Кичгә
Төлә
ҮГИН
ТУСК
ҮГ
ЭЛСТ
ХАЛЬМГ
ДЕГТР ҺАРҺАЧ
1979
4
С (Калм) (03) ББ К 81 2 (Калм).
К
461
Гс
Г <Г
Зеггнпаг
?сг ^ргзсһ- опН
К У1Һ) ГУ/13.$е П Ш ‘ й Й
2б ПIГ ОI 0 8:5 П 5
Нәг
1]п|уагз?д1 Вопл
Кичиков
А. Ш.
К
461 Слово о словах. На калмыцком языке.
— Элп ста, Калмыцкое кннжнос издательство,
1979. 101 с.
Кнпга
предстан.чяет собой этнмологичсский
с.чопарь, Носпт науч «• популярпый
характер Вудег с.чужпть пособием по
калмыпм- • язы ку.
60601
— 045
М
126 (43)—79 5С~79
Калмыцмос
кпшкное издательство, 197!» <4 С (Калм) (03) бб к 81 2 (Калм)
»п
барлгдҗах дегтр медхд болп умшхд йнр
соньн дегтр. «Үгин туск үг» — гиҗ
нерәдгджәпо.
Дегтрии
автор Кичгә Төлә, филолог номии капдпдат,
кесг җилии туршарт Хальмг олн-әмтнә
баатр •пос «Җацһрин» тускар ик шинжллт
кеҗ, дәкиәс кссг П111И бөлгүд бичҗ авад,
тер бөлгүдәп барас һарһсмн.
Тер
кеҗәх көдлмшләһән зерглдүлҗ, номт сүл
хөрн ЖИ..11П1 эргцд «Үгии туск үг» — номин
халхар шинҗлж, кесг кезәпә урд цагт
мапа хол үйпр келҗ йовсн үг сер- гож,
тер үгмүд зәрмснь оцдан чинр авад,
оцдапар кел- 1/1.1Г болсинь үзүлсмн.
Тиигчкод помт үг болһн альдас орж прсн,
ямаран цагла тер үгмүд эврәннь чипрәп
оц- дпп чпнрт хүвросн күртл тодрхаһар
цоолһҗ, олн умша- чпрт медүлжонә.
»п
дегтрпг помин халхар авад хәләхлә,
хальмг ксл- н1. гүрүп болҗ һарчах
этимологнп толь гиж, нерәдж Полхмп,
багширт, студентнрт болн помин халхар
хальмг кг.иш) шннҗллһ ксҗох улст дөцгән
пкәр күргхнь лавта.
Дегтрт
мал, адусна, күүпә нерд болп олп зүсн
чипр- ы үгмүд — гпж хувагдҗаиа.
»п
дсгтрип тускар филологическ номип
доктор, про- фессор Гарма Дапцарапович
Санжссв иигҗ келсмн: • Гппа «Үгин туск
үг» гидг темдгүдиг кесгәс иаарап
С1Н11.МСҖ
умшнав.
Темдгүд, маһд уга, йир сопьп, тер дшр
помтнрпг чиги соньмсулхмн. Тср учрар
эи үгмү- ;пп баглад, бүклднь онц дегтрор
барлҗ һар.һх ксргтә 1н1ли. Тпигсн цагт...
(дсгтр) цуг моцһлчпрт (Моцһлд (н)ЛН’|||,
йириндән һазадын ордудар болн мана
төрскн Ьурягын, Москван, Лепипградып
папь чиги 'һазрмудып цимтпрт) күрх
било», — гпж 1978 җил авторт бичсмн.
3Медхд соньн
«Эн
дегтриг барас шулуһар һарһж, оли
умшачпрт, студситнрт, багширт күргтн»,
— гиҗ хальмг кслиә баг- шпр олар сурҗ
бичсмн.
Дегтр
эврә чинрәрн болн номнн халхар эврәннь
орм эзлх. Эн дсгтр нсгдгч дсгтрнь. Помт
хальмг келп делгрхд сән тусан күргх.
Олн
умшачнр, Хальмг дсгтр һарһач болп
дсгтрлн автор эн түрүн дегтриг умшсн
улс эврәннь сүв-селвгәп бичсп дссрән,
өмп цагт кслгдҗ йовад, мартгдж одсн
үгмүдин тускар манд бнчтн гиҗ сурҗапавидн.
Мана
хайг: Элст балһсн, Революциопн уульпц,
8. Хальмг дсгтр һарһач.
|
ор.и.Н.
/Иедхд
үг кел,
Мгргнд
гөрәс
шах,
— гпсн бас хуучна үлгүр. «Дәо- ЛЛ-1^
д.юсп
угав, гөрәлх
гөрәсн угав?»
— гиҗ, Җацһ- рпп |11.'|рпн зурһан мпңһн
арвн хойр баатр бумблв дот- рпн ммклдж
суудгар «Җаңһрт» орна. Гөрәлх
гөрәсн ।
I. Млл, лдусна нерд
•Апһуч» гнж юцгад келсмб? «Аңч» юңгад эс бол- гм(һ’ (1ы <р-һазрч, мал-малч, ац-ацч). Аңһуч гидг үгд |п1|\р кглно суффикс «һу» бәәпә гнж профессор Э. Н. 1|п-һ1\|||| кслпо. Эп үг бүклдон (тедү мет аң гндг үг (Һн1 \пһ\'р келнос ирсп болх гнж тоолгдпа. Уйһур Һ\||р1 улс — мапа хуучн хоша бәәсн келн улс. Тегод Н1|һн н 111(41 үг мапа хуучн үг, ямарап чнгн зерлг дог- 111Н цп Л1\'(Ч1 гпсп үг (тегод чигн баатрмудын зог). Хөө- пнһ нц 1ПД.Г үгд шахгдад, гөрәсн гидг үг хуучн чинрон 1гп|| < >чл болхла, гөрәсп — һазра адусн, сайгак, апти- Н1ПҺ1 Моцһлар болхла аңһуч биш, гөрөөч (ямр чпгн аң Н111 н ц н).
II I 14 1. Зеерн (зээрэн) гидг зерлг адуспа перп н.М1 |\\л1.д дару-дарунь харһпа: зеерг (зеер, зеерп) 11Н1НИ.1 1сгд һоһд эмгн гидг нег кп-домгпн әмтнә нернд “111111111 1н)дн, зеерн — ки-домгпп әмтп биш, һазр деер I’н»р П|||1'и мал.Зеерп—Моцһл орнд тег, һөвһазрт элвг. Н||)П И111-11ИЗ, саәхн урһцта шархл нурһта, цаһан элк- ы н|||||ц. гөрәсно өвр мет матлһта, утарн 1,5 мстр,
5
өндрәрн
80 см, күндәрн хөрнәс авн дөчн күртл кг
— мана тссгип гөрәснлә нег төрлтә малын
нерн — зеерн (зеер). Өвснә идгәр, олар,
сүргәр йовдг зеерн - - гөрә- сп мет хурди
боли холч: җирн-жирп тавп дуупад час-
тан гүүхднь юмп биш. Тооһарп олн болдг
учрар, зеер- вә махп, арспа төлә ода
бнйпь аңһучлж, олар бәрнә (зуг мана орнд
эн адусн — хөрлһтә).
