Добавил:

plewgs Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.

Вуз:

Национальный исследовательский университет «Высшая школа экономики»

Предмет:

[НЕСОРТИРОВАННОЕ]

Файл:

хальмг келнә тәәлвр толь.docx

Скачиваний:

Добавлен:

03.11.2024

Размер:

308.17 Кб

Скачать

☆

<<< < Предыдущая 12 / 32 3 > Следующая >>>

Предисловие

Настоящий «Толковый словарь калмыцкого языка (пособие для учащихся)» - это первая лексикографическая работа подобного типа, в которой дается толкование лексических единиц. Словарь составлен с учетом объема и содержания школьной программы по родному языку.

В словаре кратко и доступно раскрываются лексические значения общеупотребительных слов, сообщаются сведения об их произношении и грамматических признаках. При формировании словника словаря его стержневым элементом служит лексема. Лексические единицы представлены в нем в исходных формах с учетом грамматики калмыцкого языка. В словаре используется обширный иллюстративный материал из произведений калмыцких писателей, устного народного творчества, калмыцкого героического эпоса «Джангар», а также пословицы и поговорки, загадки, меткие выражения, скороговорки, фразеологизмы.

Словарь предназначен для учащихся, студентов, преподавателей калмыцкого языка. Им могут пользоваться все, кто хотел бы изучить калмыцкий язык. В словарь вошло около 1200 словарных единиц.

Друзья! Пусть этот толковый словарь станет хорошей подмогой вам в изучении калмыцкого языка. Помните, что «Знающий человек - это очень богатый человек», и поэтому старайтесь приобрести больше знаний, совершенствуйте свое мастерство, пусть удача сопутствует вам во всем.

Выражаю искреннюю благодарность всем тем, кто принял участие в подготовке этого словаря; Монраеву Михаилу Убушаевичу, Очир-Гаряеву Владимиру Эльдышевичу, Убушаеву Николаю Надбитовичу, Абушинову Сергею Валериевичу.

Благодарю неустанных тружеников лаборатории научно- технического и информационного обеспечения - заведующую лабораторией Нимгирову Галину Натыровну, ст. оператора Горяеву Маргариту Басанговну, операторов Шовунову Татьяну Бадьмаевну, Урубжурову Тегряш Викторовну, Батыреву Валентину Дмитриевну.

Тәәлвр толин бүрдәцин тускар

Толь олзлхин кергт хасгдсн үгмүдин болн темдгүдин цәәлһлт хәләх кергтә. Цуг цәәлһгдҗәх үгмүд хальмг цаһан толһан (алфавитин) дараһар өггдҗәнә. Цәәлһгдҗәх үгин өгүллин тогтац иим:

Экн түрүн хальмг үг. Хасгдсн үгмүд болн темдгүд.
О - эн темдгин дару үгин тәәлвр, үгин чинринь цәәлһлһн.
Үгиг орс келнд орчуллһн.
Орчулсна дару, тер һол үгмүдин грамматическ залһлдан зәңгд яһҗ олзлгддгнь үзүлгдҗәнә.

Как пользоваться толковым словарем.

Перед тем, как пользоваться словарем, нужно посмотреть список сокращений и условных знаков, ознакомиться со структурой словаря и построением словарной статьи.

Все заглавные слова даются в порядке калмыцкого алфавита, без объединения в гнёзда, по существующей орфографии. Словарная статья выглядит следующим образом:

Калмыцкое заглавное слово. Пометы.
Объяснение смысла слова, его значение (после знака О).
Перевод на русский язык.
Примеры употребления слов в словосочетаниях и предложениях, устойчивые словосочетания.

Хасгдсн үгмүдин болн темдгүдин цәәлһлт.

СОКРАЩЕНИЯ И УСЛОВНЫЕ ЗНАКИ, ПРИНЯТЫЕ В СЛОВАРЕ

анат.	Анатомий	анатомия
б.н.	бәәлһнә нерн	имя существительное
бур.т.т.	бурят улсин тәәлвртә тууль	бурятская загадка
высок.	күндлгч стиль	высокий стиль
геогр.	географий	география
Җ.	«Җаңһр» (хальмг батрльг	«Джангар» (калмыцкий
	эпос)	героический эпос)
звукоподр.	ә дурагч үг	звукоподражательное
		слово
лингв.	лингвистик	лингвистика
мед.	медицин	медицина
межд.	междометь	междометие
монг.	моңһл	монгольский
моңһл т.	моңһл тууль	монгольская сказка
м.ү.	моңһл үлгүр	монгольская пословиц;
нар.	нареч.	наречие
о.н.	орч.нерн	местоимение
парн.	хойр үгәс тогтсн үг	парное слово
перен.	теҗг утхта	в переносном смысле
прям.	тер кевәрн	в прямом значении
см.	хәлә, үз	смотри
фольк.	амн үгин үүдәвр	фольклор
т.	тууль	сказка
т.н.	тоолгч нерн	имя числительное
т.т.	тәәлвртә тууль	загадка
у.т.	улсин тууль	народная сказка
х.т.	хуучрсн үг	устаревшее слово
ү.	үлгүр	пословица
үүлд.	үүлдәч	глагол
х.л.а.	хальмг шүлгләнә хураңһу	антология калмыцкой
		поэзии
х.т.	хальмг тууль	калмыцкая сказка
х.ү.	хальмг үлгүр	калмыцкая пословица
ч.н.	чинрлгч нерн	имя прилагательное
А-С.С.	Амур-Санана А.	Амур-Санан А.
Бад.А.	Бадмин А.	Бадмаев А.

Бал.А.	Балакан А.	Балакаев А.
Б.Т.	Бембин Т.	Бембеев Т.
Докр.Б.	Докруна Б.	Докрунов Б.
Д.Б.	Дорҗин Б.	Дорджиев Б.
Җ.А.	Җимбин А.	Джимбиев А.
И.Л.	Инҗин Л.	Иңджиев Л.
К.С.	Калян С.	Каляев С.
К.Д.	Көглтин Д.	Кугультинов Д.
К.Э.	Кектән Э.	Кектеев Э.
К.А.	Куукан А.	Кукаев А.
Н.М.	Нармин М.	Нармаев М.
С.П.	Санган Л.	Сангаев Л.
С.Б.	Саңһҗин Б.	Сангаджиева Б.
С.А.	Сусән А.	Сусеев А.
Т.А.	Тачин А.	Тачиев А.
Ш.В.	Шугран В.	Шуграева В.
Э.Б.	Эрднин Б.	Эрдниев Б.

О - үгин чинр цәәлһлһн. Объяснение смысла слова, его лексического значения.

◊ - хальмг келнд бәәх келц үгмүд, устойчивые словосочетания в калмыцком языке.

1, 2, 3 - Нег үгин болн әдләр келгддг (бичгддг) үгмүдин чинрмүд. Раз-ные значения одного и того же или одинаковых по звучанию (написа-нию) слов.

ХАЛЬМГ КЕЛНӘ ЦАҺАН ТОЛҺА КАЛМЫЦКИЙ АЛФАВИТ

Аа	Җҗ	Өө	Тт
Әә	Зз	Пп	Уу
Бб	Ии	Рр	Үү
Вв	Йй	Сс	ъ
Гг	Кк	Фф	ы
Һһ	Лл	Хх	ь
Дд	Мм	Цц	Ээ
Ее	Нн	Чч	Юю
Ёё	Ңң	Шш	Яя
Жж	Оо	Щщ

Аав, б.н. О 1. Эцк. Отец, батюшка. Аавиннь әмдд кү тань, агтыннь сәәнд һазр тань. (Х.ү.). Аав минь уга цагт, бий минь һарад уга цагт. Әмн мет аав минь. (Җ.) 2. Эцкин эцк; экин эцк, өвк эцк; наһц эцк. Дед, прадед, өвк аав; наһц аав. - Аав, цәәһән уутн. Аав, йөрәһәд уутн. Энтн тана отхн арвтнтн көлән ишкәд, көдлмшт орҗ, түрүн олсн олзиннь дееҗ, - гиҗ Цаһан келв. (Э. К.)

Ааһ, б.н. О Сав. Чашка, чаша, пиала. Ааһта ундн, ааһ цә. Ик ааһ.- Сән, ав нег ааһ һуйр, хәрү өгхләрн, нег мишг һуйр өгхч, - гиҗ ахнь келнә.(Т.). Асхрад одхнь ааһ цусн биший.(Җ.)

◊ Ааһ цусан асхх - проливать кровь. Күүнә төлә, төрскән харсҗ дәәллдх. Ааһ цусан асхлций. Әгр хар булгин көвәд ааһ цусан асхлцнав.(Җ)

Аару, б.н., анат. О Шаһа (бод малын). Альчик (крупного рогатого скота): Җаңһр алтн шарһан ааруд хүврүләд, бийнь нәәмн көлтә аралҗнд хүврәд, кевтнә.(Җ.).

Аату, б.н. О Мөрнә бичкн шивңкә (шимнкә). Конская бабка (меньшая).

Авһ, б.н. О Эцкин ахнь, эс гиҗ дүнь. Дядя (по отцовской линии). Авһ ах; төрл авһ; авһ ач хойр. Басң - эн ирсн өвгнә өнчн ач көвүн. Эцкнь өңгрхлә, авһиндән өссмн. (Бал. А.).

Авдр, б.н.. О Модар кесн, халаһар олн зүсн эрә һарһад кеерүлҗ бүрсн яршг. Сундук, ларь. Авдрт өлг-эд, хувц- хунр талдан чигн юм дүрнә. Тер зөөртә авдрм батта һазрт хадһлгдҗана. (У.Т.)

Авлһ, б.н. О Мөңг, талдан чигн үнтә юм күүнәс авлһн. Взятка. Авлһ авх.

Аврлт, б.н. О Хәәрллт, өршәлт, хәәрллһн. Харсч авлһн. Спасение; пощада.

Аврлт уга, ч.н. О Өршәңгү уга, хәәрллт уга, догшн. Жестокий, беспощадный. Аврлт уга күн. Тер аврлт уга атаманс хәрү ирҗ өлкәдвзә гиҗ теегин угатьнр саглҗана. (И. Л.).

Агт, б.н. О Чимксн мөрн, күлг. Мерин, конь. Шулун гүүдлтә, сән тохмта эр мөрн. Скакун, рысак. Түмн шар-цоохр агт. (Җ.). Агтин сәәг цалмар бәрдг. (Х.ү.).

Адрута, ч.н. О 1. Өөтә. Неровный, шероховатый. 2. Довңта, даңта, даңшата. Адрута һазр. Зуг ода тер хаалһ альд бәәх? Хол болхий, өөр болхий? Адрута, даңшата болхий? (Д. Б.).

Адун, б.н. О Баг мөрд. Табун, косяк лошадей, сүрг адун, аҗрһ адун. Түмн шар-цоохр адун тооснасн үргн гүүһәд. (Җ.). Мазн баатр, марлын чикн адуһичн көөҗ авхар ирвв. (Х.т.).

Адуч, б.н. О Сүрг аду, аҗрһ аду, мөрдин баг хәрүлдг күн. Табунщик, пастух лошадей. Баатр Хар Җилһн: хаани адучв, - гиҗ бәәнә. (Җ.). Дәкәд адуч гертән бәәхлә, адһс гиҗ нанур иртхә. (Д. Б.). Мөрнь - күчтә мөрн, мөрнәсн адуч күчтә. (Х.п.а.).

Аҗл, б.н. О Көдлмш, керг, үүл. Труд, работа, дело. Үүдәвртә аҗл; номын аҗл; ухана аҗл; аҗлын өдр. Бамб нәәмтә болв чигн, чаңһ-чиирг, шүрүслг юмн, көдлмш-аҗлд йир эвтә, шунмһа болдмн. (Т. А.).

Алдр, ч.н. О Туурсн; алдршсн; нертә. Славный, известный. Алдр күмнд даргддго. Алдр сәәхн нерм ик холд одад. (Җ.).

Альвн, ч.н. О Дөгәтә, дөгә һарһдг; шогч. Шаловливый. Альвн харада; альвн күүкд; альвн салькн. Альвн сәәхн күлгин альвар цокулл уга арднь орҗ йовна (Җ).

Альхн, б.н. О Һуурин хотхр талк (дотр халх). Ладонь. Һарин альхн; альхна чигә (чинән). Шаҗни хойр альхан делгәд. (Җ).

◊ Альхн деерән бәрх - эрклүлх, эркәр бәрх, эркәр өскх.

Альчур, б.н. О Толһадан боодг, һаран арчдг дөрвлҗн эд, кизәр. Платок. Шеемг альчур, торһн альчур, бул альчур. Ноһан альчурарн дайлад, нәәрлҗ ташуһарн гүүсн, нигт хамтхаста модд дуудсн болна. (К. Д.). Шар-цоохр альчуриг нааран һарһ. (Җ ).

Амха, ч.н. О Шүдн уга. Беззубый, щербатый. Амха амн. Амха шүдн. Амха шүдтә амн. Буля тедүкнд унҗ одсн амха шүдтә саман шүүрч авад, нүр-герин өмн одад, толһаһан самлад, үсән ясв. (Э. К.).

Аңһах, үүлд. О Оңһах, ил бәәх; зааглх. Аман аңһах. Открывать, раскрывать; зиять. Аңһасн амта болв чигн, зальгдг хол уга. (Т.т. Хәәч - ножницы).

Аңһуч, б.н. О Аң аңңдг күн, аң бәрәч; аңһучлһ кедг күн. Аңһуч күн. Охотник. Аңһуч болх санатач, аалинь цугтнь медх зөвтәч. (Э. К.).

Аңһучлх, үүлд. О Аң аңнх, аң бәрх. Охотиться. Көвүн һурв хонад, һулзң зеердинь унад аңһучлв. (Җ ).

Ар, б.н., ч.н. О Өмн үзгин туск талк; хөөт үзг. Тыл; север; задняя (тыловая) сторона; северная сторона. Ар бий, ар үзг, ар талк. Ар бийдән хәләхнь... Алтань үзгдв. (Җ.).

Аран, б.н. О Җаҗлдг шүдн; соя. Зуб (коренной), клык (у животных). Агт аран. Нохан аранла харһсн шаһа бүтн һарх уга болҗахгов. (Д. Б.).

◊ Араһан зуух - бийән һартан бәрх; күнд зовлң теслһн, күчр өвдкүр даах. Цугинь Бата дааһад тесәд, арань зуугдад хорнь буслад йовна. (Э. К.); Ара харһулх юмн уга - келн деерән тәвҗ идх үүрмг умш чигн уга; гесндән өлг авх хот тас уга. Ара харһулх өвсн олдл уга (Җ.).

Арат, б.н. О 1. Зерлг, махч, үнтә арста аң; үнгн. Лиса, лисица. Хар буурл арат; шар арат, улан арат, теегин арат. Эҗго һазрт нег арат гүүҗ йовад, өмнән меңтә хавх үзнә. (Х.т.). - Харңһу се гүүҗ йовсн аратиг машин деерәс хаҗ авдг арһта залус бәәҗт! - гиҗ өвгн өкәһәд, аратын зо илв. (Э.К.). 2. перен. Мекч күн; аратла әдл мекч. Хитрец. Арат сүүләрн меклдг, зуһу келәрн меклдг (Х.ү.). 3. Арсн. Мех, меха.

Аратын арсн; аратын арсар уйсн (кесн) дах. Арат зах; арат махла.

Арвһр, ч.н. О Сарвһр, арвасн-сарвасн; сарсасн. Лохматый, косматый. Арвһр үстә; арвһр нооста.

Арвс, ч.н., б.н. О Чидлтә, күчтә. Богатырь, богатырский, очень сильный; великан, чудовище. Арвс әдл чидлтә; арвс баатр. Зөрмг улан Хоңһр дорхнь арвс әдл аһу ик идтә гинә. (Җ.). Аю әдл оврта, арвс мет чидлтә. (К. С.).

Арвта, ч.н. О Арвн наста, арвн нас зүүсн. Десятилетний. Арвта көвүн, арвта сурһульч.

Арһта, ч.н. Чадмг, чадмһа. О 1. Олмһа; эвтә; эвтә-довта; шулун; шулун-шудрмг. умелый, находчивый, ловкий. Арһта күн арвн терг ачдг, күчтә күн нег терг ачдг. (Ү.). 2. перен. Мектә. Хитрый. Арһта күн.

Арһул, нар. О Ә угаһар; тагчгар, номһар; үрвәд. Тихо, спокойно, медленно. Арһул үг келх. Арһул юм көх. Арһул йовх.

Ард, нар. О Ар үзгт. Сзади, позади, за спиной. Уулын ард. Ардан хәләх. Көвүд цаг көдлнә, көөһәд миисиг һарна. Хурдлҗ мис зулна, хулһнин ард орна. (С.-Б. X.). Эмәлиннь ард өмн һарад, җоладан әрә күч күрч йовдг болна. (Җ.).

Арзһр, ч.н. О Өөтә; орхһр; тегш биш; адрута. Шершавый, неровный. Арзһр һазр - баахн довңта һазр. Арзһр уул - кердгтә (шүдтә) уул, тегш биш уул. Арзһр шүдн - әдл биш шүдн. Арзһр альхн - шүрүн альхн.

Арл, б.н. О Төгәлң усн дотр бәәдг хүүрә һазр. Остров. Мини оңһцин йовсн мөр хәләһәд, нег дөрвн зун алд шаху һархлатн, арл бәәнә. (Д. Б.).

Арних, үүлд. О уурта бәәдл һарһх; бүркг, миркисн чирә. Арниси чирә; чирәһән арнилһх. Хмуриться.

Арслң 1. б.н. О Ик оврта, шарлңху нооста, махч аң. Лев. Эм арслң- львица. Арслң шүрүтәһәр дәврдг, эвтәһәр авдг.

(Ү.). Арслңгин баатр аратд керг уга, аратын альвн арслңд керг уга. (Х.ү.).

Арслң зан - мамонт.

Арслң 2. б.н. О Мөңгн. Рубль. Арслң мөңгн. Нег арслң; арвн арслң; зун арслң.

Арсн, б.н. О Деерк нимгн һадр; хальсн. Кожа, шкура, мех. Күүнә махмудын арсн; малын арсн, ангин арсн; арсн девл. “Нег җил туулан арсн чигн тесдмн”, - гиҗ Пүрвә көвүдән дөгәҗ өгнә. (Бал. А.).

Арсн ясн хойр - дегд эццн, махн уга, хатсн. Арсинь авх - догшар засглх, цокх, гүвдх.

Архайг, б.н. О Ик-ик умштаһар орҗах цасн. Орҗах цасна ик-ик, сәәхн эрәтә умш. Снежные хлопья. Архайг цасн. Архайг цасн деерәс арһулхнар һаңхҗ унна. (К. Д.). Альдасви?... Генткн адһлдад архайг цасн нислдв, уутар асхад- бадһлад, улм цааһас нислдв. (К. С.).

Асхар, нар. О Өдрин герл тасрад, шам асах цаг. Аяртад, нарн суусн цагт. Вечером. Асхар ирх; асхар болсн йовдл.

Асхн, б.н. О Сө болҗ йовх цаг. Вечер. Ора кем. Асхн болх; асхн ора, асхн кем, эрт асхн.

Асхни, ч.н. О Өдр чиләд, нарн суусн цагин. Вечерний. Асхни цаг; асхн үд. Асхни серҗңнсн сәәхн аһар өрчәрм наадна. (К. Д.).

Атхр, ч.н. О 1. Отхта, отхр. Күдрявый (о волосах). Атхр үсн. Атхр нооста хурһн. Атхр хар үсәрн альвлҗ Бамбала шоглна. (К. Д.). 2. Хурняста чирә. Морщинистый (о лице, коже). 3. перен. Зовлңта бәәдлтә, миркһр, уурлсн. Хмурый, угрюмый. Атхр хәләц. Атхр дүрстә залусин чирәст уутьрсн нүдд чирмлдв. (И. Л.). Хәрнь шидрә дегд атхр болад бәәвл. (Э. К.).

Ахрар, нар. О Товчлад келх; дала үг келлго; ут бишәр. Коротко, сжато. Ахрар келх; ахрар тәәрх. Үгин ахрнь сән, дееснә утнь сән. (Х.ү.).

Ач 1. б.н. О Ах-дүүнрин күүкд: ач көвүн (сын сына, сын брата); ач күүкн (дочь сына, дочь брата). Внук, внучка, племянник, племянница (по мужской линии). Ачан таньдго - өнр, агтан таньдго - байн. (Х.ү.). Эднә ач көвүн, баахн залу, эмәлтә бәәсн мөрән услҗ авад, мордад һарна (М. Н.). Таңсг Бумб хаани ач гинә. (Җ.).

Ач 2. б.н. О Күндллһн; сән үүлдвр күцәлһн; тус күрглһн; ач-тус. Заслуга, услуга. Күүнд кесн ач кезә чигн үрдмн биш. (Э. К.). - Намаг үкләс харсҗ аввт, тана ачитн би мартш угав,-гинә. (Х.т.).

Ачта, ч.н. О 1. Күндтә; әмтн күндлдг. Достойный, заслуженный. Ачта күн. Ачта багш. 2. перен. Ач кесн. Полезный. Ачта көдлмш.

Аш, б.н. О көдлмшин күцәмҗ. Күцәсн көдлмшин (кергин) чилгч, диг. Результат; итог; выводы. Ашнь сән; сән аш; аш уга. Сурһулин аш - тосн, харңһуһин аш - цусн. (Х.у.).

Аюл, б.н. О Әәмшг; әәмшг учрасн теңгрин, йиртмҗин, бәәдл; зуд, гүрм. Стихия, бедствие. Дәәнә аюл бичә үзгдтхә. Һазр чичрлһнә аюл. һалас даву аюл уга. (Х.ү.).

Аюлта, ч.н. О Әәмшгтә; әәмшг учрасн бәәдлтә; зовлңта; гүрмтә. Опасный. Аюлта цаг.

Ә, б.н. О Дун; шууган; һарчах дун. Звук; шум. Тодрха әс (дун); ә уга. Бум күүни ә һарад һагц күн торс гиҗ үзгдв. (Җ.). Тачкнсн ә соңсгдв.

◊ лингв. Эгшг әс - гласные; хадвр әс - согласные.

Әә балт, б.н. О Кезәңк дәәлдлһнә зер-зев. Ут бәрүлтә (рукоять), хурц иртә, кевәрн хавсн сарин бәәдлтә сүк. Бердыш (боевой топор с лезвием в форме полумесяца и длинной рукоятью). Савр баатрин дурта зер-зевин нернь - әә балт. Найн негн алд әә балтарн күрңгин шүрүһәр ирҗ цокн йовна. (Җ.).

Әәдго, ч.н. О 1. Зөргтә, зүрктә. Юмнас әәхән меддго. Юмнас сүрддго. Храбрый, бесстрашный. Юмнас әәдго күн. Киитнәс әәдго урһмл. 2. перен. Батта; зөргтә. Стойкий, непоколебимый.

Әәлһн, б.н. О 1. Юмнас әәҗ бәәлһн. Юмнас сүрдлһн. Чочлһн (чочад әәх). Боязнь, страх, трусость. 2. Икәр әәснәс көлтә учрсн үүмән; үүмәтә бәәлһн; сүр-сүмсн уга бәәлһн. Паника.

Әәлһх, үүлд. О Сүрдәх; чочах, сүмсинь авх. Пугать; угрожать; шантажировать. Әәлһҗ шахх.

Әәмтхә, ч.н. О Юмнас үргәд, чочсн, сүрдсн. Боязливый, пугливый (осторожный); трусливый. Әәмтхә күн; әәмтхә аң, әәмтхә хәләц Әәмтхә күн сүүдрәсн әәдг. (Х.ү.). Йиртмҗд йир әәмтхә. (Т.т. Туула). Сүргәсн салсн гөрәсн әәмтхә гидг эс билү? (Җ.).

Әәмшг. б.н. О Сүрдсн (әәсн) бәәдл. Гүрмтә бәәдл. Үүмәтә бәәдл. Аюл. Опасность, угроза, страх. Әәмшг уга бәәлһн. Әәмшг һарх. Әәмшг уга. Әәмшг келҗ ирдго. (Х.ү.). Тер түмн шар-цоохр агтиг көл таслҗ көөҗ авхла, манд әәмшг уга. (Җ.).

Әәмшгтә, ч.н. О 1. Догшн; сүркә; аюлта; үүмәтә; күн әәх. Опасный, страшный. Әәмшгтә бәәдл. Әәмшгтә зүүдн. Әәмшгтә йовдл. Тадн ик әәмшгтә улс бәәҗт. 2. перен. Сүркә догшн. Күчтә. Грозный, әәмшгтә күчн. Әәмшгтә чидл.

Әәрг. б.н. О Чигәнә экн деер үс кеһәд, искәһәд кедг ундн. Айран, әәрг-чигән. Хулһн шаһад әәрг кеҗ, нег хаана адуч ирхлә, өгнә. «Шимтә сәәхн әәргв», - гиҗ адуч келнә. (Х.т ). Әәргиг бүлхлә тосн ундг, әсриг сөрхлә - керүл болдг. (Х.ү.).

Әәрм, б.н. О Орн-нутгин церг. Армия. Әрәсән әәрм. Әәрмд церглх. әәрмд мордх. Әәрмәс ирх.

Әәтә, ч.н. О 1. Дуута, айста. Звонкий, звучный. Сәәхн әәтә. Әәтә хоңх. 2. Шуугата, ниргәтә. Шумный.

Әәтрүлх, үүлд. О Төвкнүлх; амралһх; сергәх; номһрулх. успокаивать. Әәтрүлҗ наадулх. Одак Пүрвә көвүн, әмд күн, одхларн терүг хәәҗ олх гиҗ эн бийән әәтрүлнә (Инҗин Л.).

Әәх, үүлд. О Юмнас сүрдх; чочх, сүмсән алдх. Бояться, страшиться. Олн өнр гиҗ бичә әәһич. (Җ.). Әәхлә бичә ке, кеснә хөөн бичә ә. (Х.ү.).

Әгрх, үүлд. О Өгрх; өгрәд хатх; хумхарх; нарнд шатҗ. Выцветать; выгорать; Хойр талан шуукрлһнд һазрин өвсн хойр талан әгрәд. (Җ.). Бичкнәс авн сурһмҗ бийиг әгртл дахдг. (К. Д.).

Әдл, ч.н. О 1. Йилһән уга; иҗл бәәдлтә. Равный; похожий; одинаковый. Әдл бәәдлтә; әдл чинртә. Эмнг тег, өр дотрк алтнла әдл зөөрән эклҗ илдкв. (Н. М.). 2. нар. цацу, иҗл. Подобно; как; похоже. Чидләрн әдл. Керүлч күн нохала әдл, ховдг күн керәлә әдл. (Х.ү.) Нурһарн цацу. Тер чамла насарн цацу.

Әдләр, нар. О Цацуһар; нег иҗләр; цацу-цацуһар, цацу кевәр. Одинаково.

Әдлцүллһн, б.н. О Дүңцүллһн; цацуруллһн; дуралһн. Сравнение.

Әдлцүлх, үүлд. О Дүңцүлх; цацурулх; дуралһх. Сравнивать, равнять.

Әдлцх, үүлд. О Дүңцх; цацурх. Быть одинаковым; Әмтнд сә кесн байрла әдлцх байр уга. (К. Д.).

Әкрмдлһн, б.н. О Арһлһн; давхцан; кииһән давхцулҗ авлһн. Одышка.

Әкрмдх, үүлд. О Арһх; әмсхх; кинь давхцх. Страдать одышкой; Тер әкрмдәд бәәв. Удсн уга, адуч көвүн Лаша әкрмдн, әмсхлсн орад күрәд ирв. (Д. Б.). Өрчм әкрмднә... чидл уга... (Д. Б.).

Әмдәр, нар. О Әмтә бийәрн, әмд-эрүл бәәсн деер; әмд бәәсн деер; әмсхлтә бәәсн деер. Живьём; заживо. Хар Кинәсиг Арслңгин Цаһан баатрлаһинь әмдәр күлн чирүлв. (Җ.).

Әмд, ч.н. О Әмтә, киитә, әмсхлтә, үксн биш. Живой. Әмд бәәх. Арвн хойр зурһан миңһн баатран әмд мет цуглулҗ суулһад.(Җ). Әмд йовсн хөөн ааһин ам зуух; әмд күн - арһта.(Х.ү.). Әмд йовхла, ацата темән чигн үзгднә.(Э.К.).

Әмдрх, үүлд. О Әмн орх. Оживать, воскресать. Арһта улан Хоңһрнь әмдрәд босв.(Җ.).

