (ойрад) улс тиим боәдлтэ биш, Чиигисии өмнос босҗ дәәллдод, эрк-чөлә- һоп харсҗ, сулдап бәохор зүткҗ йовсп келн улс бол- на. Тсгод ой гарад гнҗ Дорҗ Бапзаровии бичсн чик болхий? Эп хаҗһр гнҗ иомт Рамстедт XX зууна экл- цор бичҗопо: ойн-рад гиҗ боәх зөв уга ойин+арад бо- лх зөвтә било (төргч кинскврнн чплгч кергто) гиҗ цоолһҗәнә. Рамстедт номтип бичсн орта. Шинос хәә- сәр, олдсар шинжлхлә, ойрад гисн — үгин оли тооһип нери: нег тоодан болхла ойрап болх зөвто (мөрн — мөрд, ойран -ойрад). Ойран гпдг үг бәопү? Хальмг кслпд ойран (өөрн) гидг үг уга, зуг мана урдкслаудан хоша йовси кнргиз улсин келнд ойран (ойроп) гпдг үг бэоно.

Ойратд уга ойран.

Кирпад уга хәәртә, —

гпдг үлгүр эн келн улст боэҗ. (Киргизско-русский сло- варь, түуг-чочпь Юдахин). Киргизпп келно ойрап (ой-

рон) гпсн — зоргтә, баатр гих чинрто. Тегод ойрад (өөрд) гидг үг урд цагт зөргтнр, дүүврмүд, баатрмуд гих чинртә үг болҗ һарна. Манд мартгдсн‘ кесг үгин чйир түрг улсн келнд, пег үлү хоша йовсн кнргпзип келнд харһҗ, цәәлһврән олпа. Өөрд (ойрад) гидг үгд ода цагт талын цәолһвр уга. Өөрд улс зөргтә, дүүвр йовснь лавта, тууҗд эн тустан үлгүр олн. Ик эртор, XII зуунас урд зөрмг, бийон харсдг доәч йовснь цаг- лш уга урд цагт үүдсн көгшн «Җацһрас» чигн илдпо.

САВ (САБ). Сав (саб) гих уцгта үг олн чннрто: сав (ааһ, шапһ...), сав (савх — гүвх, ноос савх). Болв, хая нег харһдг нег үгии уцгд бас эн сав (саб) гих нии- лвр боәно. «Келлһп», «үг» гих чинрто үг болҗ һарна. VII зууна цагт түрг, моцһл келтпрт тиим үг бәәсинь уйһур улсин бичг-тамһ герчлнә. «Эн мипи келсп үг тецгр, нарн мет үин» гиҗ келснд «кслсн үг» гпхин ор- мд сав гиҗ харһпа. Бас тер алдид чолун деср бичгдси дурсхл темдгт саб гпҗ харһна: «китд улспн саб (келн, келлһи: речь) омтэхи, өгдг белгнь (торһн) җөөлкп. «Зуг дәосрхдгнь—хату, догшп» гиҗ йовпа. Зуг хөөннь үдандан тер үг мартгдсн боәно. Тегод үгин «мөр», «үл- дл» ямаран? гихлә, иим пег хош үг авч үзүлҗ болхми.

«Савад-саидрад, кссг юм келв» — гиҗ, дпг-даран уга, эк-зах уга олн үг келсн күүио тускар тиигҗ кел- ио, Савад гнсн үүлдвр үгин нег янз биший. Тинм бол- хла наадк чигн яизинь босхҗ болхмн: савх (кслх), савҗ (кслҗ), савсн (келси)... мст. Болв, пим янзста- һар келнд харһхш.

Ямаран учрар сав (келлһн) гидг үг кслнос зоәлсп болхмб? гихло, учрта хәрү бас олдна. Саба гидг үг хүврәд, саб (сав) болҗ ахрдсмн: тегәд, саб (сав) гиҗ нсг үгә.р: сав (ааһ, шанһ), сав (саҗад гүв), сав (кел- лһн) гих кссг чинр нсг үгд нсгдсор тер хуучна соньп үг мартгдси болхуца.