Зеерн
гөрәсн мана һазрт уга болдг болв чигп
урд- кс үзҗ, аңһучлҗ йовсар, соньп кевәр
мана келнд не- рән үлдәж. Негдвәр, деер
келгдсн туулин кп-домг пе- рн (шулм эм
— зеернә пәрхп шилвтә гпх димп иткл-
һн);
бас
чигн шарңху зүстә мөриг зеерд
(зеерн гисно
олн' то —
зеерд) гиҗ
келиәвпдн (тииклә, зээрдэ
биш,
зээрэд
гиҗ
эн үгиг келспь чик болхмн).
ХУЛ
(ХУЛЪ).
«Тәк,
хулан» (тәкин
болн хулын арсар кесн тушаһан) тас
тиирәд алдрдг күлгип тускар «Җаңһрт
кслгдснә, тәк гндг мөрпә нерп тодлгдла.
Болв хул
гидг
үг юңгад эп зерглонд бәәхин цәәлһвр
өггдсн уга билә.
Эн
үг һанцхп
тәк,
хул гпдг
хош үгд бшп, үлгүрт бас харһж ирнә.
Тәк»
«хул» хойр
зерглҗ харһдгиь орта, юцгад гнх- лә, эн
хойр адуси Дунд Азип орид, һөв, цөл
һазрар хамдан гилтә харһпа. Тәк — тсегт
йовдг зерлг мөри болхла, хул — зерлг
ээлҗрһи (элжгн). Сапхд, хул ээл- җрһпин
арсар бас сур кеҗ эдлдг бәәсп боәдлто.
Хул,
тәк
мет, бас догшн, чидлто мал. Болв, усп уга
цөл һазрт ундасҗ йовад,
Худгтг
унсн хулд
Мсклә
ажрһ болдг, — тии.м үлгүр бәодг бпший.
Хул
адусиг
үздгәп уурад, 400 җил болспа хөөи хальмг
келнд бәәх хул гндг үгпп чинр пкәр
мартгдҗ. Тер учрар, «худгт унсн хулд
мсклә ажрһ болна» гпдг амр тәәлвртә
үлгүрнг хаҗилһәд, ода олн зүсәр кслио:
Худгт
упсп хунд
Меклә
аҗрһ болна.
Худгт
унсп хулһнд
Меклә
ажрһ бо.таа.
Эп
эидү: пегдвәр, хун (шовун) худгт упшго,
тер уч- рар хупд меклә дсерлкшго,
хойрдвар, худгт упсп хулһп
6
дәәсп
(мскло) угаһар чигп үкжоно. «Хуи» «хулһп»
хонр эп үлгүрт эндүһәр орулгдси бәәнә.
(Темдглон: хулын орс нернь — кулан).
А
Р һ Л Ь. Баруп Моцһлын өөрд улснп келнд
үлд- сн хуучн хальмг үгмүдин пегнь —
арһль (арһали). Арһль
— уулын
зерлг хөөнә перн. Алтан арһль
— эрә-
слсн пк өврто, хоовр элктә, шарцху зүстә
сәәхп урһцта, ик хурдн, һавшун адусп.
Тарбагатан уулып чолурхг һазрар арһль
элвг,
зормдон сүргәрп (кесг арвн толһа) цуглрад
идшлсиь үзгдпә. Үргсп цагтан арһлнн
сүрг һоодан уул давшҗ зулпа. Алтан арһль
— өндрәрп
125 см, күндәрп 220 кг күрдг мал. Чонас
зулад, өндр хад деср чпгп һарч ирдг, зуг
олн чоп аарглад авсн цагт, ямаран чигп
өндр хад деср зург мет зогсжаһад, дораг-
шан һәрәдәд, өврәрп һазрт тусад, алс
тусн босад, күцг- дл уга одна гнҗ ацһучпр
келнә. Герин малд шахгдад, пдгнн хәәврәр
арһль өпдр уулта һазрт 5500 метр күр- тл
дсер .һарч бәәршдгж... Болв, эдно дәәси
бас олн: нег үлү уулып барс. Ннлх хурһднь
хошпн похаст чигп күмсн болж хорна.
Арһлнг махнас көлто ацһучнр бас доолно.
Зуг арснь үитә биш: нооснь бутрна, эд
кехд тас уга. Уулып хөөдос, арһляс герин
хөн үүдсн болдг.
Өөрд
улс арһль оли цаг үзж йовсмн. Академик
Вла- димирцов өөрдип йөрәл бичж:
«Зеерд
ажрһпн адуп зелиһои дүүрәд, зе-паһцпр
иргиһән
дүүрод,
арһляс
оли
ахнрта, зсерпәс олп зееир- тә болтха!»
-- гндг миләһүд йөрол товдг бәәсипь үзү-
лж. Арһлин
түрг
нернь — архар
(латинәр
— овпс аммои).
КҮДР,
3 А А Р. Чамаһаи пег хор һазрт зарп гн-
жопәв.
Зархларп
Күдр Заарип
Заан
тәәж. хаанд
Ээл
бо.чхла, ээлипь соцсад, Мппн кел гпсп
үгпг күргж, кслпч!—
—
гиж
Җацһр Сапл баатрт зорлг болна.
Күдр
Заар гндг
иертә хан хорип һазра хан болж тоолгдна.
Ипм
соиьи псрн ода хальмг келнд харһхш. Тер
до-
7
тр
заар гпсп үг мапа кслпд му үнрип псрп.
Болв, урд цагт тппм перп, эскло тиим хош
үг (күдр
заар) келгдәд,
харһад шшдг бооспә темдг «Җацһрт» үлдҗ.
Күдр
гпдг
үг — көшүн, бат гих чинртә үгпнь
медҗоповпдп (күдр модн, күдр күи). Зуг
эн хәловрт орҗах үг — талдап; хуучпаһар
күдери
гиҗ
бпчгдҗосп үг.
Күдр
(күдери)
— буһ марлыи төрлтн, үсн теҗә- лтн, баһ
цогцта, өвр уга, деерк өргндәи ут соята,
эрнь — киисндәи заарта,
бпчкн
гөрәсн — гпҗ тоолвр тольд цәәлһгдҗ.
Цааранднь: күдрин
заар гнси
эр күдрип КИИСН дотр хурдг ЭҢГЛЦ (СӘОХН
үпртә) бөөм ГИҖОШ).
Күдр
заар (күдрии
заар) — ик сәәхп үирто, үитә эцглц: хаана
өргод цацдг: кезәпо цагин аһ, хати улс
бийдән түркдг, үнркдг (эцглдг) — иим
хәортә керг- сл. «Көлрси көлсичиь
үпрчлхиь күдрин
заарас
дота- шг» — гиҗ өөрд моцһлын баһчуд
дуулдг бәосмв.
Маиа
хәләсн (Саилын) бөлгт болхла, Күдр
Заар гиҗ
терс хаана нери болҗ харһпа (хаана өргод
каң- кнсн үнрии темдг, аль тинм нерн
олар харһдг боәспо чигп темдг).