Әмнч, б.н. О Бийиннь арһ хәәҗ, бийдән туста юм кедг күн. Әмндән туста. Әмнәннь арһ хәәдг күн; бийдән тус күргдг, хаҗудк бәәсн әмтиг керглдго күн. Эгоист. Әмнч күүнәс хол йовхмн. (Б. А.). Әмнч күн му нөкд. (Х.ү.).

Әмтәхн, ч.н. О 1. һашун биш, шикрин амтта. Сладкий, әмтәхн альмн. әмтәхн уста худг. Хашнь әмтәхн, хәәсн бичкн. (Т.т. Өндгн). Әмтәхниг һашурулхд йир амр, һашуниг әмтәрүлхд күчр. (Х.ү.). Әмтәхн тарвс үзҗәҗ, амслго яһҗ тесдв. (Д. Б.). 2. перен. Җөөлн, сәәхн, сән, тааста, таалмҗта, чееҗ хаңһадг. Приятный, доставляющий удовольствие. Әмтәхн келн - айслҗ, эрклүн бәәдлтәһәр үг һарһҗ келх; сәәхн (җөөлн) үг келх. Әмтәхн нөр - айта сәәхн нөөртән диилгдәд төвкнүн унтлһн. Орчлңд юн әмтәхмб? (Т.т. Нөр). Әмтәхн нөөртән диилгдәд одсн дару... (Э. К.).

Әңг, б.н. О 1. Бүкл юмиг хувасна хүв. Часть, отдел; группа. Нег әңг. Тер әмтнә әңгд мана хальмг урн үгин нәрн бичг зерглдҗ йовна. (Э. К.)....Эврә церглҗәх әңгдөн күрх тер Пүрвән өмн босв. (Д. Б.). 2. Тасрха, зүсм, керчм. Обрывок, отрез, кусок. 3. грам. Хүв үг. Частица. 4. мат. Тооһин девсң. Разряд.

Әңглх, үүлд. О Хувах, салһх, әңг-әңгәрнь йилһх, баглх, хүв-хүвәрнь кеҗ авх. Делить; отделять; группировать.

Әрә, нар. О Баахн-баахнар; эс медгдгәр. Едва, еле-еле. Әрә йовх. Әрә үзгдх; әрә багтх. Эрст бәәсн час хәләхлә, әрә

гиҗ арвн час болҗ йовхнь үзгдв. (Н. М.). Әрә үләсн салькн әрә ноһа көндәнә. (К. Д ).

Әрәхн, нар. О 1. Арһулхнар, үрвәд эс медгдмәр, невчкнәр; болһамҗтаһар; арһулхнар; өрвәд; адһлго; уданар. Чуть- чуть, еле-еле.

Әрвлх, үүлд. О 1. бичкн-бичкнәр эдлх; дүрх, хоршах; хурамштаһар бәәх. Беречь, экономить. Мөңгән әрвлҗ эдлх. 2. Санан зовх, хәәрлх. Жалеть, щадить. Бийән әрвлх. Эцкин һанц көвүһән кү кехәр седҗәх улс ода, тедн чамас юуһан әрвлх билә. (Д. Б.).

Әрвч, ч.н. О Баһ-баһар эдлдг; хурамштаһар бәәдг; әрвлдг. Бережливый, экономный, әрвч күн. Орсн оруһан әрвлҗ эдлдг күн. Әрвч күн - бийдән туста. Әрвчд - кишг хурдг. (Х.Ү).

Эрллһн, б.н. О Йовлһн, җилилһн, уга болҗ одлһн; әрлҗ одлһн, уга боллһн. Исчезновение. Җигтә әрллһн.

Өрлх, үүлд. О Йовх, җилих, уга болх; уга болҗ одх. Исчезать. Гүүһәд әрлх; гертәсм һарч әрл. Не, әрлцхәг тедн, каарад одцхаг. (И. Л.).

Әрүн, ч.н. О 1. Цевр. Чистый; святой; әрүн цевр уста худг. Әрүн цаһан мөңгн ширә. (Җ.). 2. перен. Цаһан. Священный. Әрүн седкл - цаһан седкл. Күндтә мана улс, би таднла әрүн седкләсн күүндҗәнәв. (И. Л.). Чирән сәәхнәс чееҗин сәәхн әрүн. (Бал. А.).

Баатр, б.н., О 1. Ик күчтә, ик чидлтә, ик зөргтә күн. Ик гидг залу-зөрг, чиирг. Богатырь, герой. Баатр күн. Зөргтә баатр. Адг гисн баатрнь һанц бийәр долан миңһн баатрт зөвлдг. (Җ.). Баатр нег үктл, әәмтхә миңһ үкдг. (Х.ү.). Баһ өсәд босхларн, аштнь баатр чигн болад туурдг. (К. Д.). 2. ч.н. Зөргтә, зөрмг, баатрльг. Богатырский; геройский; отважный. Баатр йовдл. Баатр кевәр бийән бәрх. Нарт делкән орни чиирг, чаңһ, бөк, баатр - эн тоотыг өөрән дахулсн.(Җ.).

Баахн, ч.н. О 1. Бичкн; җиҗг; үчүкн; ик биш, бичкн нурһта. Маленький, небольшой; 2. Баһ; баһ наста. Молодой. Баахн көвүн. Баахн залу. Баахн бәәдлтә. Баахн наста күүкд кевтә. (Җ.). Мөриг нег баахн көвүн көтләд һарв. (Бал: А.). 3. нар. бичкнәр; ик бишәр; невчкн зуур. Помалу, немного. Баахн зуур амрч авад һарад гүүв. (М.Н.).

Баахнар, нер. О Баһ-баһар; бичкнәр; ик бишәр; бичк-бичкнәр. Немного; помаленьку, понемногу. Баахнар хот эдлх. Көл баахнар өвчәнә.

Бавһр, ч.н. О Арвһр; сарвасн; сарвһр; бависн. Лохматый; пушистый; обросший. Бавһр нооста ноха. Бавһр өвгн шовһр җидтә. (Т.т. Зара). Арвасн бавһр зарцас эн алдрҗ зулҗ чадхш. (Д. Б.).

Бавуха, б.н. О Үсн теҗәлтә, сәрсн җивртә, сөөд нисдг юмн. Летучая мышь. Аратс дунд - аратн, җивртн дунд җивртн. (Т.т. Бавуха). Барана өмн бавуха. (Т.т. Оньс).

Баг 1. б.н. О Баглсн, цуглулсн, негдүлсн. Группа, отряд. Нег баг улс. Баг арлмуд. Тер багт би биилн-дуулдг, “Җаңһрин” зах - зухинь меддг күн болад орв. (Э.К.). Багар бәәхлә, бәәхд чигн сән болҗахгов. (Д. Б.).

Баг 2. б.н. О 1. Нигтәр урһсн урһмл. Шагшг урһмл. Заросли. Ик баг яшлар орад. (Җ.). Бүчрәрн чидл авад, багарн урһҗ нәәхлнә. (К. Д.). 2. Багла өвсн. Боодг хулсн. Багла цецг. Связка; пучок.

Багш, б.н. О Күүкд сурһдг, сурһмҗ өгдг эрдмтә күн. Учитель. Багш - күндтә күн. Мана багшт - әәмшг уга. (Бад. А.). Бийән сурһдг багшан күндл. (Х.ү.).

Багшлх, үүлд. О Күүкд сурһх; медрл өгх, учительствовать, преподавать. Багш болҗ көдлх. Школд багшлх; селәнд багшлх. Олн җилд багшлх.

Баһ, ч.н. нар. О Бичкн, ик биш. Малый, небольшой; Баһ үүл; баһ болх; ик баһ уга. Мөрәһинь ик баһ гил уга наадултн.

(Җ.). 2. Баахн насна цаг. Үйн цаг, дүүвр. Баһ насн. Младший; молодой. Баһ улс нег-негндән дөң болдмн. (Эрнҗәнә К.). 3. Үүрмг. Мелкий. Баһ ясинь хамрарн һарһад идҗ оркв. (Җ.). 4. Баһар; бичкнәр; баахнар; ик бишәр. Мало, немного. Баһ өгснднь - үдләд, ик өгснднь хонад. (Х.ү.).

◊ Баһ дүүвр насн. Юность. Энүнд баһ дүүвр насна өдрмүд сангдв. (И. Л.).

Баһар, нар. О Бичкнәр; баһ-саһар; ик бишәр. Помалу, поменьше. Баһар туслдг. Баһар кех. Баһар өвс хадх.

Бадм, б.н. лотос. О 1. Ик-ик сәәхн цецгүдтә урһмл. Бадм цецг. Өргн Шартг гидг далань... өңгтә бадмин герл һарад бәәдг гинә. (Җ.). Цегәхн булгин уснд урһсн әрүн цаһан бадм цецг. (Д. Б.). Баахн нуурт бадм цецг һаңхна. (Т.т. Зул - лампадка). 2. Бадм чолун - рубин. Ке-сәәхн, улавтр өңгтә үнтә чолун.

Бадмшх, бадмшрх, үүлд. 1. Цецгәлх. Цвести, расцветать, распускаться (о лотосе). 2. перен. ухан орад, батрад төлҗх. Өсх, төлҗх, ясрх. Подрастать, крепнуть, развиваться, умнеть. Баахн бичкн дүүнрән бадмшад угаднь мордлалив. (Фольк). Очр-һәрә, нааран-цааран йовдңнҗаһад, бадмшрад уга хооларн домбрин айсас салшгоһар негдүләд эклв. (Д. Б.).

Байр, б.н. О 1. Седкл ханх бәәдл, седкл байн бәәлһн. Маңна тиньгр бәәлһн. Радость, веселье. Байр ик. Байр күргх. Делкәд байр өгснәс даву хүв уга. (К. Д.). 2. перен. Седкл кишгәр дүүрх - переполниться радостью в сердце. Седкл төвкнүн байрта бәәх. Зуг, дууһичнь дуулнав, зүркндән байр урһанав. Өргмҗтә җирһл үүдәх. Байр үүдәсн үрндән, Бадм көвүн, чамдан. (Н. М.).

Байрлх, үүлд. О Ик байр-бахмҗта бәәх. Маңна тиньгр бәәх. Радоваться. Икәр байрлх. Байрлҗ, - Сән! - гиҗ зәрлг болад, арнзл зеерд деерән дәкн мордв. (Җ.).

Байрта, ч.н. О Бахтҗ маңна тиньгр бәәх; байр үүдәсн. Радостный, Байрта зәңг. Байрта чирәһәрн. Байрта серх.

Байрта өдр. Менд, байрта харһий. (Э. К.). Үкв чигн - нертәһәр, үлдв чигн - байртаһар. (Х.ү.).

Балт, б.н. См. Әә балт. Бердыш. Күнд шар балтан хәрүлҗ ав. (Җ.).

Бар, барс, б.н. О Күчтә чидлтә, ик оврта, җөөлн нооста, махч зерлг аң. Тигр; барс. Көдәд бәәсн көгшн барсин цөсн билц тустл хәәкрәд оркв. (Җ.). Барс өтг хойриг базһлдулн сиилҗ. (Җ.). Барсин сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөн бичә тәв. Барсиг медә бәәҗ, мөринь бичә мөрд. (Х.ү.).

Бат, ч.н. О 1. Чаңһ. Крепкий, прочный. Бат зәңдә. Бат утцн; бат деесн. Батар уйсн алдрдг уга, батын ээҗ уульдг уга. Үгин ахр сән, илгнә батнь сән. (Х.ү.). 2. перен. Чаңһ-чиирг боллһн; итклтә, нәәлвртә, чидлтә, эвдрән уга. Нег мөслх. Хату шиидвр авх. Надежный, выносливый. Бат үг. Бат түшг. Бат цогц. Мөрн цергт манахсас үлү эвтә, һавшун бат улс ховр болх. (И. Л.). Цогцм одач бат, цусн зүркнд халун. (К. Д.).

Батлх, үүлд. О Чаңһах; батар боох; нег мөслҗ авх. Укреплять, утверждать. Сурһульдан шунхмн, унтл кевтл уга дасхмн гиҗ шиидәд, батлад оркввидн. (Бад. А.). Би көдлн бәәҗ заочн дасх болад, батлад авчксн биший. (Бал. А.).

Батрх, үүлд. О Чаңһрх; бат болх; нег мөслх. Укрепляться, утверждаться. Йиртмҗин төрнь хад мет батрад, җирһҗ дүргҗ бәәдг мөн. (Җ.). Цогц чаңһрв, урмдм батрв. (И. Л.).

Бахмҗ, б.н. О Өврл; таалмҗ; бах; ик байр. Восторг, восхищение. Би даңгин үнн седкләсн чамар бахмҗ кедг биләв. (Бад. А.).

Бахмҗта, ч.н., нар. О Байрта; таалмҗта; байртаһар, таалмҗтаһар. Приятный; радостный. Бахмҗта бәәдл. Бахмҗта бат нәр кей. (Җ.).

Бачм, ч.н. О Шулуһар, хооран саалго кедг. Срочный, спешный. Бачм керг. Бачм төр. Бачм үүл. Үүл минь бачм билә.

(Җ.). Сөөни өрәллә дуудулдгарн, бачм керг харһснь эдн медв. (Бад. А.).

Бәәрн, б.н. О 1. Бәәдг һазр; бәәршсн орм. Местонахождение, место. Бәәдг бәәрн. Бәәршдг һазр. Мал идшлдг һазр. Тедн хаша бәәсн әәмгүдиннь һазр эзлҗ авад, то тоомҗго өссн малмудан хәрүлх бәәрнә төлә нооддв. (Бал. А.).

Бәәшң, б.н. О Өндр сәәхн өргә; харш. Ик өндр дүңгәсн тосхлт. Дворец, башня, здание, дом. Кремлин бәәшң. сойлын бәәшң. Шатр болсн шар цоохр бәәшңдән шәргәд, ирәд буув. Зүүләд йовҗ йовтлнь алтн шар бәәшң харһад ирв. (Җ).

Бәрх, үүлд. О 1. Йовуллго бәәх, һартан авх. Держать (в руках); брать (в руки), һартан бәрх; һар дәәрән бәрх. Дәгтрән һартан бәрх. 2. Авх; бәрҗ авх; хавлх; шүүрх. Ловить, хватать. Аң бәрх; заһс бәрх. Нег дәкҗ заһсч өрүн өрлә заһс бәрхәр һолур һарад йовдг болна. (Х.т.). 3. Юм тосхх. Строить, ставить. Гер бәрх. Тосхачнр шин гермүд бәрҗәнә.

◊ Ам бәрх - күчәр дууһинь таслх; күчәр үг келүлл у га бәәх. Наад бәрх - күүһәр зог кех. һартнь бәрүлх - өшәһән некҗ авх.Тер хар саната улсин һарһсн хамгинь һартнь бәрүләд, амнднь зуулһад тәвхвидн. (Д. Б.).

Билг, б.н. О ухан; нәрн ухан; эрдм; чадвр. Способность; талант; ум. Дүүдәд сурһуляс талдан зөөр уга, арһта болхла, теңгр энүнд билг өгсн болхла, школд орг, сург. (Т. А.). Ол келсн ульг, цө келсн билг. (Х.ү.).

Билгтә, ч.н. О Нәрн ухата. Способный, талантливый, умный. Билгтә күн. Билгтә шүлгч. Билгтә сурһульч. Эн күн цуг хальмгудиг цуглулҗ авад, билгтә, эрдмтә, хурц келтә улс шүүҗ авв. (Э. К.). Бийән бәрсн залу нутг залдг, билгтә үгтә күн зүрк бәрдг. (Х.ү.).

Бирчих, үүлд. О Морчих, корсих, һашун юм идсн бәәдл һарһх. Морщиться. Бирчисн чирәтә күн. урдкан илднь үзҗәх метәр залуһин нүднь бүриһәд, чирәнь бирчиһәд одв. (Д. Б).

Ботхн, б.н. О һарад җил болад уга темәнә тел. Верблюжонок. Темәнә ботхн. Темән, темән төөрүхә, темәнә ботхн тенүхә. (Дарҗң).

Бөк 1. ч.н. О Ик чидлтә, чаңһ-чиирг. Крепкий; сильный; могучий. Бөк күн. Уул бөгтрм бөк. (Җ.). Бий бөк болхла, негиг диилдг, сурһульта болхла, олыг диилдг. Әмтә юмнд арслң бөк. (Х.ү.). Бөк мөрнд бөөр өлгәтә. (Т.т. Сиик).

Бөк 2. б.н. О Ик чидлтә күн; ноолдач; ноолдана марһанд орлцач. Борец, силач. Бөк - ноолдач. Таниг хан күүкн иртхә гилә, бөкән кеҗ ноолдулн гиҗ бәәнә. (Җ.). Элстин ар девсңгд тер цагт мөрд урлдулдг, һәәхүл һардг, бөк ноолдулдг халцха билә. (Э. К.).

Бөлвә, б.н. О 1. Көөснәс һардг юмн, умш көөсн. Пузырь; пена. Усна бөлвәс. 2. перен. Похожий на пузырь, пену. Бөлвән бәәдлтә; бөлвәс дурасн. Бөлвә өвсн. Мөңгн цөгцс болсн бөлвәс салькнд халһрҗ нүүлдәд, камбин үнрән каңкнулҗ аһарт тараҗ дүүргәд оркна. (Д. Б.).

Бөлвәлх, үүлд. О Көөстх; бөлвәс һарһх. Пениться, пузыриться. Бүрә сәәхн көөсиһән толһа деерән бөлвәлн цацв. (Җ.).

Бу, б.н. О Хаҗ олзлдг зевсг. Хавал. Ут пистүл. Ружьё. Хойр амта бу - двухствольное ружьё. Оһтр бу - карабин. Бууһар хах. “Йор урдас, заңһ деерәс’’, - гиһәд, бичкдүд бу бәрәд наадад бәәхлә, дән болна гидмн. Дән бичә үзгдг! Чикнд бичә соңсгдг! - гиһәд эмгн бурад йовҗ одв. (Э. К.).

Булг, б.н. О 1. һазр дорас усн һардг һазр. Источник, родник. Экн булг. Киитн булгин усн. һолын экн - булг, күүнә экн - наһцнр. Бурһсн модн сүүдртә, булгин усн ундта. (Х.ү.). Киитн булгин уснд йовсн оцл көк һалзниг бәрәд көтләд авв. (Җ.). 2. перен. көрң; зөөр; көрңгин (зөөрин) экн. Оруһин булг - источник дохода; эрдмин булг - источник мастерства; зөөрин булг - источник богатства. 3. мед. гнойник, гнойный отит. Өөртә шарх. Чикнә булг- чикнәс өөр һардг гем.

Бултах, үүлд. О Әрә үзгдх; әрә үзгдҗ һарх. Высовываться; показываться. Әрвҗән уга бултах. Сар бултаһад һарч йовна. Делкән шарһ нарн бултаһад һарч йовна. (Н. М.).

Бултлһн, б.н.. О Далдлһн. Күүнд үзгдлго бәәх. Әмтнә нүднд үзгдлго бәәх. Күүнәс бултлһн. Прятки, скрывание.

Бултх, үүлд. О Улст үзгдлго бәәх; нүднд үзгдлго бәәх. Спрятаться, скрываться. Олн әмтнәс бултх. Амнднь нег хамтхас дүрҗ оркад, Җаңһр бултв. (Җ.).

Бумб 1. б.н. О Көшә. Памятник, монумент. Хотл балһсн дунд күрл бумб дүңгәв (тәвгдв).

Бумб 2. Бумба (название легендарной страны изобилия и мифического океана в героическом эпосе “Джангар”. Хальмг баатрльг “Җаңһр" дуулврт келгдҗәх җирһлтә, төвкнүн, байр-җирһл үүдәсн, сәәхн орн-нутгин болн аһу ик гүн далан нерәдлһн. Бумбин орн төвкнсн бәәнә. Бумб дала гидг далан көвәд. (Җ.).

Буурл, ч.н., б.н. О 1. Цаһавтр, борвтр өңг. Седой; седина. Буурл сахлта (үстә). Цал буурл сахлта, цаһан өвгд нег дуңһра күцв. (Җ.). 2. Бор, борлңху зүстә (мөрнә зүсн). Чалый (о масти лошади). Эвтә буурл һалзн мөрим тохҗ өгтн! - гиҗ хәәкрв. (Җ.).

Бүл, б.н. О Нег герт бәәх эк-эцк күүкдтөһән, өрк. Семья, семейство, өрк-бүл; гер-бүл; ик бүл. Өвгн орҗ ирн үзнә: гернь йир уутьхн, олн күүкдтә, угатя бүл бәәснь медгднә. (Эстонск тууль).

Бүлән, ч.н. О 1. Ик халун биш; әрвҗго халсн; бүләкн. Теплый. Бүлән усн. 2. перен. Относиться доброжелательно к кому-л. Быть добрым, сердөчным. Таасх, дурлх, җөөлн заңган үзүлх. Бүлән нүдәр хәләх. Бүләкн (бүлән) нүдәр хәләхлә, иньгин седкл хандг. (Х.ү.).

Бүлтәх, үүлд. О Бүлтхр нүдтә болх; бүлтхр болх. Быть пучеглазым, быть выпуклым. Баркс һолын экнд бер күүнә ясн. Нүдән бүлтәһәд, чикән сертәлһәд. (Т.т. Цецгәлҗәх тарвс).

Бүр-бүр, ч.н. О Шир-шир, ширҗңнәд орҗах хур. Мелкий, моросящий дождь. Бүр-бүр хур. Бүр-бүр гисн хурта, сер-сер гисн салькта Бумбин орн гинә. (Җ.).

Бүркг, ч.н. О 1. Төгәлң үүлтә, нарн уга йиртмҗин бәәдл. Пасмурный. Бүркә өдр - нарн уга өдр. Намрин шүрүн салькта, бүркг тиим өдр. (М. Н.). 2. Неясный, тёмный. Тодрха биш, әрә үзгдм.

Бүрүл, б.н. О Асхн болҗ йовх цаг. Нарн суусна хөөн, гегән тасрад, барң-бүрң болсн цаг. Сумерки. Асхн бүрүлин гегә дахад, хурлар орад ирцхәв. Тиигәд бәәтл нарн сууһад, бүрүл болв. (Э. К.).

Бүүр, б.н.. О Бәәршсн (бәәх) һазр; бүүрлҗәөх орм, һазр. Стойбище, стоянка. Бүүрин өлзә хальдҗ, бусдын аюлас зәәлҗ; бүрн-төгс менд, бүгдәр амулң бәәтхә. (Фольк. Шин бүүрин йөрәл). Зуна бәәсн бүүрән соляд, ода хотхрин зүн бийдк амнд бәәсн ширк талвң деер бүүрлҗ. (Д. Б.).

Бүүрг, б.н. О 1. Эмәлин әмнк эс гиҗ ардк матиһәд һарч ирсн захнь. Седельная лука. Эмәлин бүүрг. Тасмин цаһан җолаһинь дөш мөңгн эмәлин бүүргд торһад оркв. (Җ.). 2. О Өсрҗ һәрәддг, шим-шүүсәр бәәдг, хазач үүрмг хорха. Блоха....Өлзәт, бүүрг хазсн мет, чочн өсрв... (Б. һ.).

Бүч, б.н. О Деесн; тасм. Шнур, тесьма; лента, әркин дөрвн бүч. Ооср бүч уга орд цаһан өргә харһв. (Җ.).

Гегән, б.н. О Өрүн өрлә нарн күццдән һарад уга, асхн нарн күццдән сууһад уга цагт һазрин баран герлтсн кем. Свет; сияние; освещение; рассвет. Өдрин гегән, асхни гегән; гегән тасрх - асхн болҗ, харнһурҗ йовх темдг. Гегән орх - өр цәәх; герлтх, цегәрх. Бүрүлин гегән тасрҗ йовх цагт тер нуурин көвәд суудг болна. (Бад. А.).

◊ Нүднд гегән орх - юм үзх; нүднд харан орх.

Гегәрх, үүлд. О Герл орх; герлтх; цәәх. Светить, сиять, освещать; рассветать. Селгән ирдмн болтха, сөөһин харңһу гегәртхә. (Д. Б.). Орчлң нарар гегәрдг, күн медрләр гегәрдг, (Х.ү.).

Гегәтә, ч.н. О Герлтә. Светлый. Герл орсн; цәәсн.

Гедәх, үүлд. О Нурһан хоталһх; һанах. Выгибаться; откидываться назад. Гедәҗ йовх - нурһан хоталһҗ, толһаһан гедәлһҗ йовх.

Геех, үүлд. О Бәәсн, медсн юман алдҗ үлдәх. Терять, оставить, утратить. Хаалһан геех - төөрх; цаган геех. Чидлән геех - чидл уга болх; толһаһан геех - зүүлх; донрх.

Гейүрлһн, б.н. О Байр уга, һундлта бәәлһн; саначрлһн; седкләрн зовлһн. Грусть, тоска.

Гейүрх, үүлд. О Байр уга, һундлта бәәх; саначрхх; седкләрн зовх. Грустить, тосковать, унывать. Гейүрсн күүкнә седкләс гүн теңгс бәәхий. (С. А.).

Гекх, үүлд. О Толһаһан доркшан һудс гиҗ, зөвтә гисн темдг өгх. Кивать. Гекҗ мендлх; гәкҗ күүнүр заах. Түүгинь туула медчкәд, тагчгар толһа гекв. (Д. Б.).

Гем 1. б.н. О Өвчн, цогц гемнлһн; гем-шалтг. Болезнь; повреждение. Гемин экн - бузр. (Х.ү.). Э, цуһар менд, гем-шалтг уга бәәнәвдн. (Т. М.).

Гем 2. б.н. О Буру йовдл һарһлһн; үүл һарһлһн. Вина, провинность. Гем һарһлһн. Кесн гем эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдг. (Х.ү.).

Гемго, ч.н. О 1. Эрүл; менд; гем-шалтг уга. Здоровый; 2. Гем-зем эс һарһсн. Невинный. 3. нар. ничего, пусть. Гем уга, тиим болтха. Гемго, ирг; гемго, сән.

Гемтә 1. ч.н. О Өвчтә; шалтгга; эвго; гем ирсн. Больной. Гемтә бәәх.

Гемтә 2. ч.н. О Буру йовдл һарһсн; гем һарһсн; үүл һарһсн. Виновный. Гемтә күн гилвлздг, дәәртә мөрн шарвлздг. (Х.ү.).

Гемтх, үүлд. О Өвчн ирх; шалтглх, таасго болх. Болеть.

Гемшәх, үүлд. О Бурушах; ичртә, йосн уга йовдл һарһснднь бурушах. Обвинять. Бийән гемшәх; кү гемшәх.

Генн, ч.н. О Тенг, эргү, тату; дала ухан уга; тоолвр угаһар сансан келдг. Наивный; глупый. Генн йовдл. Бичкн күүкдлә әдл генн. Генн йовдл һарһх. Генн толһаг һундл икәр эзлдг. (Х.ү.).

Генүлх, үүлд. О Зовах. Мучить. Шарин дөрвн түмн орнь һазринь булаҗ авад, шахҗ генүлв. (Җ.).

Гетллһн, б.н. О Алдрлһн, сулдлһн, мелтрлһн. Избавление, освобождение.

Гетлх, үүлд. О Алдрх, сулдх, мелтрх. Освободиться, избавиться. Зеткрәс гәтлх. Ик аюлас гетлх.

Гетх, үүлд. О Нуувчинәр, медгдлго аҗглх, шинҗлх. Следить, подсматривать. Кү гетх. Гетҗ дахх.

Гиих, үүлд. О уурх; чилх; номһрх; баһрх; зогсх. Перестать, прекратиться (о дожде, снеге). Хур гиив; цасн гиив; шуурһн гиив. Эндр асхн шуурһн гиихлә, һарсм тер. (Бадмин А.).

Гипвпзх, үүлд. О Герл негт үзгдәд, нег эс үзгдх; гилвкх, ярлзх. Блестеть, сверкать. Хаш цаһан шүднчнь герл һарч гилвлзнә. (Д. Б.).

Гилс гих, үүлд. О Цәс гих, цәклх, гилвкәд оркх. Глянуть; сверкнуть. Герл һарсн нүдәрн цәс гиҗ күүнүр хәләх. Зандн Герл арагни тал гилс гиҗ хәләһәд, келн бәәнә... (Җ.). Пүрвә эмәсн бәәдләр Санҗур "гилс” хәләв. (Җ А.).

Гирлг, б.н. О Хөөчнрин олзлдг ут нәрхн модн: нег үзүрнь дегәтә, хөөдиг ардк көләснь дегәлҗ бәрхд сән юмн. Герлыга (специальный посох с крюком на конце,

которым пользуется пастух, чабан). Ээмдән үүрсн гирлгән буулһҗ авн, дегәләд хурһиг бәрв. (Х.т.).