СӘЦҖ? САНҖ! «Өвгио хамг келсп үг, сурсн тоотыг өгәд, тевчәд бәәдг сәнҗ» (Хальмг туульс, 1 хүв, ()3 халх). «Хүв гиҗ перодәд, хәлоҗ күлэдг сапҗ» (Көг- лтип Дава. Сар-Герл. 5 халх).

Нсг үг олн зүсәр келгддг йовдл ямаран чиги ксл-

82

83

С Ә Р М С Г (С А Р И М С А Г). Сәрмсг (сарим саг) — мартгдсн үг, болв, Зая-Цапдитаи цагт бас чг. гн келгдҗ йовсн үг боәж.

«Зәрм күмнд тус болх үүл түүнд зорм орҗ \ • болх: сәрмсг (саримсаг) киид тус болх, цөсн өвчнд м- рн болх». Зая-Папдитап эн үлгүриг одаһип кслпд <•)• чулхла: «Зорм күүнд тус болх үүлд зәрм күүнд оря үл (эс) болх: сәрмсг кп гемд тус болдг, цөсн өвчп ।

84

85

СӘӘР (СӘӘРИ).

Сайг сәәхп саар.чыпнь

Сәәр деер өсләв, Сәохн зацта ээжнниь Өвр дсер өсләв, —

гиҗ ут дуунд дуулгддг. Мөрнә сәәр—-эмәлип ар бий, пурһн. Болв, эн чипр — сәәр гидг үгин олп чинрип нс- гнь болдг. Сәәр, хамгип түрүнд арсн. XI зуупа уйд бич- гдсн, Кашгарин (Хашхрип) Махмуд гидг мергпә тольд сәәр (саһри) — малын иурһпа арсн — гиҗ йовиа, хойрдад — һос кедг җөөлн арсп — гиҗ бас. йовна.

Сәәр (сайри, саһри) гидг үг хуучи моцһл келнәс нк кезәиә төвд келпд шицгрсп бәәҗ: саһри (моцһл үг) — арсн, булһар, сафьян гиҗ төвд кслпд харһпа.

Сәәри (сайри, саһри) гидг үг олн келнд тарсн үг: орс келпд харһдг шагрень бас чнгн эн үндстә үг бол- дг. Хуучна үлгүрт иигҗ йовдг:

Суух парна сүүр улан, Сән эмип сәәр улап.

Зәрмнь «дуту медәд», эн үлгүрәр өврл ксиә; халх, халхин арсн улан гисп утхта үлгүр. Эн үлгүр оцдапар иигҗ йовна:

Сән э^чн хачрсн улап — гнпә. Хачрсн — халхнн

86

С О 10 Р X Л. «Сәәтүр номлхин эрдпин саң ксмәх шаштр» гидг санскрит судриг Намка Җамц (Зая-Пан- дита) 1651 җил алднд өөрд-хальмг келнд орчулсид со- юрхл (союрхал) гидг үг харһна.

Удха, үсүгүд эндүргсини, Оютп, мергд ясн союрхал сонҗл угей, — гиж йовна.

XIV зууна туужч Рашид-ад-дин бас эн үг орулж бичсп харһна.

XIII зууна «Огуз—наме» гидг уйһур келнә дегтрт эн үг (суюрхал) бас чигн бәәнә. Эн үгин чинр — хәә- ри гих утхта. «Эзн хаан инҗ хәәрлҗ союрхв» гиҗ кел- гддг боәж. Тегәд чигн одаһин моцһл тольд союрхл (со- йорхол) «соизволение» эсклә «пожалование чем-либо» гнҗ орчулгдсн бәәнә. Өндр стильд ордг НИМ СОНЫ1 үг ик кезәнә цагт келгдәд йовдг бәәснь аһу ик Помт Зая- Пандита герчлҗ үлдәсн бәәҗ. •