Күдр
— Алта,
Хацһа уулсип үүрмг чолуи заагт хар- һдг
гөроси. Заар
гисп
үг псг цагт сәәхн үирии чиги пс- рн болҗ
йовҗ. Болв, заар — ац, гөрәснә кииснд
йовдг үнртә шалдрцгин псрн гиҗ гүртмдиь
нерәдҗ болхмн (күриин заар күшлин заар
мет). Күдрин орс иернь кабарга.
Үнтә
заараснь көлтә күдриг кссг зун җилд
ац- иад, ода тооһарнь дегд баһрулчкси,
хөргт боох гөросн.
Т
Ә К «Тәкин
арси
шалвриг тәкм деероп тәвп пәәм эвкәд,
буһпи арсн шалврпг бульчц деерои бум
нәомп эвкәд, таш-баш борлдод ноолдв»,
— гиҗ, баатрмудын тускар кесг туульд
хар.һиа. «Тәк болсн чидлто», «тәк болси
залу» гиҗ келид харһна. Тииклә, тәк —
ик чпдл- тә адусп, тегод чиги терүнло
чидлтә залу кү дүццүлнә. Тәк — хуучн
Өөрд Зүн һарин путгт олар харһдг, хагсу
теегин һөв һазрин зерлг
мөрн. Ток-мөрнос
ясгдад, сәо- рүлгдәд, одаһпн мөрд чигн
һарсн болх гпҗ по.мтнр тоо- лна. Тәк-мөриг
кезәиә цагас наарап медод, эдләд нов-
сн юмв. Ток-мөриг зу шаху җил хооран Зүн
■һарип һаз- рар йовҗ йовсн псртә орс
иомт зуульчн Пржевальский үзод, бүкл
нарт делкод шинжинь тархаснас наарап,
эп
юрлг
мөрп Прҗовальскпп помтып пср зүүсми.
Ток- мөрпо перп хальмг келпд олар харһиа.
Адун
түм (арвп мпцһп) күрхләрп, зерлгшәд,
зулж одпа, тәк
һарна, — гпҗ
кезәно пткдг боәсмп. Сапхд, г.ж
адун тедү
дүцго олар йовдг бәосп боллта. Хойрд-
вар, эзтә адун дегд олн болхларп, холовр
баһдад зерл- 1ПП1О, зулад тарпа гвсп
шппҗлвр. Ипм хопр шпнҗлв- рос тәк
һарна (зерлгшно)
гвсп үг тогтҗ.
Кезәнә
ток-мөриг хальмгуд бас. эдлдг, ацһучлад,
бә- рҗ авад, махарпь теҗол кедг, арсариь
сур кс- дг боәҗ. Тәкин
арсп шалвр
гиҗ дсср харһла: «>1\ацһ- рт» баатрип
күлгпп тускар ппгҗ кслгдпо: «Тәк,
хулап 1ас
тиирәд, гүүһод ирв гипо». Тернь,
тәкин арсар кссп
(чөдр, туша, боһча, погт, сур арһмҗ мет)
оосрап тас- лад, бәронос зулсн мөрпо
тускар кслгдҗопо.
Зәрм
һазрар тәк мөрп, тек яман хойрин псриг
эндү- рҗ„ тәк
гиҗ
һапцхи үгәр келдгнь боәно. Эн хаҗһр.
\уучпаһар — таки
бәосми,
одаһнн моцһлар тахи, ода- һпи хальмгар
— тәк, зәрм һазрар так. Тәк гиспь чик
(токи гиҗ соцсгдна, шнп п.агип келпд
а-һас ә болж, хөөтии и
дахж
хүврс.ми).
МАНУЛ.
Киргпзпп Хар һолып хальмг, псрто ац-
һуч Абда өвгн, ксдү плврс (уулып барс),
чон, үиг, аю ‘•орҗ авсаи тоолж.аһад
маадл
гпдг
ацгин пер кслв.
—
Тер
маадл
гнсптп
юмб? ----- гиҗ сурхла.
—
Маадл
— кпргнз келнә үг, ксср боодг мппшэ
(мнпс), мана үтор — манул, — гпҗ цоолһҗ
өгло.
«Манул
— ксернн
муур
(мпис),
тежомр муурас (мнисос) том (пк), өцгпь
шарвтрхп», — гпҗ моцһл ксл- по тольд
харһна. Манул
гпдг
хуучи хальмг (моцһл) перори эп зерлг
мнс помип туужд үлдсмн (латнн нерп оас
манул).
Хавтха
толһата, боһпь шиирто, ахрхп чпкто,
ууцдап 1.ӨНДЛЦ харвр татаста, догнш шар
пүдто, балн.хр мии- < ||Н (манулын) зург
«Жпзиь животных» гпдг дсгтрпп 336 халхд
(зурһадгч боть) боәно. Көк тецгсос авп
Моц- һлын орн күртл чолурхг өндр һазрар,
зәрмдон уулын ислор чигн эн мнс харһва.
Тарг.һва хуучв вүквд, чолу- 1.1 һазрт
боәршод, хулһв мст үүрмг ацгудар теҗәл
кс- н эв зсрлг ац X зууна цагт —уйһур
келор бпчгдсн
8
9
дегтрт
эн мннснн нерн ману (мапул) гпҗ, мана
келнло
харһж
темдглгдж. »лвгәр харһдг нк мис.
Шилүсн — утари
мстр күрдг,
.үпдәрп
8-—15 кг татдг, догшп, күчтә, махч ац.
Тодлхд чмр: чнкнә үзүртон --- сөрсхр,
босху цацгта, утата бо- КҮЛГ
(КҮЛЭГ). Туужин
йовудт, удан цагт ол-рас авн зевтә шархл
күртл хүврдг зүсто, харвр толвта на
бәәдл хүврәд йовснг дахад, үг бас хүврәд,
чинрәнноохр. Тежәлнь -- модта һазрнн
том шовудас эклод, соляд йовдгнп гсрч
болгч үгмүдин нсгнь күлг
(күлүг)1\рута
адусд (күдр, марл) күртл. Мецгәи хаалһ
деериһ ГНДГ үг. I СТҖ
бордг,
бүдүи модпа нозурпн көндод бәоршдг,
мод
Одаһип
урп келпд күлг
гпсн
үг баатрпн хурдн
мөрпчавшхдан
басһавшул —- инм соньн мпс.
гпх
чипрто. Хар һолын хальмг ацһуч Абда
гпдг өвгп (өөлүд
«Күлгүдин
хурдн
хамгпг цуглулгсн. юльмгнн келәр) сүләсн
гпҗ
келспнь бас тодллав: саи-
Арслңгудын
чннрг хамгиг цуглулгсн» — гиж, Ж,ацһ
\л, нутг болһар эврәһорн келгддг, сольцһуд
чигн бол- рин тускар келгднә. Болв эрт
иагт эн үгпн чинр оцдап н , болв пег
татлһта (шплүсн — сүлосп) үг -■ эн зерлг
бәәсмн. Моцһлын Көшо Цоодм гидг нутгт
Күл-тегинмнпсин перн мөн.