Гөлм 1. б.н. О утцар гүрсн заһс бәрдг зевсг. Сеть. Өнчән хувалдхлань, дөрвн-тавн гөлм залуднь күртнә. (Х.т.).

◊ Гөлмд орх - күүнә келсәр бәәх, күүнә ухаһар бәәх. Гөлмдән орулҗ авх. Һартан бәрҗ авх; үлмәдән орулх. Заманить в сети.

Гөлм 2. б.н. О Бөкүн, батхн наалдулҗ бәрдг аралҗна зевсг. Паутина. Аралҗна гөлм.

Гөлмдх, үүлд. О Гөлмәр бәрх (аңнх). Ловить сетью.

Гөрәсн, б.н. О Теегт бәәдг зерлг адусн, оон. Сайгак. Гөрәснә хурһн; гөрәснә өвр. Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах. Гөрәсн идг икдхлә, тарһлдг. (Х.ү.). Хальмг теегт гөрәсн элвг. (Бад. А.).

Гүҗрмг, ч.н. О Чаңһ, чаңһ-чиирг; чидлтә, көдлхдән дурта, шунмһа. Работящий, активный, сильный. Гүҗрмг зөргтә Гагаринд гүн ханлтан илгәҗәнәв. (С.Л.).

Гүн 1. б.н., ч.н. О 1. Йоралднь күрхд хол. Хәр биш. Глубина; глубокий. Гүн һол; гүн нүкн; гүн ааһ. Модна захд гүн сала бәәҗ. (Х.т.) Гүн уснд бутьхаг уга. (Х.т.). 2. перен. Чинртә, ухата, тоолврта. Глубокомыслие, глубокомысленный; имеющий значений. Гүн ухан; гүн ухата; гүн санан. Ик далан йорал гүн, номта күүнә санан гүн, (Х.ү.).

Гүн 2. б.н. О Эм мөрн. Кобылица. Гү саах; гүүнә үсн. Гү тәвх кем. Юн гидг гүүнәс һарсн мөрн иим сәәхн болдгв? (Җ.). Гүн догшн болв чигн унһан ишклдг уга. Гүүхд гүн хурдн, гүҗрхд аҗрһ хурдн. Нәәмн гү саасн күн чигәһәр элвг бәәх. (Х.ү.).

Гүңгр: гүңгр-гүңгр гих, звукоподр. О Әрә соңсгддгар үг келх; хоорндан әрәхнәр күүндх, арһул күүндх, тодрха биш соңсгдх. Глухо, невнятно; тихо разговаривать. Гүңгр- гүңгр гиҗ күүндвр кех. Гүңгр-гүңгр гисн ә. һурв дәкҗ

гүңгр-гүңгр гиҗ соңсгдв. (Җ ). Гер дотр гүңгр-гүңгр гилдәд күүндсн ә әрә соңсгдна.(Э. К.).

Һавшун, ч.н. О Шамдһа; эвтә; арһта. Ловкий, проворный, расторопный. Арһмҗдан һавшун көвүднь адун малан хәләнә. (Д. Б.). һавшун бийнь нәәмн миңһн җидин ора деегүр дөрвн мөчән күргл уга һәрәддг. (Җ.).

Һадр 1. б.н. О һазак өңг; һазак бәәдл. Внешний; наружная сторона; внешний покров, һадр (деерк) киилг - верхняя рубашка; дегтрин һадр - обложка книги; һадр хувцн - верхняя одежда, Һадр бийнь мөн арагнь болв чигн. (Җ). О Һадр махн - туша без внутренностей. Дотр дөрвнәс салһсн цевр махн. Дотрас наадк махинь һадр махн гиҗ келнә. Эн хоорнд, һадр махар адһҗ кесн, ширтә нисктә хотыг һартан бәрсн Яман һазаһас орад ирв. (Д. Б.).

Һадр 2. б.н. О Далһа тевш, далһа ик сав. Таз.

Һазадын, ч.н. О Оңдан орн-нутгин; талдан келн-улсин. Внешний, иностранный. Һазадын орна улс.

Һазак, ч.н. О Улст үзгддг халх. Наружный, находящийся на внешней стороне. Һазак өңг. Һазак бәәдл. һазак талкнь. Һазак арвн бумбнь һал эрднәр делдүлсн. (Җ.).

Һазалх, үүлд. О Дурго болх; күүнәд тоолх; басх. Плохо относиться, чуждаться, считать чужим, һазалад бәәх. Һазалҗ оньган эс өгх. Эврәннь әмн улан һол, әср улан Хоңһр хойран алькинь доталхв, алькинь һазалхв. (Җ ). Эврәннь үрнәс һазалхн угавидн. (Бад. А.).

Һалзн 1. б.н., ч.н. О Үсн уга; хоҗһр толһата, тарха, халцха. Лысина; лысый, плешивый (о человеке). Һалзн толһа. Һалзн толһата өвгн.

Һалзн 2. б.н. О Маңнадан цаһан толвта (мал, мөрн). Белолобый, һалзн үкр. Күрң һалзн мөрн. Оцл көк һалзныг бәрәд, хазарлад авв. (Җ.). - Намаг өргәлх күн. Усн хадын алтн һалзн аҗрһ, арвн хойр алтн һалзн гү,

арвн хойр алтн һалзн унһнлаһинь нааран авч ирхм, гинә. (Х.т.).

Һалзу, б.н., ч.н. О Адта, адрсн; азд; догшн. Бешенство, бешеный, буйный, һалзу күн; һалзу өвчн; һалзу ноха; һалзу салькн. “һалзу мөңгн” гидг наад мана театр тәвлә. Согтуһас һалзу әәдг, (Х.ү.).

Һалзурх, үүлд. О Адрх; аздлх; догшрхх. Взбеситься, буйствовать. Һалзурҗах салькн. һалзурсн ноха эзән чигн зуудг. (Х.ү.).

Һанц, ч.н. О Негхн; һанцхн; һанцарн; һанцар. Один; единственный; одинокий. Аһу ик дәәсн дунд намаг һанц бийим хайдгчн юмб? (Җ.). һанц модн һалд өр болдг уга. Һанцд амрлт уга, һашунд көрлт уга. (Х.ү.). Һал шил нүдтә, һанцар йовдг баатр. (Т.т. Чон). Һанцар дә дәәлҗ болдго. (Х.ү.).

Һаң (халун), б.н. О Ик халун. Хур орлго, дегд хагсу халун боллһн. Күчр халун. Зной; жара; засуха, һаң ик болсн цагт урһмл шатад шарлҗ одна. Һаң, халун, салькн ик болад амнднь уух усн олдл уга. (Җ.).

Һасн, б.н. О Шовһр үзүртә бат модн эс гиҗ төмр. Шоң. Шаалһа.Кол, колышек. Һас цокҗ орулх. Һас цокх. Дөрвн мөчднь дөрвн төмр һас шааҗ. (Җ.).... һар һаран таньдг, һасн шаавран таньдг (Х.ү.). Мөрн һасн кевтә шаагдад зогсв. (Т.А.).

Һатлһн, б.н. О Әмтн, көлгн, машид, мал һатлҗ һардг һазр. Переправа; переезд; брод. Эн һатлһн уга җилң хар теңгс билә. (Җ.).

Һатлх, үүлд. О 1. Көндлң юм давҗ һарх. Һатлһ кех. Переправляться; переходить; форсировать. Һатлҗ һарх. Хаалһ һатлх. Һол һатлх. Ө-мод һатлх. Зүүдн Харһа тагтиг һатлв. (Җ.). Һатлсн хөөн - оңһц керго, эдгсн хөөн - эмч керго. (Х.ү.). 2. О Ухаһарн әмтнәс үлү һарх. Ухаһарн, билг-эрдмәрн әмтнәс йилһрх. Перен. превзойти. Зурһан орнд зөрмгәрн һатлсн эс билү чи.

(Җ.). Сурһулярн өөрк улсас һатлад, нер һарад, ном заадг багшнрт икәр таасгдсн.(Н. М.).

Һацата, ч.н. О Шаарһ. Көзг. Зөрүд күн. Зүткә. Кергән күцәхд цухрлт уга. Упрямый. Һацата күн.

Һәәвһә, ч.н. О Һә уга, му биш, сән, земгә. Хороший, неплохой. Һәәвһә сән юмн. Һәәвһә кевәр тодлҗ авх. Үвлин киитнд йовх, болв һәәвһә амр, тааста болна. (Д. Б.).

Һәәхүл, б.н. О 1. Өврмҗ; соньн юмн; өврҗ һәәхлһн. Диво; изумление; Нәәмн миңһн маңһс хаани нутгтнь һәәхүл болв. (Җ.). 2. Хураҗ белдсн юмсиг, нань чигн цуглулҗ авсн тоотыг хурсн улст соньмсулҗ үзүллһн. Выставка. Зургудын һәәхүл. Цецгүдин һәәхүл. Селәнә эдл-ахун һәәхүл сәкгдсн бәәнә.

Һәәхх, үүлд. 1. О 1. Өврмҗ кеҗ хәләх; соньмсх. Дивиться; удивляться. Өврҗ һәәхх. Туссн бийинь бум күцсн баатрмуднь шинҗлҗ һәәхв. (Җ.). 2. Хәләх; соньмсҗ хәләх; оньган өгч хәләх. Обозревать. Һәәхүл һәәхх. һәәхүлд тәвсн зургуд һәәхх.

Һәрг, б.н. О Тенг; ухань тату; эргү. Глупец, дурак. Тер йоста һәрг бәәҗ.

Һәргтә, ч.н. О Тенг; ухань тату; эргү. Глупый, дурной. Һәргтә күн. Һәргтә йовдл. Һәргтә толһа көл амрадго; Һәргтә ахд дү болхар, һахад кичг болсн деер. (Х.ү.).

Һәрд, б.н. О 1. Теегт бәәдг ик оврта, хурц нүдтә, матьхр хоңшарта махч шовун. Орёл, һәрд шовун....зуг иим сәәхн һәрд хаанд уга. Хан һәрд тал бәрхәр адһҗ гүүнә. (Х.т.) Һәрд мет эрлзәд од, һал кевтә дәрвкәд од. (Ш. В.). 2. перен. Ик зөргтә, чидлтә, омгта улсин тускар. Баатрльг күүнә тускар. О гордом, смелом, сильном человеке. Хальмг теегин һәрднрин эс йовсн дәәнә фронт уга. (Т. А.).

Һол I, б.н. О Усн хаалһ, хурин болн олн булгин нииләд гүүсн усн. Река. Иҗл һол. Сәәхн һол. Һолын усн. Һолын эрг. Һолын амн. Нег дәкҗ би мана һолын көвәһәр йовҗ

йовад, урһмл дор зара үзв.(Пришвин М.). Һолын усн теңгст күртлән әмтәхн. (Х.ү.).

Һол II, б.н. 1. О 1. Әмн, үндсн. Основа: перен. жизнь. Нәәтг улан Хоңһр, һолан өгәд орквзго. (Җ.). Эврәннь кергән сәәнәр меддг, тер кергтән һол-зүркән тәвсн күн ил медгднә. (Д. Б.). 2. О Тал дундкнь. Середина; центр; стержень; сердцевина. Модна һол; өвснә һол; һол мөчн. Һунн үкрин арсиг һурв хаһлад һол тәвҗ. (Җ.). 3. Шамин һол. Хорһн зулын һол. Фитиль.

Һолх, үүлд. Эс таасх, му гих. Считать плохим, отвергать. Һолад хайх; һолад һазалх. Түвин һурвн хаань күүк һолад. (Җ.).

Һольшг, н.н. О 1. Бийән чикәр бәрдг; шүрүн биш, шүвтр уга. Җөөлн заңта. Деликатный; вежливый. Орчлңгин сәәхн Миңянла әдл һольшг. (Җ.). Һольшг бәәдл - кү кеерүлнә. (Х.ү.). Күн күңкл эс болв чигн, һольшг болх зөвтә. (Д. Б.). 2. перен. Җөөлн; нәрн. Нежный; мягкий, һольшг улан элснд. (Җ.). Һольшг җөөлн келнчнь һолта зүрк көндәлә. (И. Л.).

Һоодан, нар. О 1. Хаҗилго, шуудтан йовх. Прямо. 2. перен.. Онц бәәдг; күүнлә төр уга бәәдг; тустан бәәдг. Независимо. ◊ һоодан бәәх - жить независимо, открыто, честно. Тустан, күүнлә тер уга, чик седклтәһәр җирһҗ бәәх. Эврә төрән эн алдшго дамшлтта, даалһсн кергән күцәлһн дасмҗ болсн, һоодан бәәдг күн. (Д. Б.).

Һочкнх, үүлд. О Сергмҗтәһәр инәх, чаңһар инәх. Громко (весело) смеяться; хохотать, һочкнҗ инәх. Һош-һош гиҗ инәх. - Лиҗлә әдл дасхий! - гиһәд Бата һочкнад инәв. (Э. К.).

Һудых (һудылһх), үүлд. О Матилһх. Толһаһан дорагшан буулһх. Скло-нить, опустить, нагнуть....армиг һудылһҗ бәәһәд дуудв. (Җ.). Хойр көвүн нег-негән хәләчкәд, өвк эцкдән хәрү өгл уга, толһаһан һудылһв. (Бал. А.).

Һуй, б.н. О Өвдгәс (бөрвәс) деегшән көлин бүдүн бий. Ляжка; бедро. Күүнә һуй; малын һуй; һуйин махн. һуян ташад... инәв. (Җ.). Һурвн манҗ һуян ээҗ, һунзд гесән ээҗ. (Т.т. Тулһин һурвн шиир, хәәсн)

◊ һуян һанзһлад хәрҗ ирх - вернуться ни с чем. Хоосаһар ирх. Олз-ору уга хәрҗ ирх. Йовҗ.йовҗ һуян һанзһлад, хоосн ирцхәнә... (Э. К.).

Һуйдх, үүлд. О Һуян шавдх (ташх). Бить, хлестать по бёдрам; хлопать по ляжкам. Көк һалзн күлгән һуйдад одв. Манҗ мөрндән мордад, ташмгар мөрән һуйдад, хөөнә бәәрн тал хурдлулад йовад одв. (Д. Б.).

Һунҗн б.н О Һурвн наста эм (күүкн) мал. Трёхлетка, трёхлетняя (о самке животных). Һунҗн үкр. Мана һунҗн туһлв. Һунҗн үкр мөөрмтхә, генн күн өөлмтхә. (Х.ү.). Һунҗн үкр һурвн көлтә. (Т.т. Тулһ - таган; треножник).

Һунн, б.н., ч.н. О 1. Һурвн наста эр мал. Трёхлетний (о самцах крупных домашних животных), һунн цар. Һунн буурин ишкдл һурвн җилд эс билрҗ. (Т.т. Герин орм; һулмт - след кибитки; след очага). 2. һурвта; һурвн наста; һурвн җил болсн. Трехлетний. Һунн наста Хошун ахта; һун оргч насндан... һурвн ик бәәрин ам эвдсн. (Җ.).

Һунта, ч.н. Һурвта; һурвн җил болсн наста. Трёхлетний (ребёнок). Һунта көвүн. Һунта бийнь һучн зурһан терзин герләр йирн йисн торһ ниилүлҗ суусн бийнь харгдла. (Җ.).

Һурних, үүлд. О Уйдх; гейүрх; һундх. Грустить, печалиться. Һурниһәд суух. Зәрмснь гер-бүлән санад һурнилдв. (С. А.).

Һуру, б.н. О Һурвн хурһн дүңгә кемҗән. Мера в три пальца. Өндр шар-цоохр бәәшң оһтрһуһас һуру дуту бәәшңлм. (Җ).

Һутах, үүлд. О Ичәх. Позорить, срамить. Кү һутах. Һазр һутах. Сән эцкин нериг му көвүн һутадг. (Х.ү.)

Һучн, т.н. О Тооһин нерн; һурвн арвн. Тридцать. һучн җил. Һучн наста. Һуч күрсн күн. Һучн зах хувцта, үнгн сагсг махлата. (Т.т. Хулсн - камыш). Һучн зурһан иртә, тәвн алд ут. (Җ.).

Дааһн, б.н. О Хойр наста унһн. Двухгодовалый жеребёнок. Нег көк дааһн, нег көвүн хойр кевтнә. (Җ.). Дав деер дааһн хурдн. (Х.ү.). Далад дааһн унҗ, дааһн эс зовҗ, дала зовҗ. (Т.т. Нүднд нетрүсн орҗ). Бор дааһн бортатлан тарһлҗ. (Т.т. Иигтә утцн). Чиңнәчин һаза шар дааһн. (Т.т. Сиик).

Даалһх, үүлд. О Даалһвр өгх. Көдлмш өгч күцәлһх. Поручать, возлагать. Юм даалһх. Ардк үүлән алдр Бөк Мөңгн Шигшрһ Арслңгин Очр Герл хойрт даалһв. (Җ ).

Даах, үүлд. 1. О Даалһвр авх, көдлмшт орх. Ручаться; брать (принимать) на себя ответственность. Үүл даах. Дүүдән Маңһд цергт мордсн, түүнә ямиг ода Мөңкт даасн бәәнә... (Д. Б.). 2. О Күнд юм тесҗ өргҗ чадх. Быть в состоянии поднимать тяжесть. Күнд аца авч өргх. Эңгин тавн зун баатр өргҗ эс даадг. (Җ.). 3. Учрсн күнд йовдлд тесәд бәәх, тесх. Выносить, терпеть, выдерживать. Һундл даах; үвлин киит даах. Күнд көдлмш даах. Зовлң даах.

Давтх 1. үүлд. О Келсн үгән дәкн келх. Кесн юман дәкн кех. Хойрдад кех (келх). Повторять. Дассн шүлгән давтх. Дассн зокъялмуд сергәҗ давтх.

Давтх 2. үүлд. О Ширх, давталх. Төмр давталх. Күнд алхар төмр давталҗ, терүнәс кергтә кев һарһҗ авх. Ковать. Төмрин сәәг давтҗ меддг, мөрнә сәәг довтлҗ меддг. (Х.ү.).

Даву, нар. О Үлү, улм, үлүһәр, ик, икәр, удан, уданар. Больше, дольше (о времени). Более. Даву сәәхн. Маңһдур үд күртл альвлхас даву арһ уга болвл. (Җ.). Сурсн му, сурсиг эс өгхлә, даву му. (Х.ү.). Көвүдәсн салҗ һарад Байн йова-йовҗ, даву сәәхн дала-теңгсин эңгд күрнә. (Х.Т.).

Давшх, үүлд. О Девшх, деегшән йовх, деегшлх. Подниматься; лезть. Деегшән давшх. Уул давшх. Ядхларн, тер мод давшв. (Җ.).

Дадмг, ч.н. Дасмг; сурсн; дамшлтта; авъяс болсн; Привычный; опытный. Дадмг болх; дадмг күн. Дәәни көлд дассн дадмг заңган сурсн Җаңһр. (Җ.).

Даҗрлһн, б.н. О Зовалһн; мухлаллһн. угнетение. Зерлг һалзу даҗрлһнас оньдинд күмиг мөлтлсн. (Д. Б.).

Даҗрх, үүлд. О Даҗрҗ дәәлх; мухлалх; даҗглх; деермчлх. Угнетать.

Дайлх, үүлд. О Һарарн докья өгх. Махать. Альчурарн дайлх. Билгин Шарвң үлдән суһлад тәвн хойр дайлад одхларн, Тамлхтин һурвн давхр шивәһинь чавчад. (Җ.). Миңһн күн махлаһарн дайлҗ. (Т.т. Хулсна толһа).

Дал, б.н. О Хааһин хавтха ясн. Лопатка. Хурц шар нарнд далнь асад; үүлн өңгтә көк кивр саадгин сумн даларнь орад, һолынь кирвәд, һарад одв. (Җ.). Зуурнь нег хумха дал кевтҗ. - Цагт маһд уга, кергтә чигн болад бәәдг, - гиһәд, далыг өвгн хавтхлчкад, һарв. (Х.т.).

Дала 1. б.н. О Йир ик теңгс. Океан. Номһн дала. Далан урсхул. Цааран хәләхнь цаад далан заһсн тоолгдм сәәхн. (Җ.). Далад дусал чигн немр; дала дәәвлхлә, җирмәхә чигн дәәвлдг; дала усар хандго, номт медрләр хандго. (Х.ү.).

Дала 2. нар. О Олн, опар. Много; множество; в большом количестве. Дала күн; дала мөңгн; дала гермүд; дала сурһульчнр. «О-о, намас иим дала мекләс әәһәд, бултҗ одвш, - гиҗ ухалла». (Х.т.).

Далва, далваг, б.н. О Җивр. Крыло. Шовуна далваг; самолетин далваг. Цаһан далвагта хун. Күн дөңгәр, шовун далвагар. (Х.ү.). Күүкн өл шоңхр шовун, хойр хар дахан далва деерән тәвәд... (Җ.). Энүнәс эклҗ би далваган күчлҗ дайлад, алтн делкән у аһу темцәд орлав. (Д. Б.).

Далһа, ч.н. О Өргн. У амта сав. Широкий. Далһа ааһ; далһа суулһ. Далн күн дамҗлдг далһа шар шаазңгар дараһар далн нег дарад оркв. (Җ.). Далһа шар эмгн далн давхр хувцта. Зудын хөөн зун давхр девлтә. (Т.т. Мәңгрсн - лук).

Далд, нар., ч.н. О 1. Нууцар. Әмтнд медүллго. Тайно, скрытно, тайком; тайный. Чееҗд ил, цецгәд далд. (Х.ү.). 2. Күн угад; күүнә ард. В отсутствие кого-либо; заочно. Нүд далд. 3. Далдар, өгйәһәр. В долг, взаймы.

Даддлх, үүлд. О 1. Бултулх; Әмтнә нүднәс хальчлх. Скрывать, прятать; укрывать; прикрывать. Чирәһән далдлх. Нарнас далдлх. 2. Оршах. Хоронить. Һазрт булх. Эмгиг көвүнләһинь далдлчкад ирсв. - Әлд далдлвта? - гиҗ мини эк Шовһрас сурв. (К. Э.).

◊ Мөрән далдлх - кесн (һарһсн) үүлән әмтнәс нуух. Заметать следы. Далдлх кергтә — бултулх, әмтнә нүднәс хальчлх. Холд дүрх. Убрать с глаз, спрятать подальше.

Далҗң, ч.н. Калчң, коочң. Кривой, скособочившийся. Далҗң давхрг. Дән деегүр далҗң һос хайҗ. (Т.т. Темән деегүр кевс хайх).

Далта, т.н. О Дал күрсн. Семидесятилетний. Далн җил болсн. Далн нас зүүсн. Далта күн; далта өвгн; далта эмгн.

Дамбрлх, үүлд. О Наад бәрх, наадлх; дөөглх; зог кех. Высмеивать; подшучивать над кем-либо. Әрлһич цааран! - гиҗ Макар дамбрлҗ инәв. (И. Л.). Дамбрлҗ бичх.

Дамшлт, б.н. О Дадмгллт; дадмг; дамшл-дадмг. Опыт. Дамшлт авх. Мел эн тоот алдр дәәнә дамшлтас мини кесн һоллгч ашлвр болҗана. (Б. Б.). Көвүн ода чигн дамшлт дасад уга. (Х.т.).

Даңшх, үүлд. О Чичрх, адрута хаалһар йовх. Трястись, ехать по неровной дороге. Даңшата хаалһ. Давсн даңшата хаалһ ард дүүгәд утдан холд җиринә. (Д. Б.).

Даруһас, нар.. О Шидрәс, удл уга; удан боллго. Вскоре, скоро. Даруһас медгдх; даруһас соңсгдх. Даруһас хәрү ирх зөвтә.

Дарунь, нар. Хөөннь, удан боллго. После, затем. Хоңһр дарунь махинь цәкүр-цәкүр утлад, Ганг мөрн далад хайад оркв. (Җ.).

Дархн, б.н. О Төмрин урн, төмрч. Кузнец. Төмрин дархн. Алтна дархн. Эгц зун негн дархн элдн, гүвдн кеҗ өгв. (Җ.). Төмрин көдлмш кергтә болхла - дархн болад, модна көдлмш харһхла сүкән авад орад оддг күн бәәсмн. (Б. А.).

Дәәлдх, үүлд. О Ноолдх; бәәр бәрлдх; дәәнд орх. Сражаться, биться; воевать. Әәх маңһсин дәәнд далн сард дәәллдәд. (Җ.).

Дәәсн, б.н. О Өшәтн; хортн. Враг, недруг, противник. Хорта дәәсн. Дәәсән уга кех кергтә. Түрх дәәснд төмр җидин үзүр минь. (Җ.). Му дәәсн таньдгтан баатр. (Х.ү.). Дәәсн дер дотрас һардг, бийән саглҗ бәәхмн. (Эрднин Б.).

Дәкн, нар. О Дәкәд, шинәс; шинәс эклх. Опять, снова, ещё. Дәкн һарад йовх; дәкн үзх; дәкн-дәкн. Оцл көк һалзн деерән дәкн мордад һарв. (Җ.).

Дәргән. б.н. О Хәргән; ниргән, шууган. Грохот, шум. машина дәргән. Хаалһин дәргән.

Девл, б.н. О Арсар уйсн хувцн, деерән өмсдг дулан хувцн; үч. Шуба; доха. Арат девл; хурсх девл; ут девл. Үвлин киитнд девл сән. Җаңһрин орнд уга девлмүд һарһҗ өмскв; дөнн царин арсн девлтә. (Җ). Девл дотр күн, делтр дор мөрн. (Х.ү.). Аавин девлиг алхҗ эс болҗ, ээҗин девлиг эвкҗ эс болҗ. (Т.т. Теңгр һазр хойр - небо и земля). Монцхр күүкн мөңгн девлтә. (Т.т. Бөөр - почки).

Девң-деед, ч.н. всякий, всяческий; разный. О Олн-зүсн; зүсн-зүүл. Девң-деед үг. Девң-деед күүндән һарх. Девң-деед зәңгс дөрвн үзгәс урлдна. (К. С.).

Дегдәмл, б.н. О һууҗмул; җульҗуха. Птенец. Эргҗ довтлдг эр бүргдин дегдәмл минь эс билү. Бүгдин һанц нарн улан дегдәмл минь. (Җ.). Һуңша йовҗ һууҗмул, дегдрә йовҗ дегдәмл. (Х.ү.). Бальҗар минь, көөркү минь, теңкән уга девән дегдәмл болсн үрн минь... (Д. Б.).

Дегҗх, үүлд. 1. О Деегшән һарх; деегшән нисч һарх, өөдлх. Подниматься; взлетать. Шовуд деегшән дегҗәд одв. 2. Мандлх; деегшлх. Подниматься, всходить. Делкән шар нарн дегҗәд һархин алднд эзн нойн Җаңһр тиниҗ босв. (Җ.). Нарн зөвәр дегҗәд һарад ирв. Орчлңгин шарһ нарн деегшән дегҗәд һарчксн җилмәв. (Н. М.).

Дегц, нар. О 1. Нег цагла, нег дәкҗ; хамт, хамтар. Сразу; одновременно; все вместе. Дегц келх. Двац болсн йовдл. Найн хаҗта зандн җидәр дегц күцәд чичәд. Дегц зурһан давхр тохминь тәвб. (Җ.). 2. Әдл. Тегш. Цацу. Ровный. Дегц дөчн цаһан шүдтә. (Җ.).

Дел, б.н. О Мөрнә күзүнд урһсн нигт килһсн. Грива. Мөрнә дел; арслңгин дел. Дел сүл хойрнь - җивр. Дел, сүүлин делслһнд биив, ятхин дун һарад йовв. Оцл көк һалзнаннь дел теврәд зогсв. (Җ.). Тер зургиг цаһан дел деерән мордулҗ авад, бухн довтлад һарна. (Х.т.). Нигт делән сегсрәд оркхла, цуг аңгуд намас әәһәд чичрлднә. (Моңһл т.).

Делгү, делгүдән, нар. ч.н. О Альд болв чигн, альд чигн; хама болв чигн, хама чигн; һазр болһнд. Повсюду, везде, повсеместно; сплошной. Делгүдән орҗах хур. Делгү урһмл. Делгү көдә көкрәд, деернь цецгүд баглрна. (Х.п.а.).

Делдих, үүлд. О унҗх; шавшх. Отвисать (об ушах), свисать. Делдисн (делдң) чиктә. Удл уга чикнь делдиһәд, нүднь бүлтәһәд, нооснь өрвәһәд, идх хот хәәҗ мәәллдәд... (Д. Б.).

Дем, б.н. О Дөң; тус; дөң боллһн; дөңнлт. Помощь. Дем сурх; дем цуглулх. Демәр күцдг, деесәр боодг. (Х.ү.). Демәр бәәхвидн, чолуһар керчхвидн. (КМ.).