СҮЛҖХ. «Мана һазрин нерн — Бөр-баш, халь- мгаһар кслхлә — Чонын толха, юунд тиигҗ келсм гих- нтн — ут керг. Әхрәр (ахрар) келхд — ксзонә эн һаз- рт, мана иксүд (урдкс) нәәрән (нааран) иүүҗ ирхд нег ик чон бәәҗ эн нутгт. Тср чоныг мапа иксүд эп һазрар ксдн (кесг) өдр хәәһәд, сүлҗәд йовад, һолта, уста һазрар сүлҗә бәәҗ, босхад, көөһод, чокҗ (Цокж) алспмп. Чонып толха эи һазрт хумхарад кевтсәр тиим пер өгсмн», — иигҗ һазрии нер цәәлһҗ кслспь киргп- зин хальмг Сертңгә һапар өвгн било. Зуг би тер сүл- җәд гисн үгин ааца медл уга бәоһәд сурснд тер өвгпә өгсп цәәлһврәс бас чигн юм медл уга үлдәд, мана ха- льмг кслнд олдх цәәлһвр хооһәд йовув. Олдл уга бәәв. Рамстсдт помтып герчлсор, өөлүд хальмгудын келнд тиим үг бәодгҗ, сүлҗмр гисп үг гүрмр гих утхта бол- на. Тор (сстка) сүлҗх, — гиҗ бас кслдг. Сүлҗх — күрх ксрх. һол усиг сүлҗн һатлад йовх — гпж бас кслдг бәоҗ (наарап-цаараи керәд һатлад бәох (төөрх-

87

С Ү Р Г. Сүрг гидг үг эс мсдх күн уга: сүрг мал, сүрг хөп (отара) гиҗ кен болв чигн келдг. Күүкд улс хөн гисн үгәс хадмнад, «сүрг» гиҗ орч үгәр кслдг. Кен эс медпо? Эп үгин тууҗ — төр биш, гнҗ кслх улс оли болх. Болв, опьган өгәд хәләй.

«Җаңһрт», «Хоцһрин гер авлһна туск» бөлгт, Хоц 1һр баатр хәр һазрт йовад, мөрпләрн селвлцхлә, мөрнь: — Сүргәс салсп гөрәсн оәмтхә гндг эс билү? Бийән дарс гиҗ бәәһич! — гиҗ, сагар бәәхни туск сельвг өгнә. Урд цагт һазрнн ац, гөросиг, олар йовхлань, «сүрг гөрәсн» гиҗ кслдг бәоснь иигҗ бас илднә.

Бас нег бөлгт Адтн Чееҗ баатрмудт инм сслвг өг пә:

Дола оргч наскдан

Дуулта Жднһр перән аадртул/К.

Нер һаргсн цагт

Әәмг, сүргән өгч, Төр, шаҗн хойрнш» Һар дсернь бәрүлтн. — гниә.

Эн бөлгт — төрлив цагии бәодл үзүлгдсн бәона баатр болһп эврә оәмг (род) дуидан бәодг, әәмгүл хоорндап залһлдап уга, хооридап дәәтә бәәдг цаг бол па. Тсгод, оомгүдән негдүлод, Җаңһрар толһалгч ноһ кеҗ авти гисн селвг амрар медгдпо. Зуг, сүргән (сүр гүдәп) Җацһрт өгтн гисиг яһҗ медхмб? Малап, сүр» хөөдән өгтн гисп үг болхий? Уга, тер цагт әмтп шч эдлвртә, өнчән нсгдүлсн бәәдл уга билә. Тегәд юп сү рг өгчәхмб?

Сүрг гидг үг урд, нк эрт цагт церг (отряд, дружн на, нолк) гндг чнпртә бәәҗ. Җацһрт әәмгүдән, цсргон даалһҗ. нег орп-нутг болти гисн сәохи селвг бәож. Сү

88

Т А В Ц Ң. «Җацһрт» баатрмуд Җаңһр богддаи зө- ,вән күргсн цагтап, тавцңгаснь әдс авпа: зормдои Хоц- һр ахта баатрмуд тавцңган дерлод уптж одпа. «һапь- дг Алта уулыи ар тавцңднь... Шархл алтн бәәшңгоп делдүлв» — гиҗ бас кслгдиә.

Эн үг олн зүси чинртә. Эзи богд Җацһрии өидр шн- рә төгәлцдои тавцңта болиа. Ширәи тавцң — давшҗ һардг девсц, шат. Уулыи тавцң — уулыи бел девсң.