гпдг
баатрт нсрәдсн, 732 жиләс наарап зогса
дурсхл
көшә
дсср күлүг
алдрт, нертә («славный»,
«знамени тып») гиҗ тср баатрин тускар
кслгдж. Тегәд 1200 жнл хооран алдр баатриг,
нерто күүг күлг
гиҗ
буульмҗин перор нерәддг санж. 1240 жилә
«Иууц товчд», «Боор- чу, Мухали, Борохул,
Чолун-Баатр — эде дөрбөп күл- үгүд»,
— гиж
йовпа. Академпк С. А. Козип эи ормпг
«неутомимый человек»; «аргамак» гиҗ
орчулж; зуг күлүгийер
(күлгинәр)
гисиг по-гсройски гпж, зәрмдоп күлүг
— витязь, — кулюк гиҗ
үлдоно.
Болв,
бас эи дегтрт сән мөрнг бас күлг гнж
нерәд- пә: X зуупа цагт йовси Торһолжин-Баян
гидг баат| Дайнр, Боро гидг хойр «күлгүдин
— агтасту» (күлг-
агтта) било гиж келгднә; тнпгж мицһн
җпл хооран күлг мөрдпн алдршсн нерн
тууҗд орҗ. Сапхд, эи цагас наарап нер
һарсн баатриг чиги, нернь туурси уната
мөриг чигн күлг гиҗ буульдг болж. Одаһип
моцһл кел нд күлг
гисиг
баатр гиж цәәлһж. Киргиз келид күлүк
- скакун
(хурдн мөрн) гиҗ Гювиа. Тиигҗ хальмг,
киргпз хойр келнд эн үг нсг чииртә болҗ
үлдҗ (эпнь Дөрвг өөрдин нутгт удандап
хамдан йовсиа тсмдг).
ШИЛҮСН.
Өөрд-хальмг улсин урд цагт доталж эдлдг,
хувц кедг, ацгип үпто арсд дунд шилүсн
гпдг
ацгии арсн харһпа. 1640 җплд тогтагдсн
«Йпке цаа- җин бичпг» гидг засгнн
хурацһуд эн аңгин нерн бас харһна.
Шилүсн
(орсаһар
— рысь, латин иернь - фслис лникс) —
Сиврни орид, Алтан модта уулс заап 10
Т
Ә Ә һ Н. Үгпн тууж соньи деерән оралдата
болд- ।
- Тана һазрт үпг яһж борпо? Тооһн бәрнү? -- гпҗ । пргизин хальмг Шарһан Ахмсд паиас сурла. Кнргпз келпо толь авад холохло, тайһан «борзая» - гиҗ ор- чүлата бәәж.
«А, эди кнргпзин үг авч,» гиҗ санлав. Зуг хөөппь моцһл тольд тайһаи (юоһн) «борзоп кобель» гпҗ йовж.. XII зууна түрг тольд эп үг (тайһаи) бае «борзая» гпх чппртоһәр харһпа. Тегод эн хуучн түрг, моцһл келтприн пи-дундын үг боәж. Болв, урд п.агт тайһан (тооһп) 1ПЖ, Кнтд хаапа өргод заргддг асмп күүг нероддг бәоҗ гнҗ академик Владпмпрцов бично. Тсгод, юоһи гвдг үг гендн шург нохап хуучн нериь, зуг агтлсн шург бол- хуца.
ЙОЛ. Барун Моцһлын дөрвд келмрч Барчпп |уульчас академнк Б. Я. Владпмпрцовин кезоио бнчҗ барлсн «Эргл-Түргл» гидг ик поэмд иигҗ келгднә:
|<өк сәәхп запди модн көкрж, Кокөг йол хопр пювун
Ко1'.'Н1, жирһн доцһдад бәәдг,
СаГ'1|> соәхп модч
Сав1пп һаихад бәәдг, Сар эрә.н олн пю'вуп* доцһдад бәәдг.
11
»с
хад
чолуна һо эрсин тал дунд, деероснь чигп
күрч
Эн
тууль — поэмд кссг соньп үг, псрд харһна,
терч болшго, дораснь чигп күрдг арһ уга
өндрт, эрспн нпг цугтпь босхпа, ссргәнә
гисн дегд күчр көдлмш. Ббадыи) шуурхад
ик үр ясад .өпдглнә, псгхп, хая хойр лв,
йол гидг үг йоспдап мартгдсп үг гиҗ
кслҗ болхм^уҗмул (җулҗһ) һууҗапа, зүр,
зсрлг яма, марл авч Гив чигн йол
гидг
үг хальмг келнд нанд хойр докРҖ җулҗһан
теҗәҗ өскнә», — гиҗ иапд тер өвгн ке-
харһла. Шавалин Даваи «Җаңһрт» йол
мөңгн гиҗ
но'К оглә.
па;
докәд «Йол
гелц»
гиҗ шог үг соцслав. Болв, э Бүргдиг,
һууҗмул
цагтнь зөргтә залус, аңһучнр кү- хонр
харһцас үгин чиир йплһрхш. 1
авдгҗ. Гсртән өскод, сурһад («номһар
бууляд»),
Баруи
Моцһлын дөрвдә кел мөрдәд, толь сскод
хоД;)Ч
шову кеҗ авдгҗ.
һә
новтл, йол
гисн
пювуп «кипстус барбатус» гндг лй
-Кецү зүрктә (зөргтә) аһрусп, әәио гих
юм мсдхш, чон тин нсрто, орс кслн дсср
бородач-ягнятник
гидг
шс1ҮЛӘД
чопд тәвб чигн одна, шүүрәд, күзүп бөкс
хойра- вуп болҗ һарв. Хама эп нювун
боәрлдв? Мана өө|Ш хумсан орулад авна,
үкхән санхш. Чоиыг эвкәд авх- Кавказд
чигп, зуг пк зуудап — Дунд Азип орнд.
Бас п.ш чонын нурһн хуһрна, иуһрсн
тасрна, чоп үкнә. Чо- шовуп (утдап нсг
метр/күпдәрн зурһан, зурһаи дундуын
чидл үлү болхла, бүргдин хойр көл тасрад
шу ту- кплограмм), көкрңгү күрң өцгтә,
хар пювуиа (һәрднньч үкиә. Үнгиг, зүрпг
(косуля гидг гөрәсн) авад, эв- төрлто.
Бас чигн (тас мст) хадта уулын зивгт
үүрлдг’’1.
алчкад, тәвҗ өгш, хумсинь һарһҗ салһҗ
авхин махн тсҗәлто әмтп. ' ргт, бүкл
частаи эзнь өөрнь сууһад, бүргдән
иләд,
Й.ол
шовуп
кү соньмсулхмн. Үкспә махпнь бәәтх^чад,
дуудад, сән үг келод, орохн хумсипь
зааглҗ ав- том ясипь чпгн бүкләр зальгад,
гесндон урсхачкдг, тес’ч,—гинә. Күндәрн
3 — 6 килограмм татдг шовуп гпн пк
хавхнтыг деерәс хайҗ хамхлад иддг,
турута гөшм күчтә! Сон бүргдин
псрн
холд һардг, кезәно хам- роспг җиврорн
цокҗ, уулас уцһаһад алдг. Иим соньнш
үнтә мал — тсмо өгод, бүргд
хулдҗ
авч шовучлдг уулын махч пювуп мартгдад
ирсн йол гидг нернә «ар;л>җ. 25 —50 җилдән
көгшрдго, аңд нпсдг шовун. Зуг ташрлата»
бәәсн сапҗ. Ипгод авад холохло чиир
үга.чшрси ңагтнь хәәрләд, нисгдг, иҗлднь
тәвдг йостаҗ. зуг чпнрпь мартгдсар
недрлнь дав деср эс мсдгдх ү!ҮРГД
(беркут гиснь
орс пернь бас тер) тиим баатр, дала. Үгин
мөр мөрдлһн, күнд болдг болв чигн,
тппмюч, аңч шовуп.