Диинрх, үүлд. О Толһа күндрәд, ухаһан геехин өргнд бәәх. Серлән геех. ухань моньднх. Затуманиваться (о сознании); оглушаться. Гиҗгәрм модар өгсн әдл, толһам диинрв. (Н.М.).

Догшн, ч.н. О 1. Аврлт уга, өршәңгү уга. Свирепый, жестокий (о характере). Догшн заң. Дорд догшн дөчн түмн маңһсин дарлһ болсн. (Җ.). 2. Махч. Хищный. Догшн шовун хоңшарарн медгддг. (Х.ү.). 3. Альвн; доклзсн; догдлсн; әср. Неспокойный (о лошади). Догшн мөрн. Гүн кедү догшн болв чигн унһан ишклдго, хун ямаран догшн болв чигн өндгән хамхлдго. (Х.ү.). 4. Сильный; резкий. Күчтә, ик күчтә; чаңһ. Догшн салькн; догшн киитн; догшн халун. Зуурнь салькн чаңһрад, киитн догшрад ааһта будаһинь таш кәргәчкнә. (Орс улсин т.). 5. перен. сверхпрочный. Күчтә бат. Дотад дөрвн өнцгинь догшн болдар товчлсн. (Җ.).

Долата, т.н. О Долан нас наслсн, долан җил болсн. Семилетний. Долата насндан сурһульд эклҗ орсмн.

Домбр, б.н. О 1. Модар кесн ут иштә, хойр чивһстә, хурһдарн шавдн цокҗ айс һарһдг көгҗмин зевсг. Домбра. Домбрин айс, домбр цокх; домбрин айст биилх; домбрт келх. Талван Цецнәр домбр цокулх. (Җ.). Җиңнич, җиңнич домбрм, җирһлтә айсар күңкнич. (Д. Б.). Тер дууг би асхнднь домбрт келҗ биилв. (Л. Ц.). Герт долан домбрта, долан чон домбран цоксн, нәр кеҗ биилдҗ бәәдг болна. (Х.т.). 2. перен. Му, ухрң уга; дуукр. Неблагодарный; подлый. Кишго домбр; доск домбр. Кишго домбрмудын һарһад бәәдг ааль. Цаадк согту домбрмудан цааран ке. (Б. Б.).

◊ Домбран цоксн улс - муулян эдлсн әмтн. Несчастные люди. Кишг уга, домбран цоксн улс. (М. Н.). Домбртнь биилх - күүнә үлмәд (закврт) бәәх. Плясать под чью-либо дудку. Одахн намд иигҗ келв: «удл уга мини домбрт биилцхәхт». (Т.А.).

Дорва, б.н. о Арсар уйсн сумһл. Торба. Дорван уудлад, дотрнь бәәсн хотан цугинь күүкдтнь түгәҗ өгв. (Эстонск т.).

Дөгх, үүлд. О Альвлх; шог һарһх, шууга һарһх. Шалить. Күүкд дөгәд наачана. Анҗа - баахн көвүн, аюдан дөгхш, төвшүн. (Д.Б.).

Дөнҗн, б.н. О Дөрвн җил болсн эм (күүкн) мал. Четырёхлетка (о самке крупных животных). Дөнҗн үкр. Дөнҗн гүн. Дөнҗн үкр дөрвн көлтә. (Т.т. Ширә - стол).

Данн, б.н. О Дөрвн җил болсн (мал). Четырёхлетний. Дөнн бух. Дөнн царин арсар девллҗ. (Җ).

Дөнтә, о.н. О Дөрвтә; дөрвн җил болсн наста. Четырёхлетний (о ребёнке). Дөнн наста. Дөнтә көвүн. Дөнтә бичкн. Дөнтәднь эцкнь өңгрнә. (Бад. А.).

Дерү, б.н. О Дөрвн хурһн дүңгә утын кемҗән. Мера длины в четыре пальца. Бас чигн дөрү дүңгә шантрад хәрү унв. (Җ.). Эврә һосчар уйулсн, дөрү дүңгә давхргта. (Д. Б.).

Дун уга, ч.н. О Төвшүн, олн үг уга. Номһн. Тагчг. Тихий, молчаливый. Босхмҗ дун уга һазр хәләв. (Э. К ).

Дүлә, ч.н. О 1. Таңх. Хату чиктә. Юм соңсдго. Глухой. Дүлә күн. 2. перен. глухой, безлюдный. Дун уга; дун-шуң уга. Шууган уга. Дүлә һазр.

◊ Дүлә хадвр - глухой согласный.

Дүңгәх, үүлд. О Холас үзгдх. Возвышаться, издалека виднеться Үкл уга мөңкин орнь дүңгәһәд. (Җ.). Өндр деернь һархнь, өнр Алтань дүңгәнә. (X. дун). Дуңһралад буусн хотна деед өмн Долана гер онцдан дүңгәһәд бәәнә. (Б. Б.). Ээҗ тег дүңгәһәд, эрт хавран угтв. (С. А.).

Едр, ч.н. О Бат. Прочный, крепкий. өдр хар адрундан алтн онта. (Җ.).

Елдң 1. б.н.. О Маля. Нагайка. Әәрстин хар елдңгәр толһа өөднь дарад одв; әәрстин хар елдңгиг барун һарин альхнд шүүсн һартл атхв. (Җ.).

Елдң 2. б.н. О 1. Аля; хара бәәдг. Праздношатающийся, беспечно разгуливающий. Елдң күн. Икәр өгснднь - хонад, баһар өгснднь - үдләд йовдг аля, елдң күн бәәсмн. Аля, елдң, әркнч, аальта улс бәәнә, олн әмтнә җирһлд оньдин харш болна. (Э.К.). 2. перен. Тарад әрлдг; гүүһәд әрлдг. Бродячий.. Елдң мал.

Ендр, ч.н. О Еңсг, җиңнсн дуута. Звучный, звонкий (о тонах). Йирн йисн чивһстә ендр мөңгн хууран авад татхла... (Җ.).

Ең, б.н. О 1. Өөллһн. һундлһн, заңнлһн. Обида, каприз. Күүкдин ең. Ең үзүлх. Ең һарһх. Еңтә йовдл. 2. Заң; заң-бәәдл; авъяс. Еңнән хадһлх. Еңнән ода бийнь мартад уга. (Бад. А.).

Еңг, б.н. О УС утхдг сав; утхур; шанһ. Ковш. Еңгтә цә, өңгтә үсн. Еңгәр ус утхҗ авад уух.

Еңгр, б.н. О 1. Цевр цаһан мөңгн. Серебро (чистое, высокопробное). Еңгр мөңгн цаһргасчн авхд күрв би. (Җ.). 2. перен. Звонкий, звучный, звенящий. Ендр, җиңнсн дуута. Еңгр цаһан мөңгн - җиңндг.

Еңнх, үүлд. О Өөлх, һундх; заңган үзүлх, заңнх. Обижаться, капризничать. Еңсг бичкдүд. Еңнч көвүн. Очр еңнәд, дәкҗ дуһардган уурв. - Не, не, еңнәд кергго. (С.-Б. X.).

Еңсг, ч.н. О 1. Дуута; ендр; җиңнсн айста; эгшг. Мелодичный. Сәәхн, еңсг дуута күн. Айсинь еңсгәр өөд авч дуулсн дуд у теегәр тарад, дүүрән болҗ җисәд одна. (Д.Б.). Хальмг улсин нертә артистк Лиҗин улана дуунла әдл еңсг болҗ нанд медгднә. (Бад. А.). 2. Сәәхн; җилвәдг; эгшг дуута. перен. Пригожий. Еңсг сәәхн толһата. (Җ.). Еңсг сәәхн нертә бичкн селән кесг олн җилдән өргн тег дундан өнчн үрн мет бәәлә. (Бад. А.). Еңсг үнрнь каңкнад бәәнә. (Б.Т.).

Еңсх, үүлд. Сәәхн айслулҗ дуулх. Петь мелодично. Еңсҗ дуулх.

Җаагх, үүлд. О Җааг-җууг гих, шухтнх. Скрипеть. Җаагсн дуута, Җаагсн үүдн. Худгин заңһ җаагна. Һолын амар царцахас җаагҗана. Харһа орн саак кевтән җаагад-җиигәд одв....һалуд, нуһсн, хоңхта алгуд җааглдад, өөмәд наадлдад бәәцхәнә. (Э.К.).

Җаал, җаалг, б.н. О Хачрсн уга, һолын махч ик заһсн. Сом. Җаалг заһсн. Җаалг болхла сүүлнь әмтәхн. (Б. Т.).

◊ Җаалг амн. Ик амта күүг тиигҗ нерәднә.

Җаһамул, б.н. О Зерлг мәңгрсн (теегт урһдг урһмл). Дикий лук. Җаһамул түүх; җаһамул бултаҗ һарч. Толһан кецд, шарлҗн дунд нәрхн иштә җаһамул үзгдв. (Бал.А.). Әәдрхнә наад бийд әрә һолта җаһамул. (Т.т. Хоолын күүкн - язычок нёба).

Җаһамул модн, б.н. О Йир бичкн, һазрла наалдсн урһмл. Карликовое дерево. Бичкн җаһамул модд эмнг һазрт йозурарн шигдҗ орлдад, уурарн унд келдәд, батрлдад, бүчрәрн сарсалдад, көк хамтхасан бардмнад ирцхәв. (Н.М.).

Җалв, б.н. О Көлснә мөңгн. Зарплата, жалованье. Көдләд авсн җалв. Сара җалв. Көдлмшчин җалв. Эндр җалв авдг өдр. Сән җалв авх. Ик җалвта көдләч. Көдлмш эс кесн улст җалв бас бичдвт? - болҗ күүкн алмацв. (Бад. А.).

Җаңһр, б.н. 1. О 1. «Җаңһр» - хальмг улсин урн келн билгин үүдәвр, урн үгин баатрльг дуулвр. «Җаңһрин» бөлгүд. Калмыцкий героический эпос «Джангар». Песни «Джангара». Көвүн, «Җаңһр» келтн - гив. (Җ.). 2. «Җаңһрт» үзүлгдҗәх һол дүр, алдр баатрин туурсн нерн. Джангар - имя главного героя, воспетого в эпосе «Джангар». Оһтр улан тугиг Җаңһрт белг күрг. Алдр Җаңһрнь өсрҗ босад, әмндән орсн Арг улан Хоңһрла үүрләд, эгшг дууһан дууллдад, элвг арзин сүүр болад суув. (Җ).

Җаңһрта, ч.н. О Дашката, күнд, кецү, күчр. Трудный, сложный. Җаңһрта керг; җаңһрта йовдл.

Җаңһрч, б.н. О «Җаңһр» келҗ дуулдг күн. Келмрч. Джангарчи; сказитель; певец. Ээлән Овла - нернь туурсн җаңһрч. Басңга Мукөвүн болн Шавалин Дава бас нертә мана җаңһрчнр. Җаңһрч көвүг күүкн олад, дахулад авад һарв. Җаңһрч көвүг дерин өмн һар уһадг ширә деер суулһв. (Җ.).

Җивр, б.н. О Далваг. Шовуна, хорха-хотна, нань чигн җивртнә нискгч мөч. Крыло, крылья. Шовуна җивр; бавухан җивр; эрвәкән җивр; самолётын җивр. Дел сүл хойрнь җивр болад. (Җ.). Шовун җиврәрн күчтә, күн инъглтәрн. (Х.ү.). Көл уга - йовна, җивр уга-ниснә. (Т.т. Үүлн - туча, облако).

◊ Җивр урһснла әдл болх; җивр урһах - окрылять(ся), воодушевлять(ся). Җивртә күүнлә әдл болх, омг орснла әдл. Намд җивр урһсн болв. Җивртә күүнд һалв салькн чигн. Һаң халун чигн, һашун дала чигн харш биш. Җивртә күн-җирһлин эзн. (Бал. А.).

Җивртн, б.н. О Җивртә, далвагта әмтә тоот юмс. Пернатые. Җивртә хамг җиргҗ наадад, җисәд аһарт делнә. (К. Д.). Халун дегд догшн болад, нам аһарт нег чигн җивртн нисснь медгдхш. (Д. Б.).

Җивх, үүлд. О Ә угаһар ишкҗ йовх (көлиннь үзүрәр йовх). Ходить без шума. Җивҗ йовх. Манахс җивлдәд йовҗ одцхав. (Н. М.). Тер бийнь удсн уга, дарунь Ноонин нохаст медгдл уга җивәд орад ирцхәв. (Э. К.).

Җид, б.н. О Чичдг (шаадг) зевсг; шор. Копьё, пика, штык. Җидин үзүр. Җидән зөрүлх. Нәәмн миңһн җидин ора деегүр, бийән күргл уга һардг гинә. Җил насн хойран җидин үзүрт өлгий. (Җ.). Кемтркә амта болсн шар залу ууцарнь җидәр шааһад авв. Хойр церг зөрлцәд бәәв. (Х.т.). Җидтә күүг тахта күн көөҗ. (Т.т. Зүн болн хурвч - иголка и наперсток). Җирлһнә ца җидин үзүр. (Т.т. Хулсна толһа - головка камыша).

Җиигх, үүлд. О 1. Җиргсн ә һарх. Жужжать. Баахн, бичкн царцахас җиигҗәнә. Җиигҗ шовун җиврән делгәд адһҗ, зулсн бәәдл һарв. (К. Д.). Ик хар батхн бәәҗ.бәәҗәһәд

күгдләд, «з-з-з», - гиһәд, җиигәд бәәнә. Олн-зүсн җиигндәс (хорха, эрвәкәс) җиигҗ ә һарна. (Э. К.). 2. Дүүгх. Хурдлх. Нестись, мчаться. Җиигәд йовад одх. Шавхагнь бууһин сумн кевтә, ар бийднь җиигв. (Җ.).

Җилв, б.н. О Меңслһн; дурн күрлһн; тачал; седлһн. Соблазн; желание. Җилвнь күрх. Җилв бах хойран һанцхн Җаңһртан өргий. (Җ.). Эмгн җилвнь күрәд, амсҗ үзә бәәҗ цугтнь идчкнә. - Ода яахв? - гиҗәһәд, - заһситн гелң идчкв, - гинә. (Х.т.).

Жилвтх, үүлд. О Дурнь күрх, меңсх, седх. Җилвнь күрх; Дурлҗ җилвтх; җилвтҗ хәләх. Соблазняться; желать, стремиться. Күрң мөрнәннь тускт болхла, санаһан бичә зов, күн түүндчн җилвтҗ бәәхш. (Д. Б.).

Җилһн, ч.н., б.н. О Чирә хәләдг, зуһу күн. Лицемерный, льстивый; льстец, лицемер. Нааһан сән бәәдлтә, сән дүр үзүләд, дотран хар саната болдг. Җилһн күн; җилһн заңта; җилһн бәәдлтә; җилһн авцта. Соңс, җилһн андн. (Б. Т.).

Җилк, б.н. О Харулд батлгдсн кимпәс (җилкин эд). Харул - мачта. Җилкин эд болҗ олзлгддг: кимпәс - парусина толстая; сәрпү - парусина тонкая. Парус. Җилктә оңһц; җилк өргх. Җилкән өргәд оркҗ. (Б. Т.). Җимб оңһц кенә, җилк түүндән зүүнә. Улан ширәр будна, усчхд белдәд оркна. (Ш. В.).

◊ Җилкән геех. Күслән геех; кишгән геех; кергән күцәлго бәәх; урмдан геех. Күсл уга күн җилкән алдсн, үзгән геесн оңһц мет. (Д. Б.).

Җилмәх, үүлд. О Тегш, ө уга; чилгр; цевр бәәдлтә. Быть гладким и блестящим, быть чистым и ясным. Нуурин усн җилмәһәд бәәнә. Теңгр җилмәһәд, сәәхн цеңкртсн өңг һарад одҗ. (Докр. Б.).

Җим, б.н. О Нәрхн хаалһ. Тропа, тропинка. Җим хаалһ. Җимин улан хаалһар тууһад ирв. (Җ.). Би тендәс дөтләд, дораһар оддг җим хаалһар һарч ирв. (Д. Б.). Җирһлдән негчн хаҗилго, җим хаалһар, һосан бальчгт күрглго, һо шуудтан йовла. (К. Д.).

◊ Җим татх - хаалһ һарһх. Проложить дорогу. Нилх көк тәрән яралдҗ җим татҗ гүүв. (Н. М.).

Җимих, үүлд. О Үмих; урлан үмих. Сжимать губы. Җимисн урл. Аман җимих. Җимгр амн.

Җиң, б.н. О Киитн; җиң киитн. Холод. О Җиң авх - царцх. Җиң салькн - киитн, ивтрәҗ даарулдг салькн. Үвлин җиң киитнд теҗәл кетхә гиҗ хойр өөкн бөк заяҗ. (Э. К.). Төрсн гернь - буурха, түүгәрнь җиң салькн цуурддг хальмг ишкә гер бәәҗ. (О. У.).

Җиңнх 1. үүлд. О Нәрхн дун һарх, җиң-җиң гисн ә һарх. Звенеть. Җиңнсн дун. Домбрин җиңнсн айс. Мөрнәннь бәрм эс күрх делнь барун бийдән унҗ бадмин ятхин дун җиңнв. (Җ.).

Җиңнх 2. үүлд. О Шулуһар гүүх; шурҗңнад йовад одх. Промелькнуть, пронестись. Медсн найн хойр зандн һол һатлад җиңнв. (Җ.).

Җиргх, үүлд. 1. О 1. Җир-җир гиҗ ә һарһх; җирҗңнх. Чирикать, щебетать. Начн торһа хойр гегән завсрт торлн җиргҗ наадв. (Җ.). Өрүн торһас җиврән севҗ босад, энд-тенд төөнрлдәд, җир-җир гиҗ җирглднә. (Э. К.). Асхн серүн орсн хөөн, аһарт богшурһас җирглдв. (Бал. А.). 2. О Дүүгх, җиигх. Звучать, жужжать. Тарнь хар батхннь җиргҗ һарна. (Җ.). Теңгрт оддуд чирмлднә, теегт хорхас җирглднә. (И. Л.).

Җирһл, б.н. 1. О Амулң, бәәдл, бәәдл-җирһл. Жизнь. Сән көдлмшәс җирһл ясрдг, сән идгәс мал ясрдг. Медрл җирһлиг сәәхрүлдг. (Х.ү.). Сад модн саглрна, санан-седкл төвкннә, җигтә сәәхн җирһлүр җилвтсн шунлт үзгднә. (К. С.). 2. О Кишг. Хөв. Өлзә. Счастье; блаженство. Сәәхн җирһл; җирһл эдлх. Хойр долан хонгт зовлң җирһлән хойрулн күүндәд, Бумбин оран зөрәд һарв. (Җ). Сурһулин ашнь - җирһл, залхуһин ашнь - зовлң. (Х.ү.).

Җирһх, үүлд. О Амулң бәәх; кишгән эдлх; җирһлтә бәәх. Сәәхн җирһх. Быть счастливым, блаженствовать;

наслаждаться, радоваться. Авх зөвтә буһш алтан тер авад, зовлң-түрүһәсн һарад җирһәд бәәҗ. Эдн эцк, эк хойран дуудулад, герән йөрәлһәд, амрад-җирһәд бәәҗ. (Х.т.).

Җирд гих, үүлд. О Җирд-хурд гих, шулуһар йовх; йир хурдар йовх. Җирлзх; җирлзәд одх. Пронестись, промелькнуть, промчаться. Җирд гиҗ зәңг һарв. Җирд йовҗ одв. Эн җирһл җирд-җирд гиһәд, җирлһн мет һарад одв. (Н. М.). Җигтә, акад зәңг «җирд» - гиһәд һарв. (К. С.).

Җирҗңнх, үүлд. О 1. Ниргх, шорҗңнх, нирҗңнх. Журчать; жужжать; щебетать. Җирҗңнәд һооҗҗах усн. Деед теңгрин орнд җирҗңнҗ соңсгддг болна. (Җ.). Тасрхан уга төгәлңд богшурһасин ә җирҗңнә. (Д. Б.). 2. перен. Юм йир шулуһар кех. Быстро делать что-либо. Җирҗңнүләд бичх. Теегин хаалһар тергн җирҗңнәд одв. (С.А.).

Җирлзх, үүлд. 1. О Җирд-җирд гих, җирс-җирс гих, җирд-хурд гих. Мелькать, рябить. Җирлһн кевтә үзгдх. Зо деегүр җирлзсн җирлһнә бийнь эн халунд хәәлҗәх бәәдлтә... (Э. К.). 2. перен. Җиигәд одх. Җирлзәд одх. Җирлзҗ нисх. Мчаться, пронестись.

Җирмәг, җирмәхә, б.н. О Бичкн заһсн, үүрмг заһсн. Мелкие рыбы; малёк. Җирмәхә заһсн. Нааран хәләхнь, наад далан җирмәгс тоолгдм. (Җ.). Дала дәәвлхлә, җирмәхәс чигн дәәвлдг. (Х.ү.) Цах шовуд элкдҗ уснас җирмәхә заһс шүүрәд, өөдән җиснә. (К. С.).

Жола, б.н. О 1. Мөр залдг сур. Вожжи, поводья. Җола бәрх. Мөрнә җола. Алдр Җаңһрин арнзл хурдн зеердиг тәвн тавн җилд җоладнь дахҗ гинә. (Җ.). Күр-күр аашна, күрңгин җола сул аашна. (Т.т. Салькн, хур болн оһтрһун дун). - Көвүд, хамаһас хамаран җола бәрҗ йовнат? - гиҗ Дендә өвгн соньмсв. (Бал.А.). 2. Машинә (автомобилин, тракторин, комбайна, велосипедин) залур. Руль.

◊ Җола һартан авх. Залвриг һартан авх. Взять в свои руки бразды правления.

Җомба, б.н. О Хальмг цә. Джомба; калмыцкий чай. Хальмгин эркн хотнь - җомба. Улан зандн җомбаг эрәтә чолун ааһд кеһәд, Цаһана һарт бәрүлв. (Бад. А.). Каңкнсн улан зандн җомбад, керә даам тос тәвәд, келн ээдрмәр зать зорад, көөстүлҗ самрад, Харка хәәстәһинь һарһад тәвв. (Э. К.).

Җора, б.н. 1. О Җоралҗ йовдг мөрн. Иноходец. Өөрхн-өөрхн ишкәд, тегшәр йовдг мөрн. Тавн зун җора хар мөр орулад. (Җ.). Җорад өөкн уга, аля күүнд амр уга. Җора мөрнәс дәәр хөөһдго, җолм герәс утан хөөһдго. (Х.ү.). Җора мөрн җорална, җирлһн холд җирлзнә. (С. А.). 2. Җора мөрнә йовдл. Иноходь.

Җөөлн, ч.н. О Хату биш; миим; җөөлкн. Мягкий; пухлый. Җөөлн өдмг; җөөлн кевтр; җөөлн ноосн. Җөөлн хатуг иддг. (Х.ү.). Җөөлн, алтн үнтә нооста арсн.

◊ Җөөлн заңта. Номһн, сәәхн заңта; сән заңта; ур уга. Үнндән чик күн номһн, җөөлнәрн әмт байрлулдг. Һурвдгч гертнь Эрднь гиһәд, җөөлн заңта, хулһнын хамрас цус һарһшго күн гиҗ келдг бәәсмн... (Бад. А.).

◊ Җөөлн нүдәр хәләх. Оньган өгч тевчх; сәәхн заңган үзүлх. Относиться доброжелательно, испытывать расположение. Җөөлн темдг - мягкий знак; җөөлн эгшг - мягкий гласный.

Зааглх, үүлд. О Заалх. Заг һарһх. Салһҗ зааглх. Разъединять, отделять; разжимать. Әәрстин хар елдңгин ишәр аминь зааглад. (Җ.).

Заагрх, үүлд. О 1. Заг һарх; зааглҗ салһх; зааглх. Раздвигаться, раздваиваться. Хамрин хойр нүкнәс һарсн киид һазрин өвсн зааград. (Җ.). 2. перен. Салҗ һарх. Отделяться. әмтнәс заагрҗ һарх; зааград һарх. Кенән медүлл уга заагрҗ һарий. (С. А.). Хәрн чи, Арслң, тер Джекәсн шулуһар заагр. (Т. А.).

◊ Зааград һарх. Толһа өвдлһн. Өрүнд җомба эс уухла, үд күртл толһа өвдәд, зааград һарч одн алдналм. (Т. А.).

Заагта, ч.н. О Заг һарсн; заагрсн, зааглсн. Щелистый. Заагта юмн заагта, зааргин өндгн цоохр. (Х.ү.).

◊ Заагта хадвр - щелевые согласные.

Заах, үүлд. О 1. Үзүлх. Показывать, указывать. Медүлх. Цәәлһҗ медүлх. Зааҗ келх. Тер бәәсн ууль хар уурц тер - гиһәд зааһад өгв. (Җ.). 2. Белглх. Аав намд белг гиҗ нег хурһ заала.

Зав, б.н. О Сул цаг; цол. Досуг, свободное время. Зав олх. Зав уга. Мел зав болхш.

Завср, б.н. О Зав авлһн; сул цаг; цол; баахн зуур амрлһн. Невчк чөлә авлһн. Перерыв; промежуток; свободное время. Завср кех. Көдлмшин завср. Школын көвүд гүүҗ һарад, һаза наачана. Ик завср болҗасн бәәҗ. (А.-С. А.). Өдрин дуусн көдлсн нарн завсрт һарв. Не, энүндән иигәд завср кецхәй. (Э.К.).

Завсрлх, үүлд. О Невчк амрлһ авх, завср кех. Чөлә авх. Делать перерыв.

Заг, б.н. О Зә, хаһрха. Промежуток, щель. Үүд заг угаһар хаах. Заагар салькн ордг, зааврар ухан ордг. (Х.ү.). Күрәд ирн гихнь, болд җидин үзүр зү тәвх заг завср уга хатхата бәәнә. (Җ.).

Заглюн, ч.н. О Медәтә, өвгәрг бәәдлтә болв чигн чиирг, чаңһ бийтә, бат цогцта. Бат, чаңһ, бор тоорг. Довольно крепкий. Заглюн өвгн; заглюн эмгн. Теднә аавнь ода бийнь заглюн.

Заһрмг, б.н. О Җоодмг, җоомг, цохин үсн; цохар урһсн үсн. Волосы у виска. Заһрмгаснь мааҗхнь тавн өтн унм. (Җ.). Заяч закаһан зандна, заһрмг минь цаңтна. (К. С.).

Заһсн, б.н. О Бахлурар кииһән авдг усна әмтә юмн (тоот). Рыба. Теңгсин заһсн; һолын заһсн; нуурин заһсн; заһс бәрх; шарсн заһсн; давслсн заһсн; әмд заһсн; заһсна шөлн. Заһсн усна гүүнинь хәәдг, күн юмна сәәнинь хәәдг. Заһсн усар бәәдг, күн көлсәрн бәәдг. Заһсн үкхлә - ясн үлддг, залу үкхлә - нерн үлддг. (Х.ү.). Тул

заһсн көвә талнь көшәд һарч йовхнь үзгдв. (Җ.). Би һазрар йовдг угав, өөдән хальдг угав, үүр ясдг угав, үрд һарһдв. (Т.т. Заһсн).

Заһсч, б.н. О Заһс бәрдг күн, заһс аңндг күн. Рыбак; рыболов. Теңгсин заһсчнр. Заһсч күн. Теңгсин кевәд нег заһсч өвгн эмгн хойр му хар уурцд (герт) бәәҗ. (Х.т.).

Закх, үүлд. О Заквр өгх, закрх, зәрлг болх. Приказывать, повелевать. Барун бодңгуд, арслңгуд цуглултн гиҗ закв. (Җ.).

Зала, б.н. уст. 1. О Цацг. Кисточка. Залата махла. Залухн көвүн залата идәтә. (Т.т. Тәрәнә толһа). Уул деер улан туһл уята (Т.т. Зала). Залу зандар ишлгдсн, зала торһар салдрһлгдсн. Элвң нертә халвңд далвң нертә зала. (Җ.). Зала зандн махлата, зес хойр нүдтә. Зүн ут хоңшарта, зерлг аңгин бәәдлтә. (Т.т. Эр така). 2. Махн цацг, өрвлг цацг. Гребень (петушиный); хохол (у птиц). Эр такан улан зала. Шовуна зала. ◊ Залаһан таслх. Икәр зүткх. Упорно и настойчиво твердить, о чем-либо; стоять на своем; держать пари. Зөрмг көвүн Анҗа залаһан таслад сууна. Мини шарх үзчкәд, эмчнр залаһан таслад бәәнә. (Н. М.).