Җацһрии боәшц арслцгар шатлгсн, алтар тавццнг- 'сн гиҗ келгдио. Бәошцгин тавцң гисиг Рамстедт сүүр (фупдамсит) гпҗ орчулҗ. Болв эп орчуллһи невчк ха- җһр энүг гсрнп сүүрин зивг, герии ирг гихлә дөт болх билә.

Рамстетд талдан нсг һазрт эн үгиг диван, эстрада, өндр ширә, трои гиҗ бас орчулҗ. Талдан дөрд үзгпн келәр болхла, эн чик: суудг ширә кецолдод кевтдг шп- рә. Дорд үзгнп тапчан гидг үг орс келид топчан болҗ хүврсмн. Зуг хальмг кслнд широ гидг үг бәоспәс көл- тә тавцц гпдг үг ширәи пег әңгнь, дсвсц, кердг уулыи бел — кердг, герин кердг — зивг гпх тоәлврто бюлҗ үлдсн боәио.

ТАМҺ. Тамһ тууҗта үг мөи. Ода цагт тамһ Гидг үг амр, һапцхн чпнртә: эзнь малап талыи күүпә малла эпдүршгои кергт темдглдг псг өвәрц темдг: там- Һарнь тапяд, геедрсп малап пэкҗ авдг. Урд цагт оомг болһпд пег тамһ боәдг бплә. Үлгүрлхд, Авһпр оәмгә төөлг тамһ. Зүи һара маля тамһ. Баһ Чонса балта та- Мһ гиж йовдг боосмн. Мөрпо тамһарпь хор !һазрас прси залуг кепохно оомгәһпнь медҗ болдг бәәсмп. Тамһ гиҗ малын далд, ташад хоорҗ дарсн темдг келдг: оомг болһид бәодг тамһпп төмр кев бас тамһ гпдг. Малд тамһ дардг --- пк хуучпа зац. Нүүдләр йовдг түрг, моцһл улспп оомг болһп ик ксзоио, ХШ зуупас урд >Врә шншлц тамһта бәәсинь Рашид-ад-дии гсрчлнә. Болв, тамһ гпсн һанцхн малып тсмдг бпш. 111-гч зуу- II а цагип бпчмрт тамһ гпдг үг ода цагин «печать»

89

Т А 11.

Арг Улан Хоиһр

Арпзлын х.урдн Зээ.рлэн унад, Оцл Көк һалзп күлгәп көтләл. Өрүп шар таңла Гсрәрн орад ирн.

Эп тасрха — Шавалпн Давап дуулдг «Җацһрпп» цөөкп мөр.

«Шар тац» гиһәд хая кслнә, өр шарлҗ Гювх цаг гих тәәлвртә үг болпа. Шар тац гихпн ормд «шар гер» гпһәд бас келгддг. «И1ар гсрлә босв», «өрүп гпар гер болв» гиҗ кслдг.

Таң (өрүнп герл) — хальмг келнд бәохәс бпш, ода һин моцһл, бурят келпд харһхпг. Зуг олп зүсн түрг ке лнд эн үг элвгәр харһна: хуучпа түрг (дрсвппс тюркп), чагатай (узбек), телсигүд, пюр, кнргиз, хасг, уйһур улспп келпд тац «утренняя заря» (зорп) гпҗ орчулгд дг чпиртәһәр харһна, пег үлү сары тац (шар тац) гпж түрг улс келцхопә.

Нпгәд саихд, хальмгудын урдкс ик хуучн (эрт) ца гас нааран түрг улсла шахм хәрлцәтә боәсно нег темд гнь болҗ һарх үг • шар таң. Хуучп түрг улспн бичг VII зуунас паарап үлдсмп. Тср цагла, түүпос урд чип: өөрд улс таң, шар тац гпҗ кслдг бкюсн болхуца. Болв. шар гер (шар герл) гиһәд, шар тац гнснло зсрглл', лод, үул өөрд үгор чпгн өрүни герлпг нсрәддг мөн.