соньп
ашта болпа.
()КӨК,
көкә
БҮРГД.
Бүргд
гпдг
үг хальмг келнд боодг болв Көкөг йол
хойр шовун
чнгн,
юуиа, ямаран шовуна нсрнь соонәр йплһрҗ
мсдг- Көглп җирһп доцһдад...
дхш.
Учр юупд гпхлә, тер шовун мапа 'һазрт
уга. Болв, | |ол шовун «олдси» болхла,
көкөг (көкг)
шову
мана
урдкс бүргд шову берк сәәпәр меддг
бәәсмп. Тер^)их»
кергтә...
мсдрлин
санл «Җацһрт» хара бишор үлдсн бәәнә.
Хальмг келнд юмиа ә дуралһспас үүдсп
үг олн: хор-
Бүргд
(бүргэд)
— һорд иювудын хамгин күчтонь, мд>
күркрәд, харҗңиад, тачкнад, таш гиһәд,
ппш гп-
хамгин һавшуп болн зөрмгнь,
1964 җилд Пржевальс-,д>
һош-һош гиһәд... Иим «үүлдвр» үгмүдос
псрд
кин өөр боәдг Чсльпек селәпо
хальмг Шарһан Лхмедцц үүднә. Иим үгмүд
ямаран чигн кслпд боопә. Тер
өвгп
намаг гсрүрн дуудҗ, ноомп-ннсн җплд
хадһлсн, хамгии «унвртань» нсг доңһддг
пювуп
болҗ
бүргд
шовуһап
үзүлв. Гсрип өөр, сүүдртә һазрт, булата
.|РМ,
Немш кслнд куккук,
аагльчан (апгль)
кслнд
хоҗул модн деср суусп шову
үзчкод, «мапа теегпн хар ^кку, киргиз
келпд күкүк,
алтай
келнд күүк,
польшке-
пювунла
одл боәҗ» гпҗ саиув. Хөөннь «Җизнь
жпвот- и
।
кукавка,
орс
кслнд кукушка,
моңһл
келнд хөхөө
ных»
гпдг дегтрип 5-гч ботин 173—174 халхст
хәлохло, икнө). Тегод хальмг келор эп
шовуиа нсрнь юмб?
эп хойр шовуп дсгд
иҗл болҗ үзгдв. Болв, бүргд
хар
х.ш;! цег тольд кукушка — цоклур,
эргин хуцдг гиҗ
шовуп
биш; күлг мөрн тергно мөрнос оцдан;
бүргд уул- ..ниа. Чик болхпй?
та,
модта һазрт боодгҗ. «Дөрвн зун—тавн
зун алдтурш
13
12
Кукушка
гидг
орс нсргә шовуй — модта һазрт 66; дг
шовун. (Мана 'һазрт эн шовуи урдпь уга
билә, з; одахн, 1973 җилии апрсль сарии
чилгчәр, Элстд
пар
дотр һанцхи ним шовун ирҗ, доцһдҗасинь
үзүв, соңсув
Хальмг,
өөрд улс эп шовуг пк кезәнә цагас наар<
таньдг, Алтан иуруһас ави Кавказ күртл
үзә шовун. Үүнә хальмг нернь, көкөг,
эсклә
көкә
(пег
үп хойр зүсн кслц). Мана сансар, көкә
гиснь чик, юцг; гнхлә Көкә гидг (нювуна
иертә) улс урд олп бәәсм Дүңцүлтп: харцх,
итлә, элә, чоңнун, йотун, торһа, һал; мст
нсрн оли бишпй. Тсдн дсср көкә (кукушка)
гп
шовуна
псрн бас эврә нсрнд кезәнә хүврснь ода
иш илднә.
Көкә
— ут
сүүлтә, көглжрһпин бәәдлтә көкрц бор
шовуи, кезә чигн моди деер сууж доцһддг
(эрш Күмн-әмтнд эн шовуи эртәс пааран
таньгддг төләдо кук
(күк,
көк) гпх мет дууһарп дуралһси иер авсм
Хальмгт чигп көкөг (көкә) болҗ нсрлгдҗ.
Тсгәд
цоклур,
эргин хуцдг гпси
«кемб?». Маиа һ. рт залата цоохр шовуи
бәәпә (арһси дотр 10 — көкрцгү наһап
өндг һарһҗ дардгинь әмти меднә). пювуна
орс пернь удод,
хальмг
нернь олп: эрп
гуг, эргин хуцдг, цоклур, шонтл гнҗ
кслжоспнь ( соңслав. Хальмг кслнд, пигәд
хәләхлә, эп пювунд то сп нсг нери уга,
һазр-һазрин нсрд олн. Зуг цоклур
снь
бас талыи нювуп болхуца: мод цокдг иювуп
(ц- лур) - - дятел гпдг орс исртә. Санхд.
кукушка (көк дятсл (цоклур), удод (эргпн
гуг, шонтл) һурвулн "I «хуцдг», сүл
хойрпь «гскдг» төләдәп эпдүргдсп бәәдл
ТУРНТА
(Турумтап). «Шппгод чигн бәг, нш; чпгп
бо!', ах нопн баав ксллә» —- гиһәд, улалһсп
ха. күр чолу шахҗ тсврәд бипәп шатадг,
туулии псг со: дүрпп нсри Турпта
ксп
чпги хальмгт бнчкн паснас а таньл. Болв,
одаһип хальмг улст тпим. нори уга, тс
тср нсрп — мөр мөрдхлә, —ппм утхта.
XIII
зуүиа дуидаһар Хулаһуп пергт күчәр
морд сн олн өөрд, моцһл улс хол Ирап ор
орулгдсмн. Тс. кесгнь моцһл хааила эвдрл
‘болад, Ирапа орнас д ниь зулсмгг. Зуг
ардк иутг хол болсар, хәрү Длтан ।
б
гүр зулад, одаһин Сирйя орна һазрт ирҗ бәәршҗ. Тер церг толһалси өрлгүдин негнәннь нерн — Турумтай
(Турунтай) гиҗ араб улсин тууҗд харһиа. Санхд Ту- рунта (Турумтай) гидг үг XIII зууна үйд күүнә нерп болад йовдг үг болҗ һарпа. XI зууна цагин түрг келнд турумтай шовуна иерп, дербник (латипәр — фалько колумбариус); одаһии узбск кслнд эн үг бас бәәнә (бас дсрбник). Турумтай — турита (дербппк) шовун—
ас дәәч шовун, иачпа бүлд ордг, бичкн шоңхр (кре-
1ет) шовунла мел иҗл; утарн һучн тавн саитиметр күрдг, күндәрн — 200— 250 грамм татдг, «зөргтә, чидлтә шовун, теҗәлнь — үүрмг шовуд; аһарт чпги, һазр деер чигн цокҗ бәрдг» гиҗ келгдҗ. Бас чигн заһл- ман бәәдлтә, элкиь шархл, нурһиь көкрңгү («Җнзнь жнвотных» V боть, 208 халх; эн халхд заһлма турнта хойрин зург үзхт). Бас деериь псмхлә, Индип орнд бәә- ршдг, бас мел әдлхп тиим бичкн иачп турумди гидг нертә болдгҗ. (Эн дегтрин 193 халх). Хальмг келпд н, м хойр сольгдад йовдгииь саихла, турумтай—турум- ди—турнтай (турита) — нег үг болдгиь лавта. Тиигҗ туулин Турнта «баатрии» пери сергҗ, чинрән олна. “Хооси чинртә» үг келнд угапь бас иигҗ нсг үлгүр үзүлнә.