Залһа, б.н. О Ниилвр, холва. Соединение. Залһа кеҗ ниилүлх. Холва кех.

Залһх 1. үүлд. О Ниилүлх, холвх. Соединять. Залһа кех. Залһҗ ниилүлх.

Залһх 2. үүлд. перен. О Әм утдулх; әм орулх, әмдрүлх. Продлить (вдохнуть) жизнь; оживить. Хун шовунд хүвләд әм залһлав. (Җ.).

Залу, б.н. О 1. Баахн наста. Баһ наста. Уйн. Молодой, юный. Залу насн. Эврә бийиннь залу чиирг цагт. (Җ.). Залу сәәндән кү тань, мөрн сәәнд һазр үз. (Х.ү.). 2. О Эр. Эр күмн. Залу күн. Мужчина. Хоңһрла әдл залу йир уга бәәҗ. (Җ.). Залуд - зөрг чимг. Залуһин зөргәс үүл бүтдг. Залу кедү сән болв чигн көгшрдг, арнзл кедү күчтә болв чигн муурдг. (Х.ү.). 3. О Уйн насн цаг. Залу насн.

Юность, молодость. Әрүн седкл-санаһан залу наснасн бәр. (Х.ү.).

Залху, ч.н. О Хуурмг, хоома, хашң, оцл. Ленивый. Залху күн, Залху күн завгтк махндан күрч чаддго. Залхуһин герт түлән уга, зальгдгин герт хот уга. Сурһулин экн - җирһл, залхуһин экн - зовлң. (Х.ү.).

Залхуһар, нар. О Хуурмгар, хоомаһар, хашңгар, оцл бәәдлтәһәр. Лениво. Залхуһар көдлмшән күцәх.

Зальта, ч.н. О Дәргҗ шатдг. Заль һардг. Пламенный. Шатҗах һалын заль. Ик зальта; зальта һал.

Заң, б.н. О Әвр, заң-бәәр. Күүнә шинҗ. Характер, нрав; привычка. Авъяс. Әврән үзүлх, заң-авъяс; сән заңта күн; заңгнь җөөлн. Заң зандан зокаста, зах девлдән зокаста. Зарһ күчтәв, заң күчтәв. Замг сәәнд - заһсн хурдг, заң сәәхнд - әмтн хурдг. (Х.ү.). Зун җилин зовлңгиг зогсл уга үзв чигн ях гидг заң уга. (Җ.).

Заңзһр. ч.н. О Ик толһата. Зантасн толһата. Большеголовый. Ишкә герин дүңгә ик заңзһр толһата. (К. Д.).

Заңзих, үүлд. О Ширких, уурта бәәдл һарх. Мирких. Иметь недовольный вид. Заңзиһәд суух; заңзисн бәәдл.

Заратрх, үүлд. 1. О Даарх. Мёрзнуть. Икәр даарсңд бийм агдс гиһәд, махмудм татгдсн, заратрулсн болад одв. (Д. Б.). 2. Киитнәс чичрх. Дрожать от холода. 3. Бийм заратрулҗана. Знобить.

Зах 1. б.н. Хувцна нег әңг. Ворот, воротник. Киилгин зах. Девлин зах. Күн ахта, девл захта. (Х.ү.). Көрг лүүдң захаснь зуурлдад һарв. (Җ.).

Зах 2. О Хувц тоолдг кемҗән. Нег зах хувцн. Хойр зах хувцн. Өмссн хувцнтн өлзәтә, цаһан хаалһта болҗ. Эднь элҗ, эзнь мөңкрҗ, үүнәс үлү сән-сәәхн олн зах хувц өмсҗ, эләҗ йовх болтха. (Өмскүлин, хувцна йөрәл).

Зах 3. б.н. О Чилгч, көвә; меҗә. Край, окраина; граница. Һазрин зах, балһсна зах; свләнә зах. Һазрин захд нанла

һарлцсн кен бәәх билә, лавта хорта бирмн чигн гиҗ салв. (Җ.).

Зә, б.н. О Сул орм; орм. Пространство; место. Суух зә; зә һарх; зә эзлх. Зә уга һазрт зәәдң мөртә күн. (Т.т. Хулһн). Тавлад суухларн, тәвн хойр күүнә зәәд суудг. (Җ.).

Зәңг, б.н. О Зәңгллһн. Хов, хов-зәңг. Амн үгәр, бичгәр, барар юуна болв чигн төр медүллһн. Весть, известие. Зәңг авх; зәңг ирх. Сән зәңг авх. Бум күүһәр орад, һанцхн болҗ үзгдв гиҗ зәңгнь ирв. (Җ.). Холын зәңг холвата болдмн. (Х.ү.). Нег әәмшгтә зәңг давад одхла, терүнәснь даву зәңг ардаснь көлврәд күрәд ирнә. (Бад. А.).

Зеерд, ч.н. О улан шар зүстә мөрн. Рыжий (о масти лошади). Рыжко. Зеерд мөрн; зәәрд һалзн; зеерд цоохр; улан зеерд. Бурхн зеерд деерән һурв дәкҗ өргҗ ядв. Арнзл Зеердиннь хурдн цагт Ном Төгс хаана күүк залсн болдг. Арслңгин сәәхн Зеердән өгтхә гилә. (Җ.). Хадын цань зеерд мөрн сөөлһәтә. (Т.т. Келн).

Зеткр, б.н. О Һашута йовдл. Үүлтә йовдл. Зовлң, гүрм. Әәмшг. Беда, несчастье, опасность. Зеткрлә харһх. Зеткртә йовдл. Зеткр келҗ ирдго, зулҗ һарч болдго. Зеткр зеерд һалзниг унҗ. (Х.ү.). Хаалһин туршар зеткр хама бәәхинь зааҗ темдг тәвсн бийнь толһаһан кесгнь геенә. (Н. В.).

◊ Зеткр хатхх. О Зовлңла харһх гиҗ йорлх. Ямаран әәмшг учрх гиҗ йорлҗ санлһн. Яһна гидгчнь энв. Ямаран зеткр хатхна гидг энв? (Д. Б.). Терүг зеткр хатхҗ кевтә. (Бад. А.).

Зиигх, үүлд. О Җиигх. Җирҗңнх. Жужжать; стрекотать. Зиигсн ә һарх. Батхн зиигҗ ниснә. Зөг балан зөөһәд зөвтә һазрт зиигнә. Балын нектәрән зөөҗ бум зөг зииглднә. (С. А.). Нигт ноһанд нег-негән дахад, ца-цааһас нислдәд царцахас зиигҗ шуугна. (К. Д.). Үсн җирҗңнв. Хорха зиигв. (Д. Б.).

Зо 1. б.н. О Нурһн, нурһна ясн. Спина; хребет (позвоночник). Зооһин махн. Зо мах ивтәд, зүркнәннь экнд шигдәд одв.

Туула сәәхн зоота. (Җ). Генткн аратын өмн туулан зо борлҗ үзгдв. (Х.т.).

Зо 2. б.н. О уулын нурһн. Шил. Сер һазр. Хребет (горная цепь), гребень. Зо деер һарх. Эн саамла өндр зо давшгдад, көк шил болҗ уняртсн тәрән үзгдв. (Д. Б.). Зооһин хойр ташуһар күчтә ик трактормуд һазр хаһлҗ йовна. (Бал А.).

Зовах, үүлд. О Зовлң үзүлх; генүлх; зовлң эдлүлх. Мучить, причинять страдание. Өвсн киитә мал зоваҗ биш, аав ээҗин өгсн ээм, далар медлдий. (Җ.). Ур бий зовадг, уул мөр зовадг. (Х.ү.).

Зовлң, б.н. О Зовлһн; зөвүр; гүрм; дашката бәәдл. Мучение, мука, страдание; печаль. Тамин олн зовлң үзәд. (Җ.). Зовлң уга җирһл уга. Зовлң уга - баатр уга. Зовлң зун нәәмн айста. Бийд уга зовлң күүнд медгддго. (Х.ү.).

Зорхн, б.н О Нигт ут нооста, шовһр хоңшарта, утулң, аю-кейү уга цогцта махч аң. Эр нохаг әмн бийәснь авдг мектә аң. Барсук. Зорхн гидг аң зодх дутм тарһлдг, залуһин сәәни заң зовлңгин икд батрдг. (К. С.).

Зөг, б.н. О Цецгүдин шим, шүүс шимдг, терүгән балд хүврәдг хорха-хотн. Пчела. Зөөгин зуулһ эс медсн күн, балын амт меддго. Бал бәәсн һазрт зөг хурдг. Әдлцүлхлә, зөг батхнд цецгин шим сордгиг, әңгр һалунд уснд өөмдгиг сурһх керг уга. (Х.ү.) Зөг нәәхлсн цецгин залад зиигҗ сууна. Шикр-балас әмтәхн шиминь шимҗ сууна. (К. Д.).

Зөрг, б.н. О Юмнас эс әәлһн. Әәмшгәс эс сүрдлһн. Сүр. Баатр. Смелость, отвага, храбрость. Арслңгин арг улан Хоңһрла әдл зөргтә. (Җ.). Залуһин зөргәс үүл бүтдг. Зөрг уга күн зуурас буцна, зөс уга күн замас буцна. Зовлңта цагт зөрг кергтә. Залу күүнд зөрг - чимг. (Х.ү.) Зүркн бәәхлә дурлдг, зөрг бәәхлә дәврдг. (К. С.).

Зөргтә, ч.н. О Юмнас әәдго. Әәмшгәс сүрддго; зүрктә. Баатр. Смелый, храбрый, отважный, бесстрашный; решительный; волевой. Зөргтә нег үкдг, зөрг уга миңһ үкдг. Зөргтә нег үкдг, әәмтхә арв үкдг. Зөргтә зүркнәннь зааврар зүткҗ уралан йовна. (Х.ү.).

Зөрмг, ч.н. О Зөрсн талан зүткдг. Нег мөслсн. Сансан күцәдг. Настойчивый, упорный.

Зуһу, ч.н. О Җилһн. разг. һульдрмаш. Льстивый. Зуһу күн; зуһу үгмүд; зуһу хәләц; зуһу инәдн. Зуһу күүнд зөв уга. Зууһач ноха шүдән геедг, зуһу күн күндән геедг. (Х.ү.).

Зун, б.н. О Җилин дөрвн цагин нег кем. Хаврин хөөн ирдг цаг. Лето. Зун ирв; зун эклв; ноһата зун; халун зун; киитн зун; хурта зун. Үвл уга зун болв. (Җ.). Нарн уга зун - зун биш. (Х.ү.).

Зун, т.н. О То медүлҗәх үг. Йирн йиснәс ах. Сто. Зун насн. Зун арслң. Зун күүнә чирә үзхәр, нег күүнә нер мед. Зун мекәс нег арһ деер. Зудын хол зун давхр нооста. (Х.ү.). Зун нәәмн - зовлң, җирн нәәмн - җирһл, (Э. К.).

Зуна, ч.н. О Халун, өөмдг цаг. Летний. Зуна цаг (кем); зуна өдр (сар): зунын асхн (сө); зуна нарн. Зуна сәәхн өөд. (Җ.). Зуна һурвн сармудт зөөрәр савтн дүүртхә, зурһан зүүл өвсн зурмн толһас бүрктхә. (Э. К.).

Зурһан, т.н. О То медүлҗәх үг. Тавнас ах. Шесть. Зурһан өдр; зурһан җил: зурһа дәкҗ. Зурһан давхр гер. Эркн зурһа оргч наснднь алдр Җаңһриг арнзл Зеердинь унулад йовулсмн. Дегц зурһан давхр тохминь тәвәд, дәш хар эмәлинь тохв. (Җ.). Зурһан көлтә зусг. (Т.т. Цаяха). Зурһан зүүл хамг әмтн амулң эдлҗ, зовлңгас гетлх болтха. (Бад. А.).

Зурһата, т.н. О Зурһан наста. Шестилетний. Зурһан җил болсн наста. Зурһата көвүн.

Зурмн, б.н., ч.н. О Буудя, өвсәр, урһмлар теҗәл кедг, гүн нүк малтҗ бәәдг, хурц шүдтә бичкн мерәч (грызун). Цаһан сарин нег шинд нүкнәсн һарад, хальмг теегт түрүлҗ хавр авч ирдг аң. Суслик. Зурм бәрх. Арат бакльгиг соңсчкад, - чамаг зурмн, - гиһәд, зурмиг хәәһәд, һарад гүүнә. Зөвәр гүүһәд оркхлань, өмннь зурмн нүкнәснь толһаһан булталһчксн бәәнә. (Х.т ).

◊ Зурмн толһа. О Өөдм һазр; довң. Бугорок, холмик. Энүнднь зугл темдг уга зурмн толһа, теегин альвн салькн хойрас талдан герч уга билә. (Д. Б.).

Зурмна, ч.н. О 1. Зурмн гисн үгин тәргч киискврин янз. Сусличий. Зурмна нүкн. 2. перен. Зурмна сүл - тонконог; бот. Теегин өвсн (урһмл). Шаһа нааддг халтр һазр деер күүнә өвдгцә зурмна сүл, оңһг урһв. Оңһг, зурмна сүл ахта өвсд һазр бүтәҗ урһв. (Н. М.).

Зүн 1. б.н. О Юм уйхд кергтә, хурц үзүртә, нәрхн төмр шу. Игла, иголка. Учгта зүн; зүүнд утц сүвлх. Нәәмн түмн цергәр һархла, җидин үзүр зү тәвх заг уга болв. (Җ.). Төмр һаха олсн сүүлтә. (Т.т. Зүн утцн хойр).

Зүн 2. ч.н. О 1. Буру талк болн күүнә солһа бий. Левый, левая сторона. Зүн талк. Орх шар нарни зүн өнцг көл дор. Зүн өвдг деерән тәвәд, зүн халхаснь үмсв. Цастын цаһан халвңгиг зүн цох деерән тальвсн суудг болна. Зүн көлиннь чигчәһәр торад бәәв. (Җ.). Элҗгн деер зүн таласнь, эс гиҗ барун бийәснь мордснд йилһл уга. (Х.ү.). 2. О Нарн һарх үзг; дорд үзг; дордк талк. Восток; восточный. Зүн үзг. Зүн бийд бәәх. Зүн-өмн үзг. Зүн үзгт бәәх улс. Зүн бийдк талднь (Җ.).

Ивг-чивг, ивк-чивк. ч.н. парн. О Нигт; бүтү. Густой; плотный; непролазный. Ивг-чивг модн; ивг-чивг будн. Көвүн келнә: тиим болхла, би тедниг хәәнәв, - гиһәд, һарад йовна. Йова-йовҗ, ивк-чивк модн заагар орад ирнә. (Х.т.). Ивк-чивк ө-шуһу модн дотраһар эргләв. (Д. Б.).

Ив-җив, нар. парн. О Тагчг, ә уга; нам-чим болх. Тихо, бесшумно. Ив-җив болҗ номһрх.

Ивр-ивр гих, парн. үүлд. О Багшх; бигшх; иврҗңнх. Копошиться, кишеть, собираться в кучу, толпиться. Бичкн цаһан эрвәкәс... «ивр-ивр» гиһәд бигшлдәд бәәцхәнә. (Э. К ). Цар, мөрн темә татсн тергтә эдн ивр-ивр гиҗ цааран- нааран йовад тег бүтәнә. (Н.М.).

Ивр-шивр. парн. үүлд. О 1. Ивр-ивр гих; иврҗңнх; шивр-шивр гих; шимлдх. Возиться, копошиться; шушукаться. Ивр-шивр гиҗ күүндх. 2. Сарҗңнлһн, иврҗңнлһн. Шорох, возня; шушуканье. Ивр-шивр ә соңсгдна. Иргд ивр-шивр. (Т.т. Хулһнс).

Ивт, нар. О Цумлад һарх. Насквозь. Ивт цокх; перен. ивт харх - видеть насквозь. Хавтха хойр даларнь ивт тусч. (Җ.). Өрч дораһурн ивт шавтҗ. (Д. Б.). Хальр күүкн теңгр ивт хәләдг. Цәкр көвүн церг ивт хальҗ. (Т.т. Заһсн). Намаг эн, кишго домбр, ивтдм үзнә. (Б. Б.).

Ивтлх, үүлд. 1. О 1. Ивт һарх, ивт тусх; ивтднь һарх. Проходить; пройти насквозь. 2. Ивтләд һарх. Найн түмн занд ивтлҗ. (Җ.). Мөрн цергәр Мазн мөсн деегүр һатлна, Иҗл ивтләд һарчкад күлгәсн Мазн бууна. (Х.п.а.).

Игзәрлх, үүлд. О Җигшх. Испытывать отвращение. Игзәрләд бәәх. ууртан бүтәд игзәрлх. Тер сууна, - гиҗ шуһуд шухиһәд суусн Бокта тал сегләтр игзәрлҗ заав. (Э. К.).

Ид, б.н. О Чидл, арһ; күчн. Сила, способность; мощь. Аһу ик ид. Идән үзүлх. Аһу ик идән һарһад, бул торһн күләг таслҗ ядад йовна. (Җ). Ид татуд иньгин бийнь нойн. (Х.ү.).

Идән 1. б.н. О Эдлдг хот. Пища, кушанье; яства. Тер арагнь күүкн Җаңһрт зун амтн төгссн идә тальвҗ өгв. (Җ.). Цә шиңгн болв чигн идәнә дееҗ. (Х.ү.).

Идән 2. б.н. О Зер-земшин экн. Яңһгин (шитлгин) идән. Ядро; семя. Чимгн дотрк экн мет, яңһг дотрк идән мет бәәх. (Х.ү.) Залурхг көвүн залата идәтә. (Т.т. Тәрәнә толһа).

Ид, б.н. О Малмуд теҗәл авдг теегин өвсн (өвстә һазр). Трава, травостой. Пастбище, сан идәтә һазр. Идг икдәд мал тарһлдг. (Х.ү.). Толһа деер - тесҗ болшго киитн, көл дор - һазрин идгиг таг дарчксн цасн. (Д. Б.).

Идр, ч.н. 1. О Цогцд чинән-чидл орсн цаг. Возмужалый; в расцвете сил. 2. Залу насн; баһ насн. Дүүвр кем. Молодой. Идр баһ насн. Инәг-инәг гисн гүүдглзсн киитн хар нүдтә, кел-аман бүлүдсн идр наста, ик хар залу. (Э. К.).

Идр баһ насндан чидлән бичә барит. (К. Д.). Идр насни күчиг, медрлин, эв-арһин булгиг цугтнь уралан зөрүләд, аш сүүлднь номтын нер зүүв. (Д. Б.).

Идшлх, үүлд. О Теҗәлән, хотан олҗ идх. Пастись; добывать подножный корм. Мал идшлҗ йовна. Идшлхд сән һазр. Энд, тенд идшлҗ йовсн малмуд эрклү җөөлн ноһана шимд тавлҗ хансн дүртә, ишкдлнь батрад бәәцхәҗ. (Д. Б.).

Идх, үүлд. 1. О Хот эдлх (зооглх); теҗәл авх. Есть, вкушать. Хот идх. - Эмгн, һал түлтн, мах идий, - гиһәд хойр көвүн келв. (Җ). Ид гихлә - чимкдг, ор гихлә - шаһадг. (Х.ү ). Кермн (аң) әәчкәд, нег күүкән өгчкнә. Арат терүгинь авч һарад, модн дотр идчкнә. «...Би тер хордыг бәрҗ авад иднәв», - гиҗ арат шииднә. (У.Т.). 2. перен. укорачивать, убавлять. Баһрулх; ахрдулх. Насн гидг юмн күүг иигҗ иддг чигн. (Бал. А.).

Иҗл, ч.н. О Нег бәәдлтә. Одинаковый, подобный. Иҗл хувц уйх; иҗл махласта. Иҗлән үзхлә инцхәдг, иньгән үзхлә инәдг. (Х.ү.).

Иҗлдх, үүлд. О Дасх; нег-негнәнн авъяс медҗ авх. Привыкать, приучить(ся). Тер иҗлдәд ирв. (Бад. А.). Иҗлин усн сәкүстә, иҗлдх дутман зокаста. (Б. Т.). Туһлын нернь Борла, идгт иҗлдхәр седхш. (Д. Б.).

Иигән, нар. О Нааран; эн талкшан. Сюда, в эту сторону, в этом направлении. Иигән йовх. Эңгин олн сәәдүд иигән һархлань. (Җ.).

Ииглән, хәлә: иигән. Ииглән йовх; ииглән гүүх. - Би чамаг ииглән һарһчксв, - гиҗ тергнә бөөрүр өөрдв. (Д. Б.).

Иим, ч.н. О Энүнә бәәдлтә. Такой, этакий. Иим керг; иим үг; иим цаасн. Иим юмн бәәдв? Иим йовдл учрв. Ямаран күүнәс һарсн күн иим сәәхмб? ухата ухан уга хойрин йовдл иим болдг. (Х.т.).

Ик, ч.н., нар. О 1. Баһ биш, бичкн биш, оврта, том, эләд. Большой; крупный; сильный; больше (много). Ик киитн;

ик цогцта; ик толһата; ик чидл; ик гер; ик көвүн. Би үзхв, - гиҗ Марл келҗ. Мини көлм ут, нүдм ик. (Х.т.). Ик цасн - ик урһц. (Х.ү.). Ик гер дотр бичкн гер, бичкн гер дотр тавн күүкд. (Т.т. һосн, өөмсн, көл, көлин тавн хурһн). 2. Икәр. Больше. Ик өгснднь хонад, баһ өгснднь үдләд. (Җ ). Икәр мед, баһар кел. (Х.ү.).

◊ Ик санан. О һанц бийән ухатад тоолдг, әмтнд деерлкдг. Высокомерие. Ик санан бийд зокдго. (Х.ү.).

Ил, ч.н. О 1. Делгәтә, секәтә, задһа. Открытый; явный; очевидный. Ил һазр. Ил теегәр йовхла күүнә чееҗ сарулдна. Ил һазрт мөрән уй, итксн күүнд үгән кел. Ил бәәх юмиг илвәр хааҗ болдго. (Х.ү.). 2. перен. О Бултулсн биш, далдлсн биш. Нескрываемый, открытый. Ил далд хойраһинь илркә аңхрад суудг. (Җ.). Ил магтад-далд муулх. Ил үгтә күн - келсәрн, ир сәәтә утх күрсәрн. (Х.ү ).

◊ Илднь келх. О Үнн үгиг шуудтнь, әәлго чирәднь келх. Говорить открыто (прямо); говорить правду в лицо, не скрывая. Үниг илднь келх. Илднь келсн күүг му күн таасхш.(Х.ү.).

Илдх, үүлд. О Илднь үзгдх. Быть явным, очевидным; стать открытым. Илдәд һарч ирх. Мөсн хамхрад, нуурин усн илдв. (Бад. А.). «Моһан эрән һазань», - гиһәд кезә нег цагт илдх бәәсмн. (Т. А.).

Иньг, ч.н., б.н. О 1. Иньг-амрг; тааста күн; зүркнд тааста нәәҗ. Любимый; друг, приятель. Сәәхн иньг. Зун үкртә болхар, зун иньгтә бол. Иньгәсн салсн күн саначрхг, иҗләсн салсн мөрн инцхәмтхә. (Х.ү.). Күүнд күн иньг, күчн сәәхн омг! (К. С.). Хойр иньг баатр күлгүдәсн бууһад, теврлдн уульв. (Җ.). 2. перен. Тааста юмн, сән нәәҗ. Иньг мөрн. «Хөөчин иньг - ноха» - гидг үнн. (Бал. А.).

Иньгллт, б.н. О Үүрллһн, нәәҗллт, үүрлт. Дружба. Нег-негнәннь уха медлцҗ үр-иньг боллһн. Олн әмтнә иньгллт батртха! Әрүн иньгллтин төлә әмән өгхдән белн. (Н. В.).

Иң, в сочетании иң гих. О 1. Әрә әмсхлтә, әрә әмтә; әрә киитә, әрә әмд бәәх. Последнее дыхание; быть еле-еле живым. Иң гих әмтә бәәҗ, суг гих судцта бәәҗ. (Х.ү.). 2. Әрә һарчах ә. Слабый звук; невнятное звучание. Иң гиҗ ә һарв. Иң гиҗ әрә ә соңсгдв.

Иңгн, б.н. О Эм (күүкн) темән. Хәәмл иңгн. Верблюдица. Хамринь хатхад уга хәәмл һунҗн иңгн. (К. С). «Буульсн ботхиг иңгнднь күрг, бульглсн зүркиг иньгднь күрг», - гидг. (Бал. А.). Буулич, буулич, иңгн минь, бульглсн нульмсан асхрулыч, уулич, уулич, иңгн минь, ботхндан ээлтә болыч. (Дун. Иңгд ботх авхуллһн).

Ир, б.н. О Килһ. Ирмч. Лезвие. Утхин ир. Хурц иртә сүк. Арвн хойр иртә балтар цокв. (Җ.).

◊ Утхин ир деер. О Ик әәмшгтә бәәх; үклин өөр бәәх. На острие (лезвии) ножа; находиться в безвыходном положении; быть на краю гибели. Җимб, ода намд юуһинь уурлнат? Би нам улан эмән утхин ир деер авч һарв. (С.- Б. X.).

Иткл, б.н. О Ицл. Итклһн; нәәлвр, иткмҗ; ицг. Вера; доверие. Итклән геех. Итклиг олхд - үнн кергтә, эндүг чиклхд - шудрһ кергтә. Итклән бичә бар, ичрән бичә ге. (Х.ү.).

Иткх үүлд. О Иткмҗлх, нәәлх. Доверять, верить. - Кермн, бичә ууль. Аратын келсиг бичә итк, бичә ә. (Орочск т.).

Итлг, б.н. О Махч шовуна нег зүсн. Балобан. Итлг шовун. Йир хурдн шар-цоохр итлг. (Җ.). Итлг шовун үүрәсн нисәд һарсн хөөн, эврән хотан олдг зөвтә. (Х.ү.).

Ичән, б.н. О Зәрм аңгуд, хорха-хотн үвлин цагт нүк, бәәр, кевтр олҗ авад унтлһн. Зимняя спячка (у некоторых животных и др.). Ичәнд орҗ үвлзх. Зурмн ичәнд үвлзнә. Аю ичәнд орҗ. (Бад. А.). Хорха-хотн ичәнд орлдна, хоршасн хотарн теҗәл келднә. (Б. Б.).

Ичр, б.н. О һутр; һутамҗта бәәдл. Стыд, позор. Ичртә бәәдл; ичрән геех, ичр-һутран геех. Ичр - үкләс дор. Ичр угад нүр (нүдн) уга. Үгин илнь сән, ичрин далднь сән. Ичр уга элгнәс, ичртә дәәсн деер. (Х.ү.).

◊ Ичртән ишкә наах. О Ичрән геех; эмәхән мартх. Потерять совесть; не иметь ни стыда, ни совести. Ичр-һутран геесн, ишкә чирәдән наасн. (Х.ү.). Ичртән ишкә наасн күн бәәсмч?...Ичртән ишкә нааһад, нүдндән нүүһүл хураһад... (Э. К.).

Ичх 1. үүлд. О Эмәх; башрдх. Стыдиться. Күүнәс ичх. Икнь ичдг, бичкнь уульдг. Ичхән медсн сурһмҗта, иньгән геесн уульмтха. (Х.ү.). Ардакшан хәрхлә, алдр нойн богд Җаңһр нама ичәх. (Җ.).

Ичх 2. үүлд. О Ичәндән орх. Погружаться в зимнюю спячку.Үвлзх, бәәрндән орҗ унтх.

Ишк, б.н. О Ямана төл. Козлёнок. Ямана ишк; бичкн ишк. Ишк өврән урһахар экән мөргдг, усн эргән нурахар һазаран халһрдг. Төлг төрҗ яда бәәҗ, ишкд эк болҗ. (Х.ү.). Көк ишк көңнәдән тарһлҗ. (Т.т. Иигтә утцн).

Ишкм, б.н. О Ишкдл; алхц. Тавгин ишклдүр. Поступь, шаг. Нег ишкм. Нег ишкм һазр.

Ишкх 1. үүлд. О 1. Көләрн һазр тулҗ йовх. Ступать, наступать, вставать ногой. Әрә ишкх; чаңһар ишкх. Ямаран чигн мөрн келәрн ишкәд уга һазр. (Фольк.). Нег көләрн товрин мөңгн көвцг ишкәд одв. (Җ.). 2. О Көләрн чаңһар һазр давталх. Топтать, затаптывать. Ишкәд орксн һазрнь ик зам хаалһ болад йовна. (Җ.).