ТЕВЧХ. Үг -- олп чппрто болдг бпи1пн. Зэр- үгпп нег чинрнь пл харһад йовдг, паадк чппрнь маре

90

91

УРА (ҮРӘ). Ура гидг үг аль орнд эс тарсн, кепд эс мсдгдпә? Болв, үгип һарлһ, утх пл биш. Эзн Җаңһр: «Эп хаапла (Мацна хан мацһсла) негоп үзх юмн», гиһод баатр ориа ура дуудад... армап авад доәнд өр на. Эи йовдл хол, урд цага юмн «Җаңһрас» медгдст., Бумбпп орн — эврә урата бәосп сапж. Эн орта йовд.г ксзонә өөрд, моцһл, түрг улс, оомг (нутг) болһп ЭВрИ урата бәосмн. «Оон гидг урата» гиҗ Зүп һар Чонс х<> йр оомгохн келно.

«Туула тоха үрәтә улсвидп» гиж Баһ Цаатп әәмг.» хн кслно. Оон, туула мст аң-гөрәспо пер дуудж, дооп ।

92

УРЦ (УУРЦ). Урц (эскло сурц) гпдг перто гер ик эрт цагт боодг сапж. «Җацһрин» нсг бөлгт, Хоцһр баатр хадмуд хоож Гювад, түрод тарха хоҗһр көвүп болж хүвлод нсг хаана ца.хрт боэсп өвги эмгп хойрпн ууль хар урц (уурц) гсрт прж боопо. Эп гер му гср, тү- рү күүпэ хорһ болж мсдгдпэ. Хөөнпь, Хоцһр хаапа күүкнэ җацһрч болад, бөк ноолдад, пк мөро авад, Оэҗ-ааван» байҗасп цагт, эмгн өвгп хойр тер гсрэп хаяд, ца'һап өргэ бэрҗ авна, цахрас нүүно. Энүгәр сан- хла, урц — арһта күүно боэдг гср бпш.

Урд цагт түрү улснн боодг хорһ олн зүсп нсртә болпа, жолм (пшкэ герпн десрк өрол), харшм (хойр термор харшулад кссн хорһ, бас чпгн тсдү мстор, зуг харһаһар, модар хоршулҗ кеси ссг), өвсп гүрмл (урм- бль хальмгаһар) бас харшм (өвсор кесп).

Харшм, жолм, гүрмр — көдлмннш цагт ксср хорһ- дх, цаг-зуурпн боэрп чпгп болпа. Зуг урц (уурц) оньдпид бәорлдг, үрглжд боодг «гср». Зуг урц үзҗ Гюв- СН күп ода уга. Урцпп боэдл түүк-тууҗд бпчгдсми уга.

Бпндон уга юмнг күүнэс хоодг бпшнй. Тсгод, талын Келп улсас хәәхло, бурят кслн дсер эп үг урса гиҗ

93

УУРХЛ. «Уурхан сац мет элвг, баГш» — гнҗ кел гдпә. Саң гнсп үгиг хазн гиһод чнгн келҗ болхмн. |<е зоно, хаана хазн гиҗ бәосн. Моцһл үндсто, хазн гнд; үг орснп казна гисн хойр нег чинртә үг. Хазнч, казна чей гнсн хойр үг бас әдл чинртә. Зуг уурха гпдг үг ма

па келнд ода өргәр олзлгдхш, болв хуучн тольмуд!

харһна. Одаһнн моцһд кслнд: уурха рудник, прпискп, чолун нүүрснә уурха ныс конн, бурят келид алтна уурха ки; ЗСС1П1 уурха - медные рудникп,

• коин, шахта. камсниоуголь золотые прннс гиҗ Гювна.

Хальмг тохма урдкс бас чпгн нк эртор алтп зес, төмр

гүр (РУД<0 малтҗ авч хәәлүләд, зер-зев, сав мет олн зүсп кергсл кедг бооспь домг, тууҗ, «Җацһр» метос. пл днә. Тиигҗ алт (мөцг, төмр) малтж авдг орм (оцһрхл пк нүкп) ик эртос нааран (хойр мнцһн җпл хоорап) уурха гидг пер авснь илдҗ мсдгдно. «Эдлҗ чилдп» уурхан сац мст» гиһод кслхлорн, тер һазр дор боох зөөр мст эдвг. ик (малтсар чнлшго алтта, мөцгто уул одл) гнсн утхта үлгүр ухаидан сергоповидн. Номт Рам стетд үурха гпдг хальмг үгпг бас ша.хта, рудпнк пы орчулҗ. Деернь: уурха - зөөр (күмс) хадһлдг һа..р дорк малтмл нүкн (кладовая) гпҗ бас цоолһҗ.