ТАС. Бүргд шовупа тускар шовуһар ацһучлдг омтп яһҗ магтҗ, буульҗ кслхән медхш: бүргд җиврт- по йосп баатр, бүргдәс давдг юмн шовуи төрлтн дотр уга, бүргд йоста һәрд. Бүргд утарн 80 — 90 саитиметр, күндәрн 3 — 6,5 кнлограмм.
Болв, бүргдәс ик шовуи олн. Тсдн д.отр бас чигп махч шовун — тас гиҗ бәәнә. Хальмг тууль, тууҗ, •’Ж,аиһр» мет ами үгпп зөөрд эн шовупа пер бас харһ- ня. Тяпь-Шань уулд бәәдг тас гидг пювуп өндр хадыи зивгт модиа ацмудар ик үр ясад өндглдг ик хар шовуи (утдан 1 метр, күндәрп 7 —12 килограмм). Тнпм нк (шГшь, өөд уга, зөрг уга, үксн малып күш идҗ тежәл лпдг; үкспә күш ик хол деерәс, кесг дууиаһас үзәд, шуу- 1лтаһар бууҗ прдг нювуи.
А-а, пювуи биш, зүркп (зөрг) уго омти! — гпҗ оүргдч өвгп Шарһан Ахмсд кслнә. — Кезәпә псг күп шдурәд, тасин җульҗһ тсмә өгәд авси, удандаи дас- \а I. үнгнд тәвнә, бүргд бнш болад, юм бәрсим бнш.
14
15
Үиг
үзәд, нисәд, бууһад, тиигәд бәәсим. Тср
күн аңһуч улст паадп болсим, — гиҗ
келнә.
Болв,
юцгад тер пювупа перп — тас
— хальмг
кел- нд үлдсмб? Кезоио, саадг керглгддг,
саадгар ацһучлдг цагт тас
шовуна өдп нк
кергтә болдг бәәж: өдәрнь саадгпп сумпа
иштнь жнвр кедг бәәҗ. Өдп җивр уга сумн
Гюодап, холд ппсдго болдг. Пам уулыи
һазрин аңһуч улс тасии
өдәр
хаапд алв өгдг чпгп бәәж. Тас шовуна
тускар псртә зуульч Н. М. Пржевальскпй
сон ксвәр бичсмн. («Җизиь животных»
дегтрнн 182 халх, шовупа зургпь бас эп
дегтрин 192—193 халхст харһпа). Дорм уул,
Алтап пуру алднд үзгдҗ новсп берк шовупа
перп тппм соньн кевәр олпа билгт
хадһлгдж. Тас шо- вуна орс нерпь хар
гриф. Моңһл
келн деер эи шовуп бас тас гих нертә,
зуг тасип
төрл
кондор
шовуг
бас теди тпнгҗ нерәддг болна.
Т
У Н
Җ У
Р. «Тунжурмудып
үрн
туцһл упһп» гнһәд «Җацһрт» келгддг.
Тунҗурмуд
— сәи
тохмта гүд
бо-
лҗ һарна. Санхд, ксзәиә маиа урдкс тинм
тохмта аду өскҗ авсн болна.
Өөрд-хальмгуд
ик ксзәно цагас нааран малып то- хм, тер
дотр мөрн аһрусна тохм ясад, сәәхрүлод,
шип тохм бүрдоһод йовдг бәәсмп. Типм
нег тохмпь — тун- жур
гүп,
тунҗур
мөрн.
Тууль-туужд орад, келгдәд йов- дгарн
тунҗур
— дегд
сәәхн болчкад хурдп; хурдп болсп деерән
холч, чиирг («уул бөгтрм упата» гиһәд
баатрип күлгиг магтна) үр (агт) өгдг гүи
бәәсп болх зөвто. Китд улсин туужд хойр
мицһн жил гилтә хоорап келг- дно: Дунд
Азип путгт, уул заагт «теңгрос ирсп
тохмта берк сән мөрд боәдгҗ» гиҗ йовна.
Тср мөрдәс авхар Кптднн хан Дуид Азип
Даваиь гндг путгур дә өскпо. Юцгад
гихлә, тним мөртә орн ик күчто бәәсми.
Сапхд, кезәно хальмгин урдкспп цагт
типм үлгүр болж туур- сп тохмта адун
бәосн чнгп бпз.
Тунҗур
гисп
дооч харп.х шовуп. Пржевальскпп хальмгуд
иигҗ кслпо: түүһн
пювуи
гпҗ боопо, дооч пювудыи хань тер, түүһпо
дару хурдп — һавшуиарп, зөрмгорп тунжур
повдг.
Түүһн
— эрпь,
тунҗур
■ күү-
кн нювупь. Тунҗуриг
орс
кели деср «ястрсб-тетеревят- ппк» гнҗ
орчулна. Түүһн
(тунжур) ө-шуһуд
бәодг пю- вуп, тегод хурдн нпслһто деерәп
һавшуп (альвн). Мод-
тл
һазрин шову бәрж иддг. Болв, усчдг шовуд
бас бор- дгҗ. Тер тустнь хар һолын
хальмгуд иим ду дуулпа: "Ппрн йисн
һалуп билә, тедн дунд эр пег һалуп билә:
" |уүһп шовун, омим тов!» — гпҗ тер
бәргдсп эр һалуп »рно».
Тпим
болхла, харцх
(түүһн, тунжур), бийәси
олн чолвап ик шову бәрдг болҗ һарна
(тунжур
0,7
— 1,5 кг гатдг, утдан 50 — 70 см болна).
Тунжур
хурдн
болн һавшун, чипрг, зөргтә шовун. 1юлв,
тунҗурла
юцгад
тиим сәәхн мөр дүңцүлж, урп цулвртаи
орулҗ олн улс ам амлад йовсмб? гих сурвр
1нроп тәвгдпо.
Далдһр
сәәхн чсежто, дорк ормасн хасн сумп мст
чурдар одм ксцто, дүринь үзсн күүно иүд
авлм хацта чарцх
— тунҗур тпим
үлгүр дүңцүл боллго боәшго • аиж..
(«Аһрусдын
омдрл» гидг дегтрин 5-гч боть авад, 117
14 халхппь секәд холосн цагт тегәд оч
медгдх).
У
У Л
Ь.
Ууль хар
урц (уурц) гпдг пертә, оваха гер- I.) эмгп
өвгн хойрип тускар «Җаңһрин» нсг бөлгт
кел- 1’1110.