Ишкх 2. үүлд. О 1. Үүрмгәр керчх; утлх. Крошить. Мах ишкх. Мәңгрс ишкх. өөк ишкх. 2. О Эдиг (арсиг) кев-кевәрн кемҗәләд, тәәрҗ юм уйх. Кроить, раскроить. Эд (арс) ишкх. Ишкҗ уйх. Урн ээҗин ишксн. (Җ.). «Дола дакҗ кемҗәлчкәд, нег дакҗ ишкдм», - гиҗ. (Бал. А.).

Йилһх, үүлд. О Юмиг йилһәд медх; ончлх. Различать, отличать. Йилһҗ авх. Шар улан хойрнь йилһрәд үвр-үвр гилдв. Сән мууһинь йилһн чавчад. (Җ.).

Йир 1. нар. О Йилһрсн, маш. Очень, совсем, весьма. Йир сән; ййр му: йир халун, йир серүн. Йир хурдн итлг. Йир бичкн юмн йирн йисн нүктә. (Т.т. Хурвч).

Йир 2. нар. Йирин, йирдән. Вообще. Хоңһрла әдл залу йир уга бәәҗ. Йир юн гидг һазрт, ямр кевәр бәәгчм энв? (Җ.).

Йирн, т.н. О Тооһин нерәдлһн. Зуунас арвн тату. Девяносто. Йирн насн. Йирн дууна һазр. йирн арслң. Йирн алд бийтә мөрн; йирн зүүл идән. (Фольк.). Йир хурдн шар-цоохр итлг нег девәд одхнь, йирн берә девдг. Ирәд уга йирн йисн җилә юмиг тааҗ меддг. (Җ.).

Йиртә. ч.н. О Йирн нас зүүсн; йиртә болсн. Девяностолетний. Йиртә өвгн. Йиртә болҗ.

Йиртмҗ. б.н. О Орчлң, делкә. Окружающий мир; природа. Йиртмҗин бәәдл. Йиртмҗин териг хад мет бәәһүлв. (Җ.)....Киитн усн бульглҗ, көк модн савадв. Зерлг салькн номһрҗ, зургшң йиртмҗ сәәхрв. (Ш. В.). Йиртмҗд йир әәмтхә. (Т.т. Туула).

Йисдгч, т.н. О Нәәмнәс ах то. Девятый. Йисдгч өдр; йисдгч сар; йисдгч җил; йисдгч орм эзлх. Йисдгч хонгт. (Җ.).

Йисн, т.н. О То; тооһин нерн. Арвна дү. Девять. Йисн җил; йисн өдр. Эндр хулһн сарин йисн. Йисн эклҗ; цаг йисн болҗ. Йис дәкҗ келх, Йисн сара һазриг йис хонад күрч. Йисн алд ут, һурвн алд өргн хала цаһан гертә хаңһа болд үлдән деернь төдглвл. (Җ). Йисн көвүтә күн хотна ах. Йисн көвүтә күн аль сансарн бәәх. (Х.ү ).

Йистә, т.н. О Йисн наста; йисн җил болсн; йис күрсн. Девятилетний. Йистә күүкд, көвүд; йистә сурһульч.

Йовһар, пар. О Көләрн йовх. Пешком. Йовһар иовх. Йовһар дәврәд ордг зөрмг гинә. (Җ ).

Йовһн, б.н. О Йовһар йовдг; йовһар йовдг күн. Пеший; пешеход. Йовһн мергн баатр. ◊ Йовһн церг. Пехота. Йовһн бийинь дөчн йисн хонгт авч ядад бәәҗ. (Җ). Йовһн күүнә селвгәр мөр хулдҗ бичә ав. (Х.ү.). Йовһн гелң һазр долаҗ. (Т.т. Көлин тавгт шавр наалдҗ).

Йовһн шуурһн, йовһн боран. Метель; поземки; метелица. О Догшн биш номһн боран. Дор цаһан, деер цаһан, зөвәр чимрүн киитн, бичкн тиим сиигсн йовһн шуурһта. (Э. К.). Йовһн боран дораһур дөгдрҗ гүүһәд, деерәс улм шуурад талхм-тачг татв. (С.- Б. X),

Йовдл, б.н. О 1. Керг; үүл; йовудта керг; учр, уршг. Дело; деяние; случай; обстоятельство. Сән йовдл; му йовдл; үүлтр йовдл; кишгтә йовдл. Йовсн йовдлан номын йосар күцәтхә. (Җ.). 2. О Ишклһн; ишкм; ишкдл. Поступь, манера ступать, походка. Сәәхн йовдлта күн; мөрнә йовдл. Тер күүнә йовдлнь йир сәәхн.

Йовулх, үүлд. О Тәвҗ йовулх; ю болв чигн илгәх. Отправлять, посылать. Күчлҗ йовулх; холд йовулх; балһсур йовулх....Миңгъян, буурл һалзн, арнзл зеерд - эн һурвн юмиг йовулнав. (Җ.).

Йозур, б.н. О 1. уңг, урһмлын уңг. Корень; комель, модна йозур; өвснә йозур. Хавр болхла, беткин йозурнь көкрәд, шинәс урһна. 2. перен. О Һол үндсн; үндсн; уңг; һол уңг. Основание. Атхр зандн модна йозурт арнзл хойр күлгән хайҗ оркад. Будн улан гидг түшмл шар- цоохр тугин йозурт ирҗ буув. (Җ.). 3. Уңг, уг. Корень, происхождение. Теңгр йозурта.

Йорал, б.н. О Савин (юмна) дордк әңг. Дно, донышко; основание. Суулһин йорал; хәәснә йорал; худгин йорал; теңгсин йорал. Ардаснь некәд ирсн Арг улан Хоңһрнь улан теңгсин йоралд. (Җ.).

Йосар, нар. О Йосиг эвдлго, чикәр; йоста кевәр; зөвтәһәр. Законно, по закону; по общепринятым правилам; должным образом. Ямаран чигн кергиг йосар кех кергтә. (Х.ү.).

Йосн, б.н. О 1. Орн-нутгт тогтсн диг-даран. Власть. Улсин йосн. Йос медддг күүнлә үг бичә булалд. (Х.ү.). Тогтсн шин йосн тохньҗ үндслтхә, түлкв гиҗ хольвршго, товин сумнд нуршго, хад мет батртха. (Йөрәл). 2. Заңшал; диг-даран; зокал; авъяс. Общепринятое правило;

обычай; традиция; привычка. Йовсн йовдлан номын йосар күцәһәд... Залу күмн нәәрт нааднав гихлә, хөрдг йосн уга. (Җ.).

Йөрәл, б.н. О Йөрәлһн. Олн әмтнә җирһл сән-сәәхн, кишгтә болҗ, сансн санан күцтхә гиҗ йөрәҗ магтлһн. Благопожелание, пожелание; желание добра, блага. Йөрәл уга алтнас, йөрәлтә зем деер. Йөрәлин экн тосн, харалын экн - цусн. (Х.ү.). Эрднь сәәхн йөрәлән тәвәд, эңгин зурһан миңһн арвн хойр бийәрн шаргад һарв. (Җ.). «Көгшдин йөрәл бүттхә!» - гиһәд, бидн цуһар ааһдан урлан күргввидн. (Бад. А.).

Йөрәх, үүлд. О Йөрәҗ келх; йөрәл тәвх. Желать блага, высказывать благопожелания. Шин хувц өмссн кү йөрәх. Өмссн хувцнтн өлзәтә болҗ, эднь элҗ, эзнь мөңк наста болтха! Үүнәс үлү сәәхн олн зах хувц өмсҗ, эләҗ йовх болтха! (Шин хувцна йөрәл). «Зу насл, зуухд бүдр!» - гиҗ хальмг күн йөрәдмн. (Т. А.).

Каңкнх, үүлд. О Сән үнр һарх; икәр үнр һарх. Пахнуть, благоухать. Кеер олн-зүсн цецгүдин, камб шарлҗна, эрвңгин үнр каңкнна. - Ай, каңкнҗахинь. Тарвсин үнрнь айтал. Нилх ноһана үнрәр каңкнсн аһар седкл талвалһҗ байсана. (И. Л.). Төгәлңдән тиньгр у тег, теңгс мет налаҗ уняртад, күҗ мет каңкнна. (Э. К.).

Караг, ч.н. О Ик саната; бийән ик юмнд тоолдг. Высокомерный. Караг күн. Дегд караг бәәдлтә. Негт эн караг хәләцтә биш болсн болад, әмтнд деерлкм чигн дүрсн уга бәәдл һарад оддмн. (Д. Б.).

Ке, ч.н. О Сәәхн; ке-сәәхн; сәәхн зүстә. Красивый, нарядный. Ке хувцн; ке махла; ке бүшмүд. Ке шар-цоохр олнцгин захд дуута долан миңһ дарад. (Җ.).

Кев 1. б.н. О Һарсн орм; үлдсн орм. Утур, мөр. Отпечаток, след. Теңгрин Төгә Бүсиг хад чолунд кев ортлнь цокв. (Җ.).

Кев 2. б.н. О Бәәдл; янз. Вид; фасон; образец; форма. Кев һарһх; һосна кев; герин кев; хувцна кев.

Кевс, б.н. О Үстә маралҗн. Герин эрс кеерүлдг, шал деер девсдг сәәхн некмр дөрвлҗн. Ковёр. Үстә кевс — ворсистый ковер. Ик сәәхн кевс герин эрст өлгәтә. Оһтр шар-цоохр күлг өрүнәс үд күртл үстә кевсәр хучата бәәнә. (Җ.). Үстә кевс, үсн уга кевс. (Т.т. Теңгр һазр хойр) Аавин кевсиг алхҗ эс болҗ, ээҗин кевсиг эвкҗ эс болҗ (Т.т. теңгр һазр хойр).

Кевтр, б.н. О Аң, адусн бәәршдг һазр; кевтдг һазр; нүкн; орм. Логово; берлога; нора; лёжка, малын кевтр. Зорхн кевтртән тарһлдг. (Х.ү.). Уулын ца - туулан кевтр. (Т.т. Гиҗгин хотхр).

Кевтх, үүлд. О Көлән тәкиһәд, җииһәд, хәврһ деерән амрх. Ложиться, лежать. Амрад кевтх. Орндан орад кевтх. Гертән кевтх; гемтә кевтх. Мод эс тәрсн күн, сүүдртнь кевтх зөв уга. (Х.ү.). Олн бурхдан дуудад, Җаңһр кевтв. (Җ.). Бичкн хар ноха тоһшлҗ кевтәд, кү орулх чигн биш, һарһх чигн биш. (Т.т. Оньс).

Кедмн б.н. О Земшин модн болн терүнә земш. Груша (фруктовое дерево и его плод. Кедмнә модн; кедмнә земш. Садт нурһлҗ альмна болн кедмнә моддуд урһна.

Кедх, үүлд. О Елдңнх, хара йовх. Бродить, скитаться. Юм келго зел-зел гиһәд йовх; һазрас һазрур йовх. Үвл өөрдәд ирхлә, орс селәд, балһсд көдлдәд, буудя-һуйр хәәлдҗ бутрлдҗ олн хонгар йовлддг. (Д. Б.). Бичкдүд түүгән өмсәд, гермүд кеднә, шин киилгән, шалвран йөрәлһәд, цаһан мөңг авна, кампадь, балтад күртнә. (Бал. А ).

Кееһә, ч.н. О Ке, ке - сәәхн зүстә; кеерүлсн; кееһин, байрин өдрин. Праздничный, нарядный. Кееһә хувцн; кәәһә һосн. - Намдтн, энүнәс деер, талдан, кееһә костюм бәәнә. Кееһә билцг олҗ ядад... (Д. Б.).

Кеер, нар. О Эҗго, күн эс бәәдг һазр, хол һазрт, теегин ууҗмд, холд. Далеко (в степи, поле, за селом, в лесу). Мал кеер идшлҗ йовна. Кеер хонад, кец дерләд. Күүкиг

гертнь шинҗл, көвүг - кеер шинҗл. (Х.ү.). Кеер сәәхн, бичкн, өндр деевртә гер зогсҗана. (Орс т.).

Кеермҗ, б.н. О Чимг, кеерүлт; кеерүллһн. украшение. Сәәхн авъяс; чик седкл; ухан-билг. Күүнә кеермҗ - ухан, күлгин кеермҗ - хурдн. Һазрин кеермҗ - күн, һарин кеермҗ - көдлмш. (Х.ү.). Күүкд күүнә кеермҗнь - седклнь, залуһин кеермҗ - гергнь. (Бал. А.).

Кеерүлх, үүлд. О Кеерүлт кех, чимх. Украшать. Дел мөңгәр кеерүлсн делтринь тәвб. (Җ.).

Кезәнә, нар. О урдк, өңгрсн цаг. Давным-давно, когда-то, издавна. Кезәнә, тана орнд орҗ өгәд уга цагт. Кезәнә меддг биләч, ода меддгәсн һарад, көгшрҗч. (Җ.). Кезәнә бәәҗ. Зан чон хойр бәәҗ. Кезәнә нег эмгн өвгн хойр бәәҗ. (Х.т.). Кезәнә Килһсн хол, Шарлҗн шилв, Өндгн толһа, Делүн дөрвн хамцҗ, ах-дү болцхаҗ. (Шог т.)

Келмһә, ч.н. 1. О Сәәнәр келдг, хурц (олмһа) келтә. Красноречивый; краснобай, умеющий хорошо говорить. Келмһә күн. 2. О Бурмха, дала үгтә. Говорливый, разговорчивый. Словоохотливый. Келмһә күн - керүлч, кедр ноха - зууһач. (Х.ү.).

Келмр, ч.н. О Амн үгин. Амн үгин зөөр. Устный, словесный.

Келмрч, б.н. 1. Келмһә. Хәлә: Келмрчиг үгәрнь шинҗддг, малыг зүсәрнь темдглдг. 2. фольк. О Туульч, җаңһрч, (кезәңк тууҗ, туульс, “Җаңһр” чееҗәр, амн үгәр, өвәрц келәр келдг күн). Сказитель, сказочник. - Келтн, келтн цааранднь, - гиҗ бидн келмрчиг адһаввидн. (Д. Б.).

Келн, б.н. 1. О Күүнә, малын, аңгин амн дотрк мөчн. Язык. Күүнә келн; үкрә келн; нохан келн; улан келн. Керчәд идхлә - келн сән, зүсәд идхлә зүркн сән. (Фольк.). 2. перен. О Келлһн; үг-күр. Язык; речь. Хальмг келн; төрскн келн; улсин келн; келн-улс. Келн - зүркнә түлкүр. Келн - утхас хурц. Күүнә келнд күд чолун хамхрдг. (Х.ү.). Эврә келән һолсн - экән һолснла әдл.

(К. Д.). Хальмг келм - җирһлин тулгм, хама йовв - җивр-далвагм. (К. С.).

◊ Кел авх, (бәрх). О Хортнас (дәәснәс) кү бәрҗ авх. Взять в плен; взять языка; захватить противника в плен. Эркн тавн настадан тәкин тавн шулм хааг кел бәрҗ номдан орулсн. (Җ.). Базан Мишаг разведкд йовад, "кел” бәрәд авч ирснднь улан Одн орденәр ачлҗ. (Н. М.).

Келтә, ч.н. 1. О Келн бәәх. Имеющий язык. Мал келтә, күн үгтә. (Х.ү.). 2. перен. Хурц (олмһа) үгтә, келҗ чаддг. Красноречивый; острый на язык; языкастый. Келтәнь - керг уралан, келн уган - хооран. (Х.ү.).

◊ Усн деер өрм тогтам келтә. О Келндән билгтә

Келх, үүлд. О Күүндх, күр кех. Говорить, рассказывать. Үг келх; чаңһар келх; шүлг келх; үлгүр келх; тууль келх. Келхлә — келнә зовлң, санхла - чееҗин зовлң. Цө кел, ол сан. Келхәсн урд, ухал, келснәннь хөөн - күцә. (Х.ү.).

Кем, б.н. 1. О Болзг. Цаг. Срок, время, пора. Үдин кем. Гү тәвх кем. Асхн кем. Эн кемлә һазаһас кесг баһчуд шууглдад, орад ирцхәв. (С. Б.). Хаврин кем ирхлә, хәәләд цасн урсна. (С. Л.). Кемтә, кемтә нәр һарһдг. (Җ.). Гү тәвх кем болад ирнә. (Н. М.). 2. О Кемҗән; кемҗл. Величина, размер, мера. Кем кемҗән уга. Керән амнд кемәс даву мең орхш. (Х.ү.).

Кемҗәлх, үүлд. О Киринь, ик-баһинь медх. Кемҗәһинь медх; кемҗл олх. Измерять, обмерять. Кесән - кемҗәл, келсән-күцә. (Х.ү.).

Кер, б.н. О Дел сүл хойрнь харвр зүстә улавр мөрн. Гнедой (о масти лошади). Кер мөрн; кер алг; кер һалзн (мөрдин зүсн). Кер алг дааһта көвүн керг бәрл уга хәврһәрнь өңгрәд һарв. (Җ.). Кер мөрн кенд болв чигн зокаста. (Т.т. Билцг, булһна арсн).

Керә, б.н. О Хар, бор, алг чигн өрвлгтә шовун. Ворона. Хар керә; бор керә; алг керә. Керә кедү бәәгв чигн хавр болдго. Керә керәннь нүд чоңкдго. Керә һалу дахҗ йовад, уснд унҗ. (Х.ү.). Керәһәс хурдн кер алг дааһта көвүн. (Җ.). Керә керәһән холас үзнә. (Бал. А.). Арл

деер авч ирәд, бултулсн махна үнр соңссн алг керә деегүрнь нисҗ эргәд бәәгв. (Д. Б.).

Керлкә, б.н. О Керсң; өвцүн. Мускулы на груди коня; грудина. Арнзл зеердиннь керлкәднь өөкн уга. (Җ.).

Кермн, б.н. О Ө-моднд бәәдг, җөөлн бул нооста, бамбр ут сүүлтә, мерәч бичкн аң. Белка. Кермн дах; кермн махла. Аратла әдл мектә, кермнлә әдл һавшун. (Х.ү.).

Керсң 1. б.н. О Өвснә нерн. Лебеда. Керсң өвсн. Хар керсң; шар керсң. Өндр, нигт керсң бүтәһәд урһҗ. Алтн шар бәәшңгин ормд әгр шар керсң урһад бәәҗ. (Җ.).

Керсң 2. б.н. О Керлкә; өвцүн. Грудинка.

Керсү, ч.н. О ухата; билгтә. Сообразительный, умный. Керсү бәәдлтә; керсү дүрстә; керсү ухан. Күүнә керсүнь ишксн ишкдләрнь медгддг. Керсү күн бийән эргҗ хәләдг. (Х.ү.). Көвүн керсү болсн деерән йир билгтә. (Бад. А.).

Керх, үүлд. О Холвх. Связывать, мөрдән керх.

Керчм, б.н. О Зүсм; тәәрңхә. Кусок; отрез. Нәрхн керчм; керчм модн; керчм эд; нәг керчм; керчм көх.

Керчх, үүлд. О Тәәрх; зүсх; керчм кех. Разрезать; перерезать; пересекать. Дуут Бумбин оран туусн долан хаалһинь керчәд авв. (Җ.). Келсн үг мартгддг уга, керчсн модн билрдг уга. (Х.ү.).

Кесг, нар. о Олн. Много. Кесг дәкҗ; кесг күн; кесг өдр; кесг җил. Кееһин төләд кесг зандар ишлсн. (Җ.). Тиим-тиим хаалһар кесг сааҗ йовлав, түүнлә баһасн авн иҗлдләв. (С.-Б. X.).

Кет, б.н. О Кет-чолун. һал цәкдг хату чолун. Цәкүр. Кремень, огниво. Кет мет бат, Аратыг хавхас һарһад, һанзан авад, түңгрцгәсн тәмк нерәд, кетән авад, һал цәкхәр седҗәхләнь, деегүрнь нег керә нисҗ йовад, “дөң-дөң" гиҗ хәәкрнә. (Х.т.).

Киилх, үүлд. О Кииһән авх. Вдыхать; дышать. Әмсхл авх. Аһар киилх.

Киисх, үүлд. О Унх. Бүдрәд киисх; киисәд, көлән хуһлх. Падать, свалиться. Дөрвн көлән цахлад, беткин толһа үмкәд киисв. Хурдн хар дааһнаннь буру бийәрнь киисв. (Җ.). «Мөрн эс киисхлә, хальмг күн мөрнәс киисдго», - гиҗ кезәнә келдг. (Н. М.).

Киитн, б.н., ч.н. 1. О Дулан биш; зекүн. Холод; мороз; холодный. Киитрҗәх цаг. Киитн үвл; киитн салькн; киитн өдр; киитн баһрв (уурв); догшн киитн. Даарх киитн угаһар, халх халун угаһар. Көк девән өвсн, киитн булгин усн. (Җ.). 2. перен. Дурго бәәдлтәһәр; өр-өвч угаһар. Холодный; суровый; холодно; неприветливо.

◊ Киитн нүдәр хәләх. О Дурго болх. Дурго болҗ күүнүр хәләх. Киитн хар нүдәр дөрвн талан хәләв. (Җ.). Киитн зүрктә күн. О Киитрг күн; өр-өвч биш; өр-өвдкүр уга күн. Хладнокровный человек. Цуг тер тоотыг киитн зүркәр тесҗ даах кергтә бәәсмн. (Д. Б.).

Кичг, б.н. О Нохан үрн. Щенок. Нохан кичг; чонын кичг; аратын кичг; һахан кичг; миисин кичг; бичкн кичг. Шар кичг шам гиснәс эс дутҗ. (Т.т. Шанһ). Күүкд кичг хойрин амн сул уга. (Х.ү.).

Кичглх, үүлд. О Кичгүд һарһх. Щениться, приносить щенят (о собаке, волчице, лисе); котиться (о кошке); пороситься (о свинье). Ноха (арат, чон, һаха) кичглх.

Кишг, б.н. О Мөр; өлзә. Счастье, благополучие. Кишг ирх; кишг олх; кишгән эдлх. Кишг өргн Җаңһр эс билү? (Җ.). Кишг баргдхла, зооц чигн баһрдг. Күүнә кишг-үрн. Кишгиг ирхинь бичә күлә, зовлңта болв чигн, күрәд ав. (Х.ү.). Күүнә кишг күүкдт, шовуна кишг җивртнь гидг. (К. Э.). Өрн уга болхла - байн, өвчн уга болхла - кишг. (Х.ү.).

Кишгтә, ч.н. О Мөртә, өлзәтә. Счастливый. Күн кишгтә, теңгр үүлтә. Кишгтә күүнд кеелтә маштг. Кишгтә күн - көдлмшч, кишва күн - аля. (Х.ү.). Ут наста, бат кишгтә болтха. (Йөрәл).

Котхр, ч.н. О Корнһр хамрта, шантһр, корнус. Курносый. Котхр хамр. Котхр хамрта күн.

Кө, б.н. О Хар; хар саңсрһ. Сажа. Бешин кө. Хар кө. Көөтә хар шиләврәрн гиҗгәрнь шааҗ көөв. (Җ.). Көөһин өөр - кө, өөһин өөр - ө. (Х.ү.).

Көвә, б.н. О усна зах. Эрг. Край воды; Теңгсин көвә; һолын көвә; нуурин көвә. Һолын көвәһәр йовх. Көк теңгсин көвәд көл церг яралдҗ. (Т.т. Сурмсг). Нуурин көвәд ор цаһан өргәһән бәрәд. (Җ.).

Көвкр, н.н. О Көөсн мет көөмг. Пушистый; рыхлый. Көвкр үүлн; көвкр цасн. Кө хар үүлнд, көвкр цасн мелмлзнә. (Т.т. Үснд бәәх һалун). Көвкр хан кевтн бәәҗ тарһлҗ. (Т.т. Үмсн).

Көңгл, б.н. О Көндә. Оңһа. Пещера. Уулын көңгл; хадын көңгл. Хадын деед көңглд күләтә бәәнә гив. Хадын көңглд ирәд, Оцл Көк һалзнан сөөһәд. (Җ.). Өндр уулын көңглд тер бәәнә. Уулын ик көңглд тер орна. (У.Т.). - Акад юмб? Негл көңглд унсн юмн кевтә илмн-җилмн болҗ одв. (Э. К.).

◊ Модна көңгл. Дупло. Кермн (аң) модна көңгл дотр бәәҗ. (Б. һ.).

Көшх, үүлд. 1. О Цуцрх. утомляться; уставать. Муурч көшх. Уданд гүүһәд көшв. Эн ут хаалһар йовн гиҗ көшчәнәв. 2. О Икәр даарх, көрх. Коченеть. Цуцрад көшв. Дала тал көшҗ һарсн заһснтн мини махмуд билә. (Җ.). 3. Модн болҗ хатурх. модн, чолун болҗ көшх. Одеревенеть, затвердеть. Көк бух көшҗ, оһтр бу оольҗ (Т.т. Бу хах). Толһан ташуд зурмн тотхҗ, төгәлңгдән хәләҗ, бахн метәр көшҗ. (К. Д.). 4. перен. Җе болх. Көштлән инәх; көштлән ханях; инәдндән көшх. Задыхаться (от смеха, кашля). Дөлән хаҗуд бәәсн Микол, Үлмҗ эдн бас көштлән инәҗ авцхав. (Т. А.).

Күдр 1. б.н. О Сиврт бәәдг, марлын тохмта, өвр уга, уулын адусн. Барһа. Кабарга. Күдрин шүрвсн күләһәр. (Җ.).

Күдр 2. ч.н. О Чидлтә; бат; бат цогцта; күчтә. Сильный; крепкий; прочный. Күдр цогцта залу; күдр-бадр күн. Көвүн биш күдр, эр биш эрднь. Нәрн өвснд нәәхләд, күдр өвснд бүдрәд, гүүһәд күрәд ирв. (Фольк.). Күдр хар хавсинь кү цокад оксн. (Җ.).

Күлә, б.н. О Керәсн. Туша; холва; боодһа. Путы, верёвка, которой стянуто что-либо.. Күлә деесн; мөрнә күлә. Дөрвн мөчинь көк торһн күләһәр күлв. Хойр һариннь баһлцгтнь, бул торһн күләнь улм хөөнән шигдәд орна. (Җ.).

Күлг, б.н. О Арнзл мөрн. Аргамак; резвый конь; боевой конь. Йир сән мөрн; күчтә сән, дәәч мөрн; сән хурдн мөрн. Күчтә күлгүдән сөөһәд, эн дөрвн баатр суув. (Җ.). Күлг болхнь - унһнасн, күн болхнь - баһасн. Күлгиг нүдәрнь, күүг седкләрнь. Күүнәс күн һардг, күлгәс күлг һардг. Күлг иҗлән сандг, күн нутган сандг. (Х.ү.).

Күлх, үүлд. О Керх, боох, холвх. Связывать; стягивать; перевязывать. Деесәр күлх; төмр цевәр күлх. Көл һаринь күлх. Күдр дөрвн мөчинь тееглҗ күләд орксн санҗ. (Җ.).

Күр 1. б.н. О Күүндән. Беседа, разговор. Күр келһн. Күрин хөөн. Әмтн бослдад, зургин тускар күр келдәд, цүврәд һарч йовна. (Э. К.). Хойр эмгн күүртән нег-негнәсн яһҗ бәәхиннь тускар сурцхана. (М. Н.).

Күр 2. ч.н. О Хату, бат. Крепкий; дикий. Валун. Күд чолун. Күд хар чолу дерлсн. Күнд һарта Саврнь... оч түшҗ кевтнә. (Җ).

Күр 3. б.н. О Шүүснднь болһсн махн. Мясо в собственном соку.

Күсл, б.н. О Тачал, седкл авлсн санан. Желание; стремление; мечта. Җилв. Күүнә күсл. Күсл ирх. Күләһәд бәәхлә - ирдг, күсәд йовхла - күцдг. Күн, кишгтән иц... күсләсн бичә буц. (К. С.). Күн гисн юмн күсл угаһар бәәҗ чадшго. (Д. Б.).

Күчн, б.н. О Ик чидл; чидл - ид; Сила; крепость; мощь. Ик күчн; күчнь баһ (ик). Уха авлсн күсл уралан маниг көтлнә! Урмд, ицл, күчн урһҗ зүрк батлна. (И. Л.).

◊ Күч авх. О Чидлнь икдәд, немгдәд йовх. Салькн улм күч авад, орсн цасиг ээдрүлҗ, эргүлҗ цокад, элдү шуурһн эклв. (Н. М.).

Күчтә, ч.н. О Чидлтә. Сильный, крепкий, могучий. Йир бат, идтә; ик чидлтә; күчнь ик. Күчтә күн; ик күчтә. Күчтә догшн киитн; күчтә салькн; күчтә халун. Күчтәнь күркрдг, күчн угань бәркрдг. Күчтәлә бичә ноолд байнла бичә зарһц. (Х.ү.). Җаңһр ухан дундан санв: «Дорд Бумбин орнд иим аһу ик күчтә күн бас бәәдг санҗлм». (Җ.).