ҮВ (ЭВ). «Күүкно үв (өв) булаҗ авлһп дсср бс род, күүкд хүрмпп залуспг икәр ЦОКВ», — ГИҖ, ур I цагт күүк буулһлһна хүрмд одсн залус кслҗ ирцхо н бпло. Үв гнсн хорд һарчах күүкнд дахулҗ өгчох өлг- м Тср өлг-эднг хүрмпи залус булаҗ авдг йоста. Үв гп и үгор күүкно хүв өлг-эдос оцдан юм неродхш, Сав-сар

94

ҮМРХ (ҮМРЛҺН). Үмрх (үмрпкү) гндг үг мер- гп но.мт Зая-11андитан үлдәсн пк зөөр келид харһпа. Э.ч бпчки статьяһас экләд, мана бсрк иомт Оһторһуп Дала (Памка Җамд, Зая-Папдпта) бпчҗ үлдәсн уур- хан сац мет байн зөөрпн зәрм өвәрцлә таньлдүл.х са- пан бәәиә. Хопр җнл хооран Уцһарпп (Венгрпп) ака- демий мапа Зая-Пандитаи орчулҗ бнчҗ тархасн «Сәә- түр помлхпн эрднпн сац ксмәк шастр (дегтр)» барлла. Эи шастриг пнди (сапскрнт) келиәс 1650 җил алднд Орчулсн үлгүрмүдпг өөрд-хальмг келпд <300 һар җил хоорап орчулхларп, мергн номт, мапа урдкспн келнә олмһа, мсргн хамгпиь цуглулҗ, гүп ухатаһар орчулл • һан бүтәҗ. Эп дсгтрпп урп үг • хальмг кслн 300 җнл хооран чпгп ик баГш бәәсиә ил гсрч. Нег үлгүрт үмрх гидг үг харһҗ: «Пегпд тус болх үүл бусдт хор болх бун; сар урһхла гүмәдпн тал дслгн, падма үмрх». Гүмәд индип нег цснг (урһмл); падма (бадм) цецг (лотос). Сар һарх цагт гүмәд цепг талан делгдг, бадм цсцгип тал (лспссток) ундг. Үлгүрән бас псг диглий: «Нег күүнд (юмнд) туслх үүл талдан күүид хоран күргдг; урһсп сарин герл гүмәд цеигип тал дслгдг, бадм цсцгпг үмрәдг (талыпь унһадг). Үмрх гпсн үгпг «опадать» «отваливаться» гпҗ орчулдг бөоҗ.

95

Ү Ү С К X. Пег хуучн бпчмрт: «Көгжмчнр, ду, көгжм үүскнә», —• гнж бичото Гювна. «Җацһрин» нсг бөлп «дә үүскәд» гнж харһна. Болв, тер үгпг хажнлһод, «д.» өскод» гиж, чиклснь бас харһпа: үүскәд гнспг өско.1 (көдлгәд гпх ухатаһар) амрар тоәлж.

1587 жплд болсн өөрд моцһл хойрпп хоорндк доо ио туск «<Увш хун тоожип тууж оршв» гндг дегтрт эн үг хар'һна:

Нордпп нутгт шуд хазад, Омг п к сед.к..'1 үүскәд, Зөрсн һазртпь күргд уга, Зуурнп күцҗ күүчхәр Моцһлып Ув!П хуп ТӘӘ/К Нәәмп түмәр мордж-

96

X А Л Г (ХАЛЪГ). «Яһла-халган татад йовна,»- гиҗ, аюлла харһад, орһмҗлҗ, саначрхҗ повх кү кел- дг. Халг (халъг) гидг үг одаһпн бпчәчнрин зокъялд чигн харһна.

Халг-я'һлав келхичн,

Хамачнь зовлц бәәхинь? - - гнһәд, Калян Сапҗнл шүлгт новдгиг ксзәнос наараи умщачпр меднә.