Эн
үг өөрд улсин нойдын угип туск домгт
сопьн кггәр харһиа. Тер домгт пигҗ
келгднә: өөрд-дөрвд ул- • ии соодүдпн
уг — өнчн көвүн боәҗ гино. Тср көвүн
нпрһ мет матьхр удн модпа көндо дотр
кевтҗ гнно. Удн модиа бүчрәс һоожад
һарсп шүүспг тер модн деер ( үусн пювун
өлготә көвүпә амнур кеһәд, тежәһод, омд
о.юлһҗ гинә. Хөөннь тер көвүг олҗ авсп
өөрд-дөрвд \лг пой тәвәд (ха суулһад),
«удн модн экто, ууль шо- п\ н эцктә
Уднта-Бадпта»—гиҗ нер өгч гпнә. Эп
көвүпос һарсп үрднь: Әмнә, Дүмно гндг
хойр көвүн боәж бол- па. Әмпоһос арвн
көвүн һарч өссн. Дүмнәһос —дөрвн ьонүн
Һарч өссп, тсгәд «Әмнән — арвн, Дүмноп
— дөр- ии* - гиҗ келдг. Эн арвп, дөрвп
хойрас һарсн үрдпь п\һар пегдәд, өөрд
улс болсн чигп гиһәд келдг. «Удп ю.чп
эктә, ууль
пювун
эикто көвүг» Удмта-Бадм гиһод 'ин п
келдг. Сапхд, цаг икор өңгрсор эп көвүпә
нерпь <••111 эүсор кслгдно (болв, Бадм
гидг нерп — шнн цагпн ш рц, Ш1ДИН (җаһр)
кслпә үг). Тсгод Уднта-Бадпта ।
Уднта- Бадптан тохм — чорос (цорос) гидг нерто тө- 1« । Чорос — зүп һар, дөрвд хаадудып төрл боәснь лав-
16
17
та
(эп — тууҗд йовна). Чорос (цорос) төрләхн
эвр, псрәи иорһ (матьхр удн модн) гисн
үгәс һарлһтаһа| тоәлнә. Эннь — буру
(зуг эн оцдан тәәлвртә үг).
Уднта-Баднтан
тууҗ — хуучна цагнн итклһи домг. зуг
«Чороса сәкүсн» — ууль
шовун.
Ууль
шовун
— һурвлһ (сова) гиҗ нег моңһл толь,1
орчулгдсн бәәиә. Зуг талдан нег тольд
болхла ууль
- ик
нүдтә, мәкр хоцшарта, сөөд ду һардг,
махч шо- вун гиж цәол.һҗ. Эи сүүлинәр
болхла, ууль шовуи һур влһ татлһта (ик
пүдтә), сөөһин шовуп, ду һардг, элсто.
чолута эрг (өпдр) һазрт бәәршнә гиҗ бас
моңһлчн) цәәлһиә. Иим болхла, шар
пювун (му
дут) мет шову» гиж бас тәәлгднә. һурвлһ
биш, зуг һурвлһ татлһта шо вуи болҗ
һарна. Эи шовупа орс нернь — «обыкновеи
пый филин». Өцгпь — шархл борас ави
күрц хар - оли зүсн өцг иегдсп зүстә гиж
келгдҗ. Тегәд чигн ур1 (чум) бор, күрц
(шархл) хар (ууль хар) болҗ үзгдси бпз.
ТУЛ.
«Хоңһрии гер авлһна бөлгт» тул заһсна
тус кар келгднә. Усна көво тал һарад,
көшҗ одсн заһсш Хоңһр баатр җидәр
хатхад, авад .һархар седхлә, туз баатрнг
чпрәд, усна гүүнд авад орҗ одн алдна.
Зуч Хоцһриг мөрнь сүүлоп өгод, заһста
бийтоһинь тач һар һна. Тул чпдлтә деерән
ик заһсн болҗ һарна: шарл- пдәд, уптад
серчкәд, үлдсииь бас пдпо, келхд, нег
заһ сар баатр хойр хот кено.
Ода
мана һазрт ипм псртә заһси уга. Тул —
хальм гудыи урдксин үзҗ йовсн заһсп.
«Тул
— цеңгг (эмтәхн) уснд бәодг заһсп,
ховрһпь - харвтр улап; элкп (гесн) талкнь
цаһаи, хачрснь үүрмг. шүдтә, махпь ик,
амтта гиҗ «Тоолвр тольд» бичәто.
Тул
заһсна орс нернь — «таймень», бәәдг
һазрнь - Сиврни орпа һолмуд: Орхн,
Селецге, Амур, Енисей Эрцс болп Байкал,
Зайсан нуурмуд; утдап 1,5 метр күпдәри
60 кг татдг. «Селецге һолд 55 кг татдг тул
бэ рҗ авсиг үзлов», — гиҗ профессор А.
И. Улапов цөөкп җпл хооран ксллә.
Дегәд,
шүүгүлд торсп тул күчтәһор туульдг,
догни болдгҗ. Тегод чигн «алдрсн заһсн
тул мет» гидг үлгү| тогтсн бпз: шүүгүлос
алдрси бнчкн заһсна бнйпь туд мет догшар
зулдг. Эскло: бпчки заһсп алдрхла, заһс
Куүпд
ик
тул
алдрсн
мет һундлта болна.
Тул
мана
урдксин үзҗ йовсн заһсиа хамгин икиь.
Ода
бидн тул гидг
нерор далад бәәдг кит
гидг
әмтнпг перәднәвиди. Тиигҗ тул гидг
нерпә чинр сольгдҗ. Бо- лв, эн үгин хойр
чинринь медҗ, тольд чигн дегцднь орулх
зөвтөвидм.
БАРЧН.
Уулта, ө-шуһу модта һазрар, Алтан ну-
руһар иүүҗ йовсн өөрд хальмг улсин
келид кесг соНьи хуучна бәәдл медүлгч
үгм.үд үлдәси бәәиә. Тиим үгмүд дотр —
шовудын туск үгмүд соньн.
Хальмгин
урдкс аңһуч шовуд эдлж йовсн гиҗ урд
бпс келгдлә. Тиим үгмүдәс бүргд,
тунҗур, тас мет
не- рд цәәлһгдлә. Нег үлү бүргд шовуг
тер цагин улс хад- һлҗ аңһучлдг бәәсми:
һууҗмул цагтнь авч өскәд, сур- һад
(«номһар бууляд» «толһаднь томһ зүүһәд»)
авдг (шәҗ. Эргл Түргл баатр үг келхләрн:
Бәргсн
барчн кевтә шуугад,
Буульгсн
бүргд кевтә довтлад,
—тедү
мет догшар гиҗ келпо.
Буульсн
бүргд --- медгднә
аңд товхлә — довтлна (доврнә). Шуугҗ
нисәд бордг барчн ямаран шовун болхмб?
«Зурһа
дәкҗ хагзлсн бүргдиг барчн»
гиҗ
неродгддг гиҗ тольд харһна. Санхд,
һартан хадһлад, җил болһп хпгзлсинь
үзәд
бәәсн эзн тоолад, зурһан иас күрхләнь
барчн
гпҗ
нер өгдг санҗ.
Барчн
— нас
күцсн, чидлто дадмг, ацд һавшуп, үп- ю
бүргд.