Ла, б.н. 1. О Улм; улмта һазр. Ил; трясина, болото. Эн лаата һазр. Эн булгиг һатлхла, элстә ла харһна. Көлиннь хурһд дундаһур көөстәд һарч ирнә. (К. Э.). 2. О Хорһн (лаавң) шам. Хорһн зул. Свеча. Хорһн шамин герлд хамдан чамлаһан суулав (Х.т.)

Лаанк, б.н., ч.н. О Эд (шүрүн болсн сиитцн). Миткаль миткалёвый. Ланк эд; ланк эдәр уйсн. Хар ланк бүшмүдиг халхлзулад биилит. (К. С.).

Лав, нар. О Тодрха; маһдта, алдг уга; эрк биш. Точно; твёрдо; наверняка. Лав келх; лав медх; лав соңсх. Эдү дүңгә арһта һурвн көвүн лав йовсн үүлән.. күцәҗ ар Бумбин орндан хәрнә билтәл... (Җ.).

Лавллһн, б.н. О Чик йовдл медүллһн; Подтверждение, лавта (маһдта) боллһн; маһдта йовдл.

Лавлх, үүлд. О Чик йовдлыг медүлх; тодрхалх. Подтверждать Лавлҗ келх; лавлсн йовдл.

Лавта, нар., ч.н. О Маһдта. Наверняка, несомненно, конечно точный, достоверный, реальный. Лавта, тер энд бәәх. Лавта, чик үз. Ода болхла, эн боднцг мел лавта урһх гиҗ санҗанав.

Күүкн лавта үн келҗәхинь Церн ода медҗ иткв. (И. Л.). Лавта хорта бирмн гиҗ санв. (Җ).

Лавшг, б.н. О Деерән көдрдг (өмсдг) у болсн хувцн. Халат, накидка. Лавшг өмсх. Ут лавшг. Эмчин цаһан лавшг. Хар торһн лавшган ханцн уга сул көдрәд сууна. (Җ.). Хормань һазрт чиргдсн нооста лавшгта. (Т. А.).

Лаг-лаг гих, үүлд. О Ә дурагч үг. Буслҗах юмнас һарчах ә. Булькать. Лаг-лаг гиҗ хот буслҗана. Һал деер бәәх нисктә хаш лаг-лаг гиҗ буслҗана.

Лагшлһн, б.н. О Буслҗах ә һарлһн. Бульканье (при кипении). Буслҗах хотын лагшлһн.

Лагшх, үүлд. О Лаг-лаг гиҗ ә һарх. Булькать. Лагшҗ буслх.

Лац, б.н. О Тииз тәвхд кергтә юмн. Сургуч. Лац тииз. Лац юмар тиизләд. (Җ.).

Лаш, частица усил. О Йир. Очень, совсем, совершенно. Лаш улан (хар); лаш худл. Лаш хар мөрн нәәмн миңһн тамһта. (Т.т. Харач).

Лашхах, үүлд. О Шалхах; бардах; махта; махлюн; лаглсн. Быть тучным, быть неуклюжим. Лашхасн бәәдлтә күн; лашхасн цогцта залу.

Лигдһр, ч.н. О Лиглһр; луглһр; боһньг. Приземистый, плотный. Лигдһр бийтә күн; лигдһр цогцта. Буцлһиг лигдһр нурһта, баатр залу толһалх болв. (Бал. А.).

Лит, б.н. О Җилин, сарин, өдрин то, дара медүлҗәх хураңһу. Календарь. Балһснд сурчах ахан бичкн дүнь күләнә. Асхн болһн литәс адһҗ цаас шуулна. (Ш. В.).

Лох, б.н. О Нүднә нуух, нүднә өөр. Гной (в глазу). Нүднд бәәсн лох арчх. Лохинь арчнав гихләрн, нүдинь авчкх. (Х.ү.).

Лошх, б.н. О Юмнла наалддг хатханчгта буг өвсн. Лопух. Репей, репейник. Кел, кел, үзсн, соңссн юмн бәәх, - болад өвгн, ямана булд наалдсн лошх мет, тәвҗ өгдг бәәдл эс һарад бәәв. (Д. Б.).

Лу, б.н. 1. 2. миф.. О 1. Оһтрһу; оһтрһун дун. Гром. Лууһин дун лугшҗ һарчана. Лу догшар дуурхҗ ду һарна. 2. Әәмшгтә бәәдлтә догшн мус. Дракон. 3. перен. лу җил - год дракона; лу сар - месяц дракона.

Лувц, б.н., уст. О Хуйг; кө хуйг; төмр киилг. Воинские доспехи; рыцарские доспехи (броня, панцирь, кольчуга). Болд лувц; лувцан лувцлх. Дәәни һурвн лувцан өмсв. Шар-цоохр бумблван дотрнь дәәни олн лувцан лувцлв. Эрднин хул лувцан лувцлв, эрвң сәәхн бүшмүдән өмсв. (Җ.).

Луг-луг гих, үүлд. 1. О 1. Дагҗнҗ цокх; лугшҗ цокх (зүркн, судцн, гүрә). Биться, пульсировать (о сердце, кровеносных сосудах); ныть, саднить, ломить (о боли). Зүркн луг-луг гиһәд бәәнә. Цусм халад, гүрм луг-луг гиҗ цокна. (Бал. А.). 2. Чичрх, дагҗңнх. Луг-луг гиҗ ә һарх. Дрожать, сотрясаться.

Луглах, луглх, үүлд. 1. О Билхәх, лиглих, лаглих, махта болх (күүнә тускар). Быть толстым, грузным, тучным. 2. Бүдүдх. Быть толстым (о предметах). Манр мөңгн күклнь, унсн ут зандн мет, луглаһад бәәдг. (Җ.).

Лугшлһн, б.н. О 1. Цоклһн; лугшҗ цоклһн; луг-луг гиҗ цоклһн. Пульсация; биение. Зүркнә лугшлһн. 2. Чичрлһн; дагҗңнлһн; күрҗңнлһн; ә һарлһн. Дрожание; сотрясение. Дууна айс, салькна ә, моторин лугшлһн цуг негдәд, шуугад, күрҗңнәд йовна. (Э.К.).

Лугшх, үүлд. хәлә: луг-луг гих. Товин сумд, бомбс теңкән уга лугшлдна. (И. Л.). Аца ачсн арвс хар машид ард-ардасн цувлдад лугшлдна. Цуг бульчңгуднь өвдәд, бәәсн бийнь атхлдад, хойр цохнь: «луг-луг»,- гиһәд, лугшад бәәнә. Буля сана авад, буру хәләһәд, эмкәһән зууһад, лугшад инәв. (Э. К.).

Лурҗңнх, үүлд. О Күрҗңнх; шуугҗ ә һарх; оһтрһун ду һарх; лууһин дун һарх. Греметь, грохотать. Лурҗңнад бомб хаһрхла, лугшад һазр чичрнә. Оһтрһу лурҗңнад һарна. (С.-Б. X.).

Лүүдң, б.н. О Торһн эд. Род шёлка. Көвүн түүнәсн бүкр лүүдң бүсәснь нүрс гиһәд ав. (Җ.).

Лучңнх, үүлд. О Таш-таш гих; тачкнх. Хрустеть, трещать. Арвн хар савран лучңнтлнь үмгәд. (Җ.).

Маасхлзх, үүлд. О Инәмсклх. Байрта бәәдлтәһәр инәх, байсҗ инәх. улыбаться. «Сансн үүлтн бүтн гиҗәнә», - гисн үгд Бата байсад, маасхлзҗ инәв. (Э.К.).

Магтал, б.н. О Туурмҗинь өрглһн; алдр неринь дуудлһн. Магтҗ буульлһн. Хвала, восхваление, прославление, магтал келх; магтал тәвх. Магтал тәвәд йовв. (Җ.).

Магтх, үүлд. О Туурмҗинь өргх; алдр неринь дуудх; Хвалить, славить, магтҗ буульх. Магтв гиҗ бичә байрл, муулв гиҗ бичә һунд. Магтн бәәҗ малынь бардг, мааҗа бәәҗ әминь таслдг. (Х.ү.).

Май темән, б.н. О Нег бөктә темән. Одногорбый верблюд, дромадер. Тавн зун майдан әрк хүрмән авч ирв. (Җ.). Дөчн цаһан майд аца ачад тәвнә. (Фольк.).

Мал, б.н. О Герин (теҗәмл) аһурсн. Скот, скотина. Тавн зүсн мал (үкр, мөрн, темән, хөн, яман). Мал өскх; мал хәрүлх (хәләх). Эрүл-менд күүнә мал бүрндән. Мал көләрн, күн келәрн. (Х.ү.). Мал иктә күн ах байн. (Э. Б.). Мал асрхла амн тоста гиһәд наадна үлгүр биш болҗана. Мана улст- мал тус һол кишгнь. (Д. Б.).

Малч, б.н. О Мал өскдг күн; мал өскәч. Животновод. Сән малч; дамшлтта малч. Маңһдур шуурһн болхиг мартсн малч - тенг. Теңгрт хүвән даалһснь түүнәс үлү мунг. (К. С.).

Маля, б.н. Нагайка. Сурар гүрәд кесн ташмг. Ахр маля; гүрмр маля. Маляһар цокх (малядх) -- маляла харһулх; малян иш. Малян шарх эдгдг, келнә шарх эдгдго. Маля цокх һазрт, миңһн церг церглҗ. (Т.т. Шорһлҗд). Зурһан миңһн маляһар зогсл уга малядв чигн. (Җ.).

◊ Маля даахарн. О Цугтан; ик баһ уга. Все; все от мала до велика. Маля даах тоотнь дәәнд мордсн, көдлдг күн уга күчр цаг билә. (Б. А.). Маля цокх зә уга - зә тас уга диг дүүрң, сул орм уга. Негде ступить; яблоку негде упасть. Анҗан цаһан гернь маля цокх зә уга, күн диг дүүрң. (Э. К.).

Мандлх, үүлд. О Деегшлҗ һарх. Восходить, подниматься (о солнце, луне); возвышаться. Мандлн һарх нарн мет орчлңгин сәәхн Миңгъян. Дүүрң һарсн арвн тавна сар мет мандлҗ суудг болна. (Җ.). Теңгрт дүүрң сар мандлҗана, оддуд һарчксн бәәнә. (Җ. А.).

Мантһр, мантхр, ч.н. О Ик толһата; маңхһр. Большеголовый. Мантһр толһата.

Манх, үүлд. О Манул тәвх; харх. Стеречь, караулить, охранять Өдр сөөни селгәнд элвг түмд церг манад бәәнә. (Җ).

Маңһс, б.н., ч.н. О 1. Туульд келгддг йир ик чидлтә, күн бус. Мангус; сказочное чудовище. Нәәмн түмн маңһс хааг номдан орулҗ йовсн. (Җ.). Тиигхләнь байн келв: «Йир энд нег маңһс өвгнлә мейәркнәв гиһәд»,... - ут хаалһан цуһараһинь цәәлһҗ келв. (Х.т.). 2. О Ик чидлтә; арвс чидлтә. Сильный; силач. Маңһс чидлтә бөк; маңһс чидлән үзүлх.

Маңна, б.н. О Толһан өмн бий; чирән деер бий. Лоб. Ик маңна; өргн маңна. Күнд шар балтар маңна хоорнднь дарад оркв. (Җ.). Маңнаннь көлсән тавгтан түркәд, тавгиннь көлсән маңнадан түркәд. (Х.ү.).

◊ Маңна авх (маңнад һарх). Түрүн йовх; нүүрт һарх. Быть впереди; быть первым. Буурл һалзн түрүн маңнад һарч ирв. Мини кеегчн долан урлданд орад, дөрвнднь маңна болҗ һарч ирлә. (Б.Б.). Маңна тиньгр бәәх. Зовлң уга, байрта җиргх. Радостно, счастливо жить. Амр тавта, маңна тиньгр, мөрнәннь чикнд нар урһаҗ менд амулң ирцхәтн. (Йөрәл). Мел байрта менд йович, маңна тиньгр мандан ирич. (И. Л.).

Маңсих, үүлд. О уурта бәәдл һарх. Хмуриться, быть недовольным. Энүнә чирәнь маңсиҗ; маңсисн бәәдлтә.

Марһан, б.н. О Дөрлдән; ата-марһан; зүткән. Состязание; спор. Марһа кех; марһа авх; марһанд орлцх. Баатрмудын эркн һурвн марһан. (Фольк.). Марһа кенәв. (Җ.).

Махн, б.н. мясо. О Хот кеҗ идхәр алсн малын цогц болн терүнә әңгүд. Хөөнә махн; үкрә махн; мөрнә махн; һахан махн; такан махн. мах идх; мах хулдҗ авх; шарсн махн. Хойр көвүн үрү хәләһәд, өөдән хәләхин заагт махн чигн уга, эмгн чигн уга болад одв. (Җ.). Ааһд алг махн. (Т.т. Нүдн). - Би нег бичкн махтав, түүгән чанҗ идх хәәс өгит,- гив. Тиигхләнь- Мана махнла чанад ид,- гиҗ байн келв. - Махнтн махим идҗ оркхла яахв? - гиҗ өвгн келв. (Х.т.).

◊ Мах бәрх. Тарһлх; махшх; махлюн болх. Полнеть; стать тучным; набирать вес. Бийнь зөвәр мах бәрәд бәәҗ. (Н. М.).

Махта, ч.н. О Бүдүн, тарһн, махлюн, мах бәрсн. Полный, тучный (о человеке). Махнь ик, мах орулсн. Махта хот; махта шөлн. Махшсн бәәдлтә; тешкәсн.

Маштг, ч.н. О Өндр биш; кавкнцг нурһта. Низкий, невысокий. Маштг хора; маштг гер; маштг нурһта. Маштг цәвдр мөртә. (Җ.). Маштг тарһхларн, махла авхулдго. (Х.ү.).

Мәәһг, ч.н. О Матьхр, һо биш. Кривой; искривлённый, мәәһг көл. Мәәһг көл мәәмрмтхә. Малын көл мәәһг. Дотаран мәәһг дову эргҗ, һазаран мәәһг һазр эргҗ. (Х.ү.). Деерәс ирсн дендр манҗин дөрвн көлнь мәәһг. (Т.т. Меклә). Генткн өөгүрнь мәәһг көлтә аю йовҗ йовна. (Х.т.).

Мәәлх, үүлд. О Мал, аң ду һарх, хәәкрх. Блеять, мяукать. Хөн, яман, мис мәәлнә. Мәәлә, мәәлә йовҗ мал болдг, ууля, ууля йовҗ күн болдг. (Х.ү.).

Медән, б.н. О ухан, ухан-медән. Ум, понятие, сознание, ухан-медән уга.

Медәтә, б.н. О 1. Ухата. умный, сознательный. 2. Наста; көгшрҗ йовх наста; наста улс (эмгд, өвгд). Пожилой,

старый, медәтә улс; медәтә күн. Медхәр седхлә, медәтнриг соңс. (Х.ү.).

Медрл, б.н. О Медлһн. Знание, медрл авх. Ик медрлтә номт. Дегтрәс уха дасдг. Дегтр - медрлин булг. (Х.ү.). Мана цуһарамидн күсл негн билә: сурһуль сурх, медрл хоршах. (Д. Б.).

Медх, үүлд. О Медрлтә болх. Знать, узнавать. Юм медҗ авх. Нәринь медх. Би тер күүг меднәв. Бийән медхәс урд, дәәсиг мед. Шовуг - нислһәрнь, күүг - үгәрнь меддг. (Х.ү.). Ода намаг уга цагт ардм оч медхт. (Җ.).

Мек, б.н. О Мекллһн, мек-тах. Хитрость; обман; ловкость. Мек һарһлһн; арһ-мек. Мек-тахар күн холд оддмн биш. Мекин ик үнгнд, мендин ик - бөкд. Үнгнә мек арслңд керг уга. (Х.ү). Арһ мек хойрар авч үзий. Арслңгин сәәхн мекән һарһад. (Җ.). Мел чидләр эс болхнь, мек-мергнәс бүтхмн. (Мазн-баатр, тууль).

Меклх, үүлд. О Мек-тах һарһх; мек-тах (мек-һох) үзүлх. Обманывать; хитрить; лукавить. Кү меклх; әмт меклх. Бичкн күүкдиг меклхд амр, көгшн кү меклхд берк. (Х.ү.).

Мектә, ч.н. О Мек-тах һарһдг; мек-һох үзүлдг, дуукр. Хитрый, изворотливый.

Мекч, б.н. О Мек-тах һарһдг күн; мектә күн, мек-тах һарһач. Мекч-тахч. Хитрец; обманщик; ловкач. Мекчиг мекчлә харһулхла, кен мекчнь медгдх. Мекчин олз - негн, мергнә олз - хойр. (Х.ү.). Өвгн йова йовҗ мекч-тахч хаанаһур орад ирнә. (Х.т.).

Мергн, ч.н., б.н. 1. О Бууһар, саадгар сәәнәр харвҗ тусхадг күн. Мергн хадг күн. Меткий, искусный (стрелок). Мекч нег меклдг, мергн нег харвдг. Мергнлә бичә марһ, мөртәлә бичә урлд. (Х.ү.). 2. Цецн ухата; тоолврта күн. Мудрец; мудрый, мергн ухата. Ухата күн - медхд мергн. Мергнд нег кел. Муңхгд арв кел - медхн уга. (Х.ү.).

Мирких, үүлд. О уурта бәәдл һарх (күүнә тускар); харңһурх; үүләр бүркгдх (йиртмҗин бәәдл). Хмуриться; быть недовольным чем-л.; быть мрачным, миркисн чирә;

миркисн үүлд. Аавин маңна миркиҗ, аршан нульмсн асхрҗ. (Т.т. Үүлн һарад, хур орҗ).

Мөңгн 1. б.н., чн. О Цаһавтр өңгтә үнтә төмрлг. Серебро; серебряный. Цаһан мөңгн; цаһан мөңгәр кесн эмәл. Мөңгн ааһ; мөңгн билцг; мөңгн хазар. Бәәшңгин хаш мөңгн үүднд хәәртә Җаңһран авад ирв. (Җ.). Мөсн деер мөңгн цөгцс. (Т.т. Усна бөлвәс).

Мөңгн 2. б.н. О 1. Хулдҗ авчах, хулдҗах юмна үниг кемҗәлҗәх цаасн болн төмрлг темдгүд. Деньги. Цаасн мөңгн; үүрмг мөңгн. 2. Зөөр. Капитал, средства. Ик мөңгтә күн; мөңг һарһх; мөңг олх. Мөринь үзсн күмн миңһн мөңг өгч үздг. (Җ ). Мөңгтә күн кезәчн байн. Мөңгн чилхлә - шаальг, мал чилхлә - сетрә. (Х.ү.). «Мөңгтә күн тамин амнд җирһдг», - гисн үг энүнә сананд орла. (Бад. А.).

Мөңк, ч.н. 1. Үкл уга. Вечный; бессмертный. Мөңк сәәхн җирһлтә. Үкл уга мөңкин орта. (Җ.). 2. нар. Вечно; бессмертно. Мөңкинд; үкл угаһар. Мөңкинд бәәх; мөңк сәәхн җирһх. Ода алдр Җаңһрин нутг үкл уга мөңк... (Җ).

Мөөрх, үүлд. О Үкр чаңһар дуһарх. Мычать. Үкр мөөрчәнә. Холас мөөрәч, өөрхнәс мөргәч. (Х.ү.)

Мөрн, б.н. О 1. Адунд йовдг аһурсн. Конь, лошадь. Сәәхн мөрн; хурдн мөрн; мөрн адусн. Залу насндан кү тань, мөрнә сәәнд һазр үз. Сән мөрнд эзн олн, сән күүнд нәәҗ олн. Баатртан таасгдсн мөрн эрк. (Х.ү.). Көвүн, кен өцклдүр чамд, ямаран күн мөр өгв? (Җ.). 2. перән. Мөрн җил; мөрн сар.

Мөрч, б.н. О Мөр өскҗ хәләдг күн; мөр өскәч. Конюх; коневод. Сән медрлтә мөрч. Долан миңһн мөрч... шар-цоохр бәәшңгин үүднд нег агчмд цуглрв. - Мөрч Бор Маңна, Бумбин сәәхн Арнзл зеердиг тавл,- гиҗ богд Җаңһр зәрлг болв. (Җ ).

Мөсн, б.н., ч.н. О Көрсн усн. Лёд; ледяной. Һар, көл киитн мөсн. Гилгр мөсн. Мөсн деер мөңгн ааһ. (Т.т. Сар). Тавн эмгн мөс үүрч. (Т.т. хурһдын хумсд). Арвн салдс

ардан мөс үүрч. (Бурят, т.т. Хумсд). Һалд шатдго, уснд чивдго. (Т.т. Мөсн).

◊ Мөсн зүрктә күн. О Өршәңгү уга; өр-өвч биш. Человек с ледяным сердцем; безжалостный; беспощадный. Өрчдән мөсн зүрктә күн тиим йовдл һарһх. (Бад. А.).

Му, ч.н. 1 О Дими, сән биш; мууха. Плохой; дурной, му өдр; му зәңг; му үг. Му нөкд хоорндан. Му күн идсн уусан келдг, сән күн үзсн соңссан келдг. Му көвү һарһхар, туһлта үкр деер. Сарин сарулд хулхач дурго, сән күүнд му күн дурго. (Х.ү.). Һанц күүнд даргдв гих му нериг яһнач? (Җ). 2. Мууһар; му кевәр. Нар. плохо, дурно. Бийән мууһар бәрх. Тернь йир му. Сурсн - му, сурсиг эс күцәсн - даву му гиҗ көгшдүд келдг. (Д. Б.). «Кениг чигн му гиҗ, бичә бас», - гисн сән тоолвр занд орҗ. (Х.т.).

Муңхг. ч.н. О Тенг, ухань тату; һәргтә. Глупый; неразумный; тупой. Муңхг күн модн чолуһар нааддг. Муңхг - буульмҗар, сергг - сурһмҗар. (Х.ү.). - Яһад муңхг, һәргтә болх билә. Энчн нег герин залу болҗ бәәсн, алькинь чигн алдшго көвүн. (Д. Б.).

Мус, б.н. О Хальмг туульст харһдг олн-зүсн бәәдл һарч, юунд болв чигн хүврдг әәмшгтә, арвс догшн эрлг, чөткр, лу. Оборотень, чудовище. Үкр муусд хүврәд, мус болад одна. Тер хаана алвт нег дәкҗ, «арвн тавн толһата атхр хар мус ирҗ кү идн гиҗәнә»- гиһәд, цуһар бәәсн һазрасн нүүлдәд, һардг болна. (Х.т.).

Мусхлзлһн, б.н. О Инәмскллһн. ухмылка, улыбка, усмешка.

Мусхлзх, үүлд. О Инәмсклх. ухмыляться, усмехаться.

На, нар. О Наад бийд, эн талк; энтл; нааһан; нааран. На этой стороне; по эту сторону; поближе; сюда. Һолын на. На бәәх. Нааһан нар бәрәд, цааһан цар бәрәд. (Х.ү. хойр чирәтә, җилһн, зуһу күүнә тускар. О двуличном человеке).

Наад, ч.н. О Эн бийд, өөрхн талк; на бәәсн. Ближайший; находящийся на этой стороне. Наад эргнд; наад талк. Нааран хәләхнь наад далан заһсн тоолгдм сәәхн. (Җ.).

Наадһа, б.н. О Күүкдин нааддг юмн. Игрушка. Бичкдүд олн зүсн наадһасар наачана. Күүкн сәәхн наадһа һартан бәрҗ.

Наадлх, үүлд. 1. О Шоглх. Наадн үг келх, дөөглх, зог кех. Шутить. Тарха маниг та бичә наадлтн. (Җ.).

◊ Наад бәрх. О Дөөглх; зог кех. Дразнить, смеяться; насмехаться. Күүһәр наад бәрх. Нарта өдрлә өөрм дахна. Наад бәрәд бийим дурана. (Т.т. Сүүдр). Һәрә намар наад бәрхәр седв. (М. Н.).

Наадн, б.н. 1. О Цаг түргн давулдг зог; наадлһн. Игра. Энчн саамин тулм алтар нааддг наадн, чи юуһан тәвҗ наад- нач. (Җ.). 2. О Тәәз деер наад тәвлһн. Спектакль, кино. Мана артистнрин наадн нанд йир таасгдна. Орс театр Мучирән Сергән «Һурвн туула» наад тәвв. 3. О Шог, шогллһн, дөг, зог келһн, наад бәрлһн. Шутка, насмешка. Наадн үг төрт харш, төмр чөдр көлд харш. (Х.ү.).

◊ Наадн болх. О Инәдн-зог болх. Әмтнд зог болх. Стать посмешищем. Әрә дөч һарчкад, әмтнд наадн болна гидг. (Т. А.).

Наадх, үүлд. О Инәд-наад кех; шог һарһх; сергәмҗ орулх; уудьвран һарһх. Играть; развлекаться; забавляться. Шатр наадх; һаза наадх. Пьес тәвҗ наадх. Үкх хулһн миисин сүл зууҗ нааддг. (Х.ү.). Наар бос, нарна көлд наадий. (Җ).

Наһц(нр), б.н. О 1. Экин төркн. Родственники по матери. 2. Экин дү, ах. Дядя по матери. Һал наһцх; төрл наһцх. Наһцх гисн хальмг үг, насн-насндан гүн утхта болн күнд нилчтә үг. Усна экн - булг, күүнә экн - наһцнр. (Х.ү.). Экинчн төркн, эврәнчн наһцнр. (Җ.).

Найн, т.н. О 1. Зуунас хөрн тату. Тооһин нерн; то медүлҗәх үг. Найн арслң. Найн җил. Нагцһр күүкн найн нәәмн күклтә. (Т.т. Эмәл). Найн алд шур сәәхн сүүлтә. (Җ.). 2. Үвлин гүргү цаг. Зимняя пора, разгар зимы, зимняя непогода. Үвлин найн. Үвлин найнас менд һарх.

Найта, ч.н. О Найн наста; найн җил болсн. Най күрсн наста. Восьмидесятилетний. Найта өвгн.

Налах, үүлд. О Далвах; талвах; нала-дала болх. Быть широким, открытым. Наласн тег. Нарна алтрсн толян наласн теегәр тарна. (К.Д.). Күмни нүдн күцҗ харҗ чадшго, кир- кемҗән уга у, өргн тег, тиньгр кевәрн эн мини өмн налаһад, талваһад кевтнә. (Д. Б.).

Намр, б.н. О Җилин дөрвн цагин нег кем. Зунын хөөн ирдг цаг. Осень. Намрин һурвн сар. Зун чилхлә, намр эклдг. Намр хурар эклдг, хур үүләр эклдг. Урһцин сәәг намр үзүлдг, үгин ухаг цаг үзүлдг. Намр хурадг, үвл хорадг. (Х.ү.). Үвл уга хаврин кевәр, зун уга намрар. (Җ ).

Намч, б.н. О Хамтхасн; эрә. Лепесток, бутон, листва; узор. Саглр харһан намч сарин герлд мандлна. Савһр намчинтн сүүдрт серглң иньгүд саналдх. (Фольк.) Намч җиврән дайлҗ нанд мендән тальвх. (К. С.).

Намчта, ч.н. О Хамтхаста; эрәтә. Имеющий листья (листву); узорчатый. Намчта өндр модн. - Йо, ээҗ, энтн яһсн сәәхн, ке торһнби, энүгән нанд өгтн, - гинә. (Х.т ). Намчта торһн альчуриг намрин сарднь илгәләв. (Дун).

Нарн, б.я. О Орчлңгиг халулҗах, гегәрүлҗәх теңгрин һал одн. Солнце; солнечный. Нарн һарв; нарн суув; алтн нарн; хурц нарн; нарна герл; нарна толян; нарта; нарлг; нарн-цецг - подсолнечник; нарн өдр - воскресенье. Нарн уга өдр бүркг, сар уга сө - харңһу. Буру хәләсн нүкнд нарн тусдго. (Х.ү.). Орх шар нарни көл темцәд одв. Бурхн, шаҗнь нарн мет мандлад. (Җ.). Нәәмн бүрә татдг көвүн, нарнла шүрглдәд нааддг көвүн. (Т.т. Хун шовун). Һаза агт мөрн, герт арһмҗин үзүр. (Т.т. нарн, нарна толь).