Урд цагин сүзгч күн, аюлла харһсн, түрмшг үзсп цагтап, зальврҗ, сәкүсәп дууддг бәәснь лавта. Зуг ха- 1лг (халъг, халаг) гпсп ямарап чннртә үгнь ода күргл ьмедгдл үга йовв. «Халаг хохой!» гнҗ моцһл кслнд бәә- I нә, һашудсп цагт келгддг орһмҗлси үг гнҗ цоәлһгдҗ. \ Болв моцһл келпд чигн үгин Гюсп чинрпь мсдгддгән 1УУРЧ.

I ним болсн бийнь, олн ксл дүццүләд, «төрл» келн |улсин хуучна бпчмр шнпҗлод, удапдан шпиҗлхлә, кесг ■мартгдсн үгип чиир босҗ прдг гиҗ итксәр, эн үг бас ■чигп удап хәәврин хөөп илдв. Мапа урдксин хотп-хоша Iйовсп түрг кс.411 улсас үлдсн соньн номин периь |«Кпшг тогтхпп пом», бпчснь түрг иомт Баласагунп I Юсуф, цагнь — XI зуупа үй. Тер цагнн түрг улс тецг- I рнг халах (халыг) гиҗ перәддг бәәҗ, халг гнсн хөө- |ннь тсцгр гидг үгәр сольгдҗ. Ксзәпә цагпн сүзгч күн халгтан (тсцгртән) зальврдг бәәснь лавта. Киргнзпп нутгт бәәдг бәәрн хальмгуд «Көк тецгр!» гпҗ орһмҗ- лпа. Ода бийнь «Тецгр цокв!» гпҗ манд зәрмдәп ор*һ- мҗлдг улс харһпа.

4 Кпчпков 97

ХАЛХА. Хальмг күн, санамр боәҗәһод. генткп халун цогт, халун төмрт һаран хәәрчкхлорн: «халха!» «халахачг!» — гиҗ орһмҗлна. Болв, халха гисн чинр уга орһмҗин үг бши, чипртә нсрн. Зуг ода цагт юупа нсринь медҗ босххнь күчр. Эн үгпп мөр мөрдә йовтл. II им нсг соиьн дун олдв.

Хонр ипьгпп хоорпд Хов юцгад цацдв?

Хойр хадын хоорпд Халха юцгад урһдв?

Иим дуп Барун Моцһлын өөрд (дөрвд) дунд бооспг акадсмпк Б. Я- Владимирцов кезоно олҗ авсн бооҗ. Дуунас манд. медгдсиь: халха гнсп урһмлын нсрн болҗ һарна. Урһмл болсн дсерон — хорта урһмл болна: хойр ипьг салһсн хорта хов мст (хойр хадыг хоорндпь эс пегдүлҗох): эн дүццүллһнос халхан чппр мсдгдҗоно Төрл кслтә улст иим үг боонү? — гиһод хоәхло, урһмл иктә һазрта бурят улснп келнд эп үг харһв: халхай «крапива» гиҗ йовна. Академик Ц. Дамдпнсурэп бич сн Орс-моцһ.л тольд «краиива» — халх гиҗ орчу- лата боонә. Ашлад кел.хлә: халха (халхачг) орс кслпо «краиива» нсг чинрто үг болҗ һарна. Зуг тссгт тср халха өвсп ховр болсар, эн үг мартгдж.

Урд эрт цагт мана урдкс халха өвсид һар, көлән генткп «шаталһчкад», «халха!» гиҗ орһмҗлдг боож. Зуг хөөнпь, һал элвг болсп цагт, очнд бийон хоорүлх ләрн, бас чпгн тср үгәр орһмҗлдг болсн шаху.

X А Р В X? X А Р X? Харх, харвх гидг үгмүд тал талдап чпнртә болдг бпйнпь, ода цагнн бнчәчнр чнн ринь хутхад, пегдүлод йовдг учр бәонә.

Мнпь эп боәдлпг харвхнь нүднп хуҗр ханна, (1<а лян Сапҗ, «Баатр улап һордпр»).