Г>,)|)
гисиг бәрдг
Барчс
гиснд довтлдг,— гпҗ Хоцһрпи тускар
«ҖаЦ- һрт харһдг. Мана сапсар, барчс
биш, «барчн!» гиһәд |\к|)спд довтлдг
бүргд. Зуг барчн
гпдг
үг мартгдад, бврчс гпҗ нааһур келдг
үгор сольгдҗ.
,’|
У У
С (Л 0 У С А). Мөрно төрлтпос хальмгпп
үрлкс үзж, таньҗ йовспь олп: элжгн
(ээлҗрһн), тәк (ло|надь Пржевальского),
хул (кулап). Эн үгмүд хуу- чн дегтрмүдәр
харһдг. Мөрп төрлтпос эс харһдг үгнь—
18
19
луус.
Эп үг Зая-Пандитан судрт иигҗ харһиа:
«Зәрм олз—олз мөн; зәрм олз—доосн мөн.
Гүн боосхла — эд өргжх, луус (лоуса)
боосхла —- үкл олх». Эн соньн үлгүрт
хонр «шнн» үг харһна: луус
(«мул»
гиҗ орчул- гддг); боосх
(кеелтх,
тогтх —■ гисн үг). Үлгүриг ода- һнн
келнд орчулад холой. «Зорм олз — йосн
олз. Гүн морн кселтхлә, байжхнн тсмдг;
луус
кеелтхләрн үкхпн
тсмдг». Соньн шинжлвр: мөрн элжги, хойрас
балдрлҗ һарсн «мал» — луус (луусъ). Луус
гүҗрмг, чинрг, чид- лтә адусн болдг, болв
луусд
төл
уга: гүн луус бооссн
(тогтсн,
кеелтсп) цагтан эрк биш үкдг
йоста.
Тегәд чигп луус
боосхла
олз биш, һару
гиҗ
эн үлгүр цәәлһҗ өгчә- нә. һурвн зу һар
җил хооран келгддг үлгүр ода мартг- дж,
болв күнкл Заяһин бпчҗ үлдоси судрт
хадһлата йовсндап ода шинрҗ нлдв.
ЦАЙ
(ЦЛЯХЛ). Номт Рамстсдт цай гидг үгпн
тускар бичхләрн, өөлүд-хальмг улс цай
гнҗ ут көлтә, ут җивртә, ноһан өцгтэ
царцаха мет хорха хот исрод- нә гиж.
Иҗлин дөрвдин айлһд цай—рак—хорха,
Иж- лип торһуд айлһд цая,
эскло
цаяха (бас «рак») гпж бнчж.
Моцһлып
акадсмнк Цеидин Дамдинсүрэн гидг пом-
тыи түүрвосн (зокасн) орс-моцһл тольд
болхла, рак гидг орс үгиг моцһлаһар
дигварапз, хавч гиҗ хойр зү- сәр орчулҗ.
Санхд, моцһл келнд цай,
цая, цаяха гих
татлһта үг уга болҗ һарчана. Тсгод
хальмг кслнә цай (цаяха) кенә келилә
өөрхн болхмб? ги-һод хоохло, Дунд Азии
түрг улсмудып келилэ ирлццгү болҗ һарв.
Киргиз кслпд болхла, чаян
гндг
үгәр скорпион
нсрәд-
гднә. Санхд. скорпион,
цай хорха хойр
һазак бәәдлорн өөрхн болсар псг пертә
болсн бәәдлтә. Киргиз ксләр цай
хорхаг бас
чаян
гиҗ
перодпо, зуг су
чаян (усна
цаяха) гпҗ лавлҗ келно. Мана һазрт
скорпион хорха уга болсар цая—цаяха
гиҗ
һапцхп рак
хорха
пер авч. Цай
хорха, цаяха гиҗ
хойр зүсор ода биннь кслгдпә, болв урп
келпд, зокалд негпь батрҗ, пк зуудпь
цаяха
гнҗ
нег зүсэр бичгддг болж, йовпа. Болв,
Дунд Азин түргүдәс селвлисәрпь холэхло,
цая—цаян гпж. урд келг- дҗ Гювсн болхуца.
ЦЕН
(ЦЕЦ). Рамстедтип
түүрвосп хальмг ксл-
НО
тольд цен
гидг
хуучпа үг бәопо, зуг тоолврнь бат 011111:
цен
гндг
хальмг үг хунын
һууҗмул болх
(?), »гклә цаһаи
хутн болх
(?). — гиҗ маһдлж бичҗ; хун
Ц(’н гпсп
давхр үг хуп гих чинртә, ар үзгип хант,
1һчщ удсип келнд бас чигн цен
гисп
үг хун
гпҗ
орчу- лҗ.
Ху.'1,
так унГш баһ бальчр бәәхд, Хузха цаһап
зесрн ипзһ шлк бәәхд, Хуп-иен шовун девп
дегдж бәәхд, Хурлп көатә горәси баһ
бальчр баәхд Алта, Ха.чһа путг дүцгәж
бәәсмп, —
|пж
«Алтан магталд» келгднә. Эн — Барун
Моцһлын ппрд хальмгин келп.
Бурят
келнд цен
(ссн гиж,
келгдпо) туульд харһдг, ьү\к11
хуп
гпсп үг гпҗ Чсремисов К. М. орчулж. Моц-
һч келпд эи үг уга. Хун
(хуу) гидг
үг түрг улсип кел- Н1
пкор
харһна. Моцһл келтнрт болхла цен
(цең) гпҗ
\рч
пагт
келгддг бэоспь чигн маһд уга цецнәд
(сопр
|\\гаһар) гпсн үг цсп
гпдг
үгос һарси, хунын
дууһар,
• ||нн)р дуулдг күүг келдг боосп чпгн
болхуца. Болв нгп (11.(41) гиж стерх (цаһап
тоһру) келдг чиги бәосн опа.
Ү
II II
(Ү
П Э II).
Үд
түүд күргдг уга
Үү..*1!1 цаһаи ->.\!
түркәд.
Хоиг түүд күргдг уга
Хопьп
хон цаһаи эм түркәд,
Эдгәһәд авб, —
гиһәд, туудьд.
/К.ацһрт»
келгдод йовдг. Тср тууль-домгии эм кезә
'ни п
цаһан өцгто
(үүлп цаһан, хөи иаһан) болҗ һар- н.| Хопьн
(хөн) цаһаи
гпсиг медж болиа: дорд үзгпи. \\чп өөрдип
цагпн хөд — наһан зүстэ (одаһин моцһл
• •н бас цаһан). Тегод чпгн цаһан эмпг
цаһан нооста
•
МН1.1Э
дүццүлио.
1>(1лв
үүлн цаһаи гпсп - алмацлһта үг: үүлн олп
|\гн
оцгтә:
цаһан, бор, көкрцгү, хар (хурии
хар үули |ц1ы1
келдг).
Тегод үүлн
цаһан эм
гпж, үүлп — һапц- н п.тһан өнгтә болдгар
яһҗ ппгҗ лавлҗ келсп болх- •
••■’ Үүлн цаһан гисп
хаҗһр, хаҗһриь пим үлгүрәс 1Г
НД110.
Баруп Моцһлып орпд бичҗ авсп нсг туульд:
21
20