Насн, б.н. 1. О Төрснәс өтлх күртл. Төрҗ һарад, өсҗ төлҗсн цаг. Нас наслсн җилмүд. Возраст; годы. Баһ насн - молодой возраст; залу насн - молодость, молодые годы; наснь күцҗ - достичь зрелого возраста; ут насн - долголетие. Насна утнь сән, нәәрин ахрнь сән. (Х.ү.). УТ

нас наслҗ, удан җирһл эдлтхә. (Йөрәл). 2. Үй; цаг; җирһл; Век; жизнь. Җил насн хойран җидин үзүрт өлгий. (Җ.).

Наста, ч.н. О 1. Лавта нас наслсн. Имеющий какой-либо возраст. Баһ наста; долан наста; идр наста. Му күн нохан наста. (Х.ү.). Арвн тавн наста тугч. (Җ.). 2. Насрху; зөвәр наста; көгшн; ик нас наслсн. Пожилой, немолодой, старый....Наста арслңгин дүртә. (Җ.).

Нәәҗ, б.н. О Үр; иньг; амрг. Друг, приятель, сән нәәҗ. Мана өөрхн нәәҗ. Сән күүнд нәәҗ олн. Нәрхн кер һалзнта, нәәмн миңһн нәәҗтә. (К. Э.). Кезәнә нег меклә шорһлҗн хойр нәәҗ болҗ. Сән-сәәхн нәәҗнр болад бәәнә. (Х.т.).

Нәәлх, үүлд. О Ицх; нәәлвр үүдәх; нәәллт; нәәлмҗ кех. Надеяться. Бийдән нәәлх; икәр нәәлх. Иим күүнд аштан иткҗ, нәәлҗ болхмн. (Х.п.а.).

Нәәмн, т.н. О То; тооһин нерн. Хойр дөрвн. Восемь. Нәәмн зун арслн; нәәмн сар. Нәрхн шарһ мөрн нәәмн түмн тамһта. (Т.т. Хурвч). Нәрхн хар мөрн нәәмн түмн тамһта. (Т.т. Хүүрә). Барун талнь нәәмн көлтә нәҗр мөңгн ширә деер суутн, - гив. Өлкәгдсн хойр күлгин нәәмн туру сольвлдулн. (Җ.).

Нәәмтә, т.н. О Нәәмн наста; нәәмн җил болсн; нәәм күрсн. Восьмилетний. Нәәмтә күүкн. Нәәм орсн көвүн.

Нәәрлх, үүлд, О Нәр кех; нәр-наад кех. Веселиться, устраивать пир. Нәәрин сөөһәр нәәрлҗ. (Җ.). Нәәрлсн нәәртн сәәхн болтха, наснтн ут болтха. (Йөрәл).

Нәәхлх, үүлд. О Дәәвлх; һаңхх. Качаться, колебаться, шататься. Нааран-цааран нәәхлх. Хулсн салькнд нәәхлнә, салькна күчнд иигән-тиигән гекнә. Өндр цаһан гелң өрүн асхнднь нәәхлҗ. (Т.т. Өвсн). Нәрхн шар оңһц нәәхләд дольга керчнә. (Фольк). Залаһан негдүлҗ нәәхлсн тәрәнә дольган сәәхн. (Д.Б.). Өндр күүкн өрүн асхн уга нәәхлҗ. (Т.т. Хулсн).

Нәрхн, ч.н. О 1. Тасрхдан өөрхн; нимгн, өргн биш. Тонкий; узкий. Нәрхн утцн; нәрхн деесн; нәрхн күзүн. 2. О Цевр, цегән дун. Звонкий (тонкий) голос. Нәрхн дун.

Негдх, үүлд. О Ниилх; негдх. Соединяться; объединяться. Чидлән негдүлх; ухан-санаһарн негдх....Шалдг арвн хойр бийәрн, эм негдҗ андһаран авлцлавидн. (Җ.).

Негн, т.н. 1. О Тооһин эклц; һанц, һанцхн. Один. Нег арслң; нег көвүн; нег альмн. Арвн негн; хөрн негн; зун негн. Нег кел медснь - нег арһта, хойр кел медсн - хойр арһта. Негнәс олн күчтә. (Х.ү.). Бас һурв хонад нег хамтхас авад ирв. (Җ.). Кезәнә нег эмгн өвгн хойр бәәҗ. Нег хөөһән алад, делүһәрн дееҗ бәрәд, хонҗ. (Х.т.). 2. Нег дәкҗ; негх дәкҗ. Однажды, один раз. Нег хәләҗ нег соңсх; нег үзх. Нег үзгдсн юмн темдгтә. Нег үзсн күүһән мартхий? (Х.ү.). Нег дәкҗ арат гүүҗ ирнә. (Х.т.). Бийән зовасн элмрәс бас нег хазнав. (Җ.).

◊ Негән үзлцх (үзх). Чидлдән нәәлҗ сөрлцх. Испытывать свои силы в поединке; определиться. Терүнлә марһа кеҗ негән үзнәв. Эн хаанла негән үзх юмн. (Җ.); негн деернь һарһх. Нег мөслх. Прийти к окончательному решению.

Некх, үүлд. О 1. Закх; эрҗ сурх; эрх некҗ авх. Требовать, вытребовать. Өрән некх. - Ардас минь некәд ирдг Җаңһр минь яһла? - гиһәд, хәәкрәд йовна. (Җ.). 2. Көөһәд күцх. Догонять, преследовать. Ардаснь некх; мәрәрнь некх. - Әмн болсн арвн хойр бодң минь, ардаснь некий. (Җ.).

Нерәдх, үүлд. О 1. Нер өгх, нерлх. Именовать, называть. Иигәд нерәдх. Көвүһән Баатр гиҗ нерәдҗ. 2. Белглх; белглҗ өгх. Посвящать; предназначить; дарить. Шүлгән чамд нерәдҗәнәв. Нерәдхлә хандг, даладхла әәдг. (Х.ү.).

Нерн, б.н. О 1. Нерәдлһн; нерллһн. Имя; название, наименование. Тана нерн кемб? Мини нерн Санл. Күүкнә нерн кемб? Нернь - Байрта. Эн сәәхн урһмл (цецг, модн) ямаран нертә? Нернь (нерәдлһн) олн зүсн. Чи кен, гидг нертә күмбч? (Җ.). 2. Нер һарсн; әмтн сән меддг; нернь туурсн. Имя; честь; известность;

авторитет; популярность. Эврәннь нерән һутахин орчд, цогц махмуд тарг. Нерн үкхәр бий үкг. (Х.ү.).

◊ Мөр һарх. О Олнд медгдх; туурх. Стать известным, прославиться чем-либо. Эн Җаңһр дола оргч насндан... дуута Җаңһр нерән алдршлулҗ нер һарсн цагт... (Җ.). Шведлә ноолдхд бас берк гидгәр нер һарч ноолдснь туужд бәәнә. (Б. Т.). Нерн уга хурһн О Дунд хурһна болн чигчә хойрин хоорнд бәәх дөрвдгч хурһн. Безымянный палец.... барун һариннь нерн уга хурһнь һурвдгч үйәрн уга. (Д.Б.).

Нертә, ч.н. 1. О Нер авсн; нер зүүсн; нерәдлһтә болсн; нерлгдсн. Получивший имя; название; наименование. Бадм гидг нертә күн. Х.Б. Кануковин нертә педагогическ колледж. 2. О Нер һарсн; нернь туурсн; олнд медгддг. Знаменитый, известный. Нертә багш; нертә хөөч; нертә дууч; нертә җаңһрч. Му нертә җирһҗәхәр, сән нертә үксн деер. (Х.ү.).

Ни, б.н., ч.н. О Ниитә боллһн; ни-негн бәәлһн. Ниитә. Дружелюбие; единство; согласие; дружный. Ни улс; ниитә хамгнь; эдн хоорндан ни. Хөрн күн ни уга болхла - шавр шивә, хойр күн ниитә болхла - төмр шивә. (Х-ү.).

Нигт, ч.н. 1.. О Бүтү; өткн; таҗрха биш, шалдрң биш; зузан. Густой; плотный; крепкий Нигт өвсн; нигт үсн, нигт будн. Шораһас нигт, шорһлҗнас олн. (Х.ү.). 2. Юм меддг; медрлтә. перен. Знающий; со знанием....Хөөннь идәрн шинҗләд, нигт күн гиҗ тоолад, икәр күндлҗ таарцхав. (Н. М.).

Нидн, ч.н. О Өңгрсн җил. Прошлый год. Нидн намр (үвл, хавр, зун). Нидн сурһулян төгсәлә. Нидн ирлә.

Нилх, ч.н. 1. О Шинкн һарсн, төрсн (күн); малын төл. Новорождённый; только что родившийся. Нилх күүкд; нилх көвүн (күүкн); нилх бичкн; нилх хурһн (хөөнә); Нилх туһл. 2. перен. Шин һарсн. Молодой; свежий (о растениях). Нилх хамтхасн; нилх ноһан.

Нилч, б.н. О 1. Үлмә; дөң; тус. Влияние, воздействие. Тусан күрглһн. Нилчән күргх; ик нилч. Нарна нилчиг тоолҗ болшго, һазрин оруг барҗ болшго. Бииһин нилч - көлд, билгин нилч - уханд. (Х.ү.). 2. Тоомср. Нилч-ниһүр. Авторитет; престиж. Нилчтә күн: нилчнь ик. Кенә нилчәр ахлач болсмч... Бембин нилчәр боллач. (Д. Б.).

Нимгн, ч.н. О Зузан биш. Тонкий. Нимгн цаасн; нимгн эд; нимгн арсн. Цецн болв чигн күн эс келхлә, меддг уга, цаасн нимгн болв чигн эс хатххла цоордг уга. (Х.ү.). Нимгн шар хамтхасн нисҗ һазрт буув. (Ш. В.).

Ниргән, б.н. О Шууган. Шум, гам, гвалт. Ик ниргән болв. Ниргәнд юмн соңсгдхш. Ниргә татх (һарһх).

Ниргх, үүлд. О Шуугх; шууга татх. Шуметь, галдеть, поднимать гвалт. Шовудын дун ниргнә. Һаза үкрмүдин мөөрлдән, хөөдин мәәллдән, нохасин хуцлдан ниргәд бәәнә. (Э. К.).

Ноһан, б.н., ч.н. О 1. Шинкн һарсн өвсн. Зелень, молодая трава; Көк ноһан. Ноһан көкрәд нәәхлнә, номһн салькн нәәрлнә. (Калян С.). Нуурин көвәд көтләд, ноһанд тәвв. (Җ.). 2. Көк ноһана өңг; ноһана өңгтә. Зелёный. Ноһан утцн; ноһан шир. Ноһан торһн көшг татв. (Җ.).

Номһн, ч.н. О Төвшүн, альвн биш. Тихий; спокойный; смирный; кроткий. Номһн күн; номһн салькн; номһн дун. Номһн салькн әрә үләнә. Мөрн номһн - эзн йовһн. Номһн темәг ноолхд сән. Нур номһн болхла, нуһснь чигн номһн болдг. (Х.ү.).

Нөкд, б.н. О Дөңнәч; нәәҗ; хань. Помощь; помощник; друг. Нөкд келһн. Хаалһин нөкд. Му нөкд хоорндан керүлтә болдг. Хашң мөрнд һазр хол, хатуч күүнд нөкд хол. (Х.ү.). Нөкд ядсн Җаңһр дахулад гүүһәд һарв. (Җ).

Нөөрсг, ч.н. О унтхдан дурта. Любящий поспать. Нөөрсг күүкд.

Нөөрсх, үүлд. О Унтх; унтад кевтх. Спать, почивать. Нөөрссн баатр. (Фольк.). Хош өргәд хәрин баатр - күнд һарта Савр нөөрсв. Әрүн цаһан мөңгн ширә деер гедргән

нөөрссн бәәв. (Җ.). Тиигәд долан-арвн хонгт сөөһинь сө гилго, өдринь өдр гилго нөөрсәд бәәв. (Н.М.).

Нур, б.н. О Төгәлң көвәлгдсн, эврән үүдсн ик усн тогтал. Озеро. Көк нур; ик нур; баахн нур. Нуурин көвәд бәәсн. (Җ.). Нур дундан нуһсн сәәхн, нутг дундан номтань сәәхн. Дусал деер дусал немхлә, нур болдг, дусал уга болхла, көдәд хүврдг. (Х.ү.). Баахн нуурт бадм цецг. (Т.т. Зул). Төгрг нуурин көвәд тәгәләд хулсн урһҗ. (Т.т. Сурмсг)

Нүүх, үүлд. О 1. һазрас һазрур йовх. Кочевать; перекочёвывать; переселяться. Нүүҗ одх; нүүһәд һарх. Эн күн балһснас селәнүр нүүҗ ирв. Кезәнә хальмгуд теегәр нүүһәд йовдг бәәсмн. Хан тер үгинь соңсад, нутгтан зар тәвәд нүүв. (Җ.). 2. Йовх. (шахм). Ходить, передвигать(ся). Берсәрн нүүх.

Ода, б.н. О Овалчксн юмн. Овалһ. Куча, насыпь. Ова цасн; ова элсн. Ик овалһата чолун харһад бәәв. (Җ_).

Овалх, үүлд. О Хурах. Нег-негн деернь тәвх. Овалад тәвх.

Нагромождать, сваливать грудой, складывать. Цас овалх; өвс овалх. Улан һалыг овалҗ түләд. (Җ.).

Одахн, нар. О Шидрхн. Недавно, не так давно. Тер одахн ирлә; одахн болла; одахн һарла (йовла).

Олз, б.н. 1. О Ору; тус; олз-орш. Польза; выгода; находка. Бийдән олз кех; олзта болх; олзта керә. Күүнә зовлңгар олз кеҗ, кишг йир хәәдго биләв. (Д. Б.). Олзд дегд шунсн күн, уршг, зовлңгла харһдг. (Х.ү.). 2. О Кел бәргдсн әмтн; бәрәнә күн; бәрән. Добыча; плен. Алдр нойн Җаңһрин эркн тавн настаднь... олзд авад. (Җ.).

Олмһа, ч.н. О Керсү, ухата. Находчивый; сообразительный; смышлённый. Олмһа келтә. Олмһа келтә күн орчлң төгәлдг. (Х.ү.). Би олмһа келтә үүртән ханад ик байрта суунав. (Н. М.);

Олн, нар., ч.н. 1. О Дала, дала ик, тооһарн ик. Много, множество; многочисленный. Олн күн; олн күүкд; олн өдр; олн җил. Эн олн баатрмудтан эндүрл уга тууҗан келҗ сууна. (Җ.). Олн әмтнд туслхла, алдр нерн делгрх, онц бийән татхла, му нерн тарх. (Х.ү.). 2. б.н. О Олн улс, улс, дала әмтн, дала улс. Масса, народ, люди. Олыг дахсн эндүрдго (Х.ү.). Орта үг, орта. Олыг толһалсн күн олндан үлгүр болх йоста. (Калян С.). Кезә чигн олн күчтә. (Б.Т.).

Олх, үүлд. О Олҗ авх, илдкх. Находить; обнаруживать; добывать. Хәәһәд олх; көдлмш олх. Хәәсн күн олдг. Залху күн бийдән хот чигн олҗ чадхш. (Х.ү.). Мини олсн олзм тер йовгч көвүн тер. (Җ.). Арат чон хойр хамдан гүүҗ йовад, шар тоста гүзә олҗ авна. (Моңһл у.т.).

Ольс, нар. О Гентин; нүд чирмтл. Внезапно. Бор аҗрһ ольс-ольс гиһәд давад һарад ирв. (Н. М.).

Омг, б.н., ч.н. О Эврәннь чинрән медсн; чинр зүүсн; ик санан; ик саната. Гордость; дух (моральное состояние); гордый. Омг авх; омг заң. Омг седкл ор эзлгч хаанд чигн зокдг уга. Олзд дегд шунхла, уршг-зовлң делгрх, омг дегд икдхлә, келн-амн делгрх. (Х.ү.). Седклд таасгдсн көдлмш кехлә, уханд омг өгнә, зүркни таалвр болна, - гиҗ Церн келв. Эк эцкин келсн үгәс омг авад, көвүн һарч ирв. (Бад. А.)

Онц, ч.н., нар. О Ончта, йилһән, онцдан, салу. Особый; отдельный; отдельно; в одиночку; особо. Онц йовдл; онц керг; онц төр; онц сурвр. Олн дунд үгән аҗгл, онц һазрт бийән аҗгл. (Х.ү.). Олн түмн цергиннь дотрас онц зулад һарсн бийинь. (Җ.).

Ончлх, үүлд. О Йилһх; ончта кех; салһҗ йилһх. Выделять; выбирать; обособлять; подчёркивать. Өдрин сәәһинь ончлад. (Җ.). Олн күүнә селвгәс ончлҗ негинь болх соңс. (Амн үгин билгәс).

Оньг, б.н. О Аңхрлһн. Внимание. Оньган өгх, оньгта болх, оньг уга болх, оньган тусхах. Оньган вгч соңсх. Оньг угаһар көдлх. ◊ Оньгтан авх. О Икәр (далаһар)

оньгтан авх. Аңхрлһн. Болв өвгн терүг эврә улсин негнь гиһәд нам оньгтан чигн авсн уга. (Д.Б.).

Оньгта, ч.н. О Аңхрсн, оньган өгсн, оньган тәвсн. Внимательный. Оньгта күн. Оньгта сурһульч.

Оньгтаһар, нар. О Аңхрсн бәәдлтәһәр; оньг өгсн бәәдлтәһәр; оньг тусхасн бәәдлтәһәр; оньг өгч. Внимательно. Оньгтаһар (оньг өгч) соңсх.

Оңһлзх, үүлд. О Хултхлзх, хултң-зелтң гих (әәсн, сүрдсн, чочсн бәәдлтәһәр бәәх). Озираться.

Оңһрха, б.н. О Цоорха. Отверстие; дыра. Оңһрха нүкн; эрсин оңһрха.

Оңдан, ч.н. О Талдан, тер биш. Другой, иной. Оңдан күн; оңдан шиидвр. Толһа оңдан болхла, ухан чигн оңдан болдг. (Х.ү.). Өвгнә һурвн көвүнь хоорндан цүүглдәд оңдан һазрур нүүһәд йовҗ одла. (Бад.А.).

Оңдарх, үүлд. О Хүврх, солю болх, оңдан болх. Изменяться, стать другим, иным. Теңгрин бәәдл оңдарҗана.

Оольх, үүлд. О Шулуһар гүүҗ һарх; үкс гиҗ гүүх. Сбежать, убежать, побежать прочь. Цусн өңгтә зеерднь цулвран унҗулад оольв. (Х.п.а.). Көк бух көшҗ, алг бух алцаҗ, оһтр бух ооляд һарад оч. (Т.т. Бу хах).

Оон 1. б.н. О Герәсн. Сайгак (самец). Сала өвртә ооныг шархдулго харвна. (Фольк ). Оон олн җилин туршар сагар сүргән харна. Чикнь әмсхл күртл соңсна, чирмх хоорнд әәмшг үзнә. (Н. В.).

Оон 2. б.н. О Хөөнә тамһ, им. Тавро (у овец).

Ора 1. б.н. 1. О Өргл, өндрин деед зах. Вершина, верхушка, макушка; купол. Уулын ора, модна ора. Уулын ора деер һарч харв. (Җ.). 2. О Зула. Толһан ора. Темя. Арвн хойр алтн хүүвңгин усиг ораднь кеҗ серүләд. (Җ.). Ора деерк махлаһан авад, олн әмтнүр хәләһәд, мендлв. (Д. Б.).

Ора 2. нар., ч.н. Асхн болҗ йовх цаг. Поздно; поздний. Ора кем; ора болҗ йовх цаг. Асхн ора хәрҗ ирв. (Җ.). Ора босхла, өдр үрдг, баһдан эс сурхла, җирһл геедрдг. (Х.ү.).

Оратх, үүлд. О Ора ирх. Удх. Опаздывать, запаздывать, припоздать

Оратҗ ирх. Тер оратҗ йовна.

Оркрлһн, б.н. крик, рёв. О Чаңһар хәәкрлһн; чишклһн; күркрлһн. Арслңгин (аюн) оркрлһн. Күчтә оркрлһн.

Оркрх, үүлд. О Чаңһар хәәкрх; чишкх; күркрх. Кричать, реветь. Ик ду һарһҗ оркрх. Оркрад уульх.

Орм 1. б.н. О Һазр; сүүр. Место. Сул орм; орм эзлх; ормднь үлдх; нәгдгч орм эзлх. Алтн шар бәәшңгин ормд әгр шар керсң урһад бәәҗ. (Җ.). Оратсн улс орман булалддг. (Х.ү.).

Орм 2. б.н. О Темдглгдсн һазр, утур. След, отпечаток. Һарин хурһна орм; шархин орм. Ишкәд орксн ишкдлүрнь хуучн худгин орм болад. (Җ.).

Ормах, үүлд. О Алң болх. удивляться; таращить глаза. Ормаҗ хәләх; ормаһад бәәх.

Орн 1. б.н. О Орн-нутг; төрскн һазр; таңһч. Страна, держава. Төрскн орн; үүдсн (һарсн) орн. Ор толһалгч хаанас олна күчн даву. (Х.ү.). Җаңһрин һучн хойр бодңгнь ориг тоосарн дарад, орад ирв. (Җ.).

Орн 2. б.н. О Орндг; кевтх бәәрн. Постель; кровать. Байр ик гиҗ орндан бичә дуул, зовлң ик гиҗ орндан бичә ууль. Орнд кевтсн өвгнәс, ор эргсн көвүн. (Х.ү.).

Ору, б.н. О Орута юмн. Прибыль, доход. Орунь их; баһ ору; ору орх. Ору орхла, һару чигн һардг. Оруһин кирәр һару һардг. Оруһин түшг, һаруһин җола. Орунь шилвцә, һарунь өвдгцә. (Х.ү.).

Орхах, үүлд. О Чомпах; бомбах. Быть громоздким; быть опухшим. Көөсн (хавдсн) бәәдл һарх. Орхаҗ үзгдх;

урлнь орхаҗ. Дахлдн чирәнь цәәһәд, арснь, орхаһад һарад ирв. (Б.Б.).

Орчлң, б.н. О Делкә. Свет; вселенная; мир. Орчлң нарар гегәрдг, күн медрләр гегәрдг. Орчлң ора болн җора. (Х.ү.). Орчлңд юн тарһмб? (Т.т. Һазр). Орчлңд юн әмтәхмб? (Т.т. Нөр). Цаг соляд, орчлң оңгдарад йовна. (Д. Б.).

Отхн, ч.н. О Сүүлд һарсн (төрсн). Самый младший в семье; последний. Отхн көвүн (күүкн).

Отхр,ч.н. О Атхр үстә (нооста); отхта. Курчавый. Отхр үсн. Нооснь отхрад бәәнә.

Оцл, ч.н. О Залху; хашң. Медлительный; ленивый. Оцл бәәдлтә. Оцл болв чигн одх, хашң болв чигн күргх. (Җ.). Болв хулһн шурд гиһәд, нүкнд орчкад, оцл ик болн караг Марлыг наад бәрәд инәнә. (Х.т.).

Оюн, б.н. О ухан; билг; цецн. Ум; разум; мудрость. Оюн билг (разум и мудрость). Оюн муута улс олар цуглрвч, одн мет гилвкҗ чадхмн уга. (Цецн үгмүд). Йосн хальмгаһар «өөн» гисн үг. Сундлн бәрн - һазртнь, сурһн бәрн - өөнднь (күргдг).

Оютн (нр), б.н. О Дунд сурһульд болн деед сурһульд сурдг көвүд, күүкд. Студент, студенты.

Ө 1. б.н. 1. О Тегш биш; дуту; өөлтг; эрмдг. Неровность; изъян. Ө уга. Ө уга гиҗ шарин зурһан миңһн арвн хойр бийәрн... күүндәд. (Җ.). «Өөһин өөр - ө, көөһин өөр - кө», - гидг эн! (Э. К.). 2. О Күүкд улсин чирәдән түркдг цаһан талхн. Пудра. Нигт ө (компактная пудра).

Ө 2. парн. ө-һундл, б.н. О Өөллһн; һундл. Обида. Эзн Җаңһрин нутгас ө-һундл үзәд, тана зергд аңхрхар ирләв. (Җ).

Ө 3. б.н. О Ө-модн. Лес; роща. Ө дотр очн мет өсрәд йовна. Ө дотр урһсн ут зандн мод дәврәд ирв. (Җ.). Чонас әәх күн ө-мод ордго. (Ү.).

Өвәрц, б.н., ч.н. О Йилһц; соньн, сенр. Своеобразие; изюминка; особенность; особенный, өвәрц бәәдл; келнә өвәрц; өвәрц заңта; өвәрц күн. Өргн тег. Өвәрц сәәхн өрүн. (Бал. А.). - Би әмтнәс өвәрций? - гиҗ Вальк һундв. (Ляшенко М., Мусатов А.).

Өвгәрг, ч.н. О Көгшәвр; наста. Пожилой, старый, өвгәрг күн. Өвгәрг наста күн өөрдҗ энүр ирв. Ирсн залу орн деер цааран хәләһәд унтсн өвгәрг күүг ээмәснь татҗ серүлв. (Д. Б.).

Өвгн, б.н. О Көгшә; көгшн күн; наста күн. Старик. Буурл үстә өвгн; цаһан сахлта өвгн. - Алдр, тана хәәсн күн манад бәәнә, - гиҗ өвгн келв. (Җ.). Кезәнә һурвн көвүтә өвгн эмгн хойр бәәҗ. Өвгн худлахар гемтәд, ик көвүһән дуудулна. (Х.т.)

Өвдг 1. б.н. О Көлин нег әңг: таша шилв хойриг ниилүлдг үй. Колено. Өвдг күртл (өвдгцә). Өвдглҗ суух (сесть на колени). Һунн наста көвүг дуудҗ авад, барун өвдг деерән суулһв. Шур девсүрт хойр өвдгән булҗ өвдглҗ. (Җ.).

◊ Өвдгән дарх цол (зав) уга. О Көдлмш ик болад, үчүкн зуур чигн амрдг цаг уга. Нет ни минуты свободного времени. Өвдгән дарҗ суудг цол уга. (Б. А.).

Өвдг 2. мед. б.н. О Нүднд (нүднә булңд) һардг өвдкүртә шарх. Ячмень. Нүднд өвдг һарв.

Өвдлһн, б.н. О Өвдкүр (өвдкүртә бәәдл); Боль, гем; гемтлһн; өвчн; шалтг; шалтгллһн. Боль; заболевание.

Өвкәх, үүлд. О Өвкс-өвкс гих; күвклзх. Приподниматься, пружинить. Өвкәҗ йовх. Күүнә мөр унсн күн өвкәҗ хатрдг. (Х.ү.).

Өвр 1. б.н., ч.н. О Зәрм аһурсдын толһа (маңна) деер урһсн шовһр, ясншң юмн. Рог; рога; роговой. Үкрин өвр; хуцин өвр; өвр сам (өврәр кесн); өвр иштә утх. Үг медшго

күүнд үг келсн, үкрин өвр деер тәрә цацсн мет. (Х.ү.). Йирн текин өврәр зүүһәд кесн. (Җ.). Оонын өвр үнтәд тоолгддг билә. (Бад. А.).

Өвр 2. б.н. 1. О Өмн бий. Юг; южный. 2. О Өрч. Күүнә чееҗ болн өмссн хувцна хоорндк зә. Перед; передняя часть; грудь, пазуха, өвртән дүрх; өвр деерән бәрх. Шовшуран өвр деерән авв. (Җ.). Өвртән тоһшта күүкд өкәрлхд сән. (Х.ү.). Күүкдән өвртән авад кевтх.

Өвр 3. б.н. О Зүлглдәнәс көлтә һарсн (урһсн) хату зузан арсн. Мозоль. Өвр урһх (һарт, көлд). унтхин ормд маань умшад, эркә хумха хойриннь арснд өвр урһтл эрк эргүлсн яахмб? (Д. Б.).

Өврх, үүлд. О Соньмсх; алң болх; өврмҗ кех. удивляться, изумляться. Һәәхҗ өврх; өврх йовдл; күмн өврҗ ханшго йовдл. Күмн делкәг өврүлҗ космос ивтлҗ нисҗ. (Д. Б.).

Өвчн, б.н. О Гем; гем-шалтг; гемнлһн. Болезнь, недуг. Өвчтә күн; арсна өвчн; хальдврта өвчн. Өр хадһлсн угардг, өвч хадһлсн үкдг. (Х.ү.).

Өгрх, үүлд. О Нарнд өңгән геех. Нарнд шатх; хуухрх (һалд). Выцветать, выгорать; быть опалённым. Ар бийнь нарнд өгрәд, өмн бийнь салькнд цокгдад. (Җ.). Өмкрсн