«Суман харвад, нуман нуух» гндг үлгүр боо.и «11ум-саадг (кү хачкад эс медсн болад боох, кечко ।

98

X А Р М Г. Хар һолын хальмгуд һольшг, гннч тоомг улс. Гпнчпг хө алж тоолһп хамгин күндпп тем- дг. — Нег чицнүр хот эдлх гиичд хө алад, һару һар- һад боодмт? гпж сурсн цагт Сыдык өвгн иигж хорү өгв. • — Тер келснтн үнн. Зуг манд ппм үлгүр бооно: «Хар тарана шалтгар хармг ус уудг». Келхд, перий (перннь), десжпй (дсежииь) гннчд пероддг болв чигн, гиичнн тооврт гсрпи эзи, гер-бүл бас чуһап (цуһар) орлчна (орлипа), - гиж шогта кевор хорү өгпо.

Хармг -- 'горо дахж урһдг буг өвсп. Хар тарап гн- сн тер һазринор торәп (буудя), намрнп тәроп. Торог ггер һазрт хавр, зунд услна, тсгод тороп заагт боох буг Өпсн бас ус уудг болж һарпа.

Болв, хуучиаһар тер һазрт хармг гндг перто кс• зерлг урһмл бооно: орчулхла — сслптрянка, курчавка, терескеп. Гүртмднь кслхло, хармг — услдг торопд ур- һдг бүг өвсн болж һарна. һанпхн тер бпш, тормр урһ- млын нсрп тср һазрт олн: хар хад (хар смородина), улап хад (улап смородппа), бсд (люцерпа).

X А Р И һ II.

Хар цаһан да.чап хамхчул/К, Хамг Г>иГк)ц күүчү.ч/К,

Дацһар да.'1и паскп пу<г ору.чгсн.

99

X А С Г Т Е Р Г II. «Хасг төмр тергнд күләд, поомн мицһн шулмип һарт өгәд, поәми мицһ цокад, иәомн мн- цһ цольгад боов,» • - гнҗ, Җацһр баатриг Күрл Эрднь гидг мацһс хан зовасна тускар «Җацһрин» нсг бөлгт харһна.

Хасг тергнд күлчкод кү зовадг мацһс, бирми мст хортдыи тускар кесг туульд чигн харһиа.

Баруи Моцһлд бичҗ авси «Җацһрин» бөлгүдт бас хасг тергнд чигн күлод, баатриг хортн зовадгин тускар дару-дарунь харһҗ келгдно. Болв, эп моцһл «Җацһрт» зормдои: «хастас күлод цокв» гиҗ, хасг гидг үг тергп гиж исмгдсн үг угаһар, салудан чиги харһна.

Хасг гиҗ ода цагнн казах күүг кслновпди. Тср уч- рар хасг тергн гисиг «казахская телсга» гиҗ амрар орчулцхана.

Лепннградып Дорд үзгин шипҗллһпо институтд көдлдг түрг кслор мергн помтнрт бп эн үгин тускар келҗ өгсәр, «казахская телсга» гнспг буру гиж цәәлһв.

100

Мсдхд сопьп

Мал, адуспа нсрд

Күүпә псрд

Олп зүсп чпнргә үгмүд

СЛОВО О СЛОВАХ.

На калмыцком языкс.

Рсдактор А. М. К у к а с в.

Художнпк В. П. Бессоиов.

Худ. редактор Ф. М. Д у б р 0 в.

Тсх. редактор В. 5.-У. А р б а к о в а.

Коррскторы Т. 0. А л у б к а с в а, М. А. Ч о я п о в а.

Сдапо в иабор 2’3. 08. 79.

Подппсапо в печать 07. 12. 79. К 00380.

Фор.мат 84х108'/з2. Типографская бумага (.

Гарпптура «<Литературная>>. Иечать высокая.

Ус.1, печ. л. 5,46. Уч.-изд. л. 4,6. Тнраж 1000 экз.

Заказ 2040. Цеиа 30 коп.

Ка.'I м ы цкое к н и ж 11ое издатсльство, г. Э.чпста, у.'1. Рево.чюипонная, 8.

Респуб.п1канская типография Управ.1сппя гю делам издательств, гю.:|пграфии п кппжной торговлп Совета Мпнпсгров Ка.1\гы1һкоп АССР. г. Э.чпста, ү.ч. Лсни- на, 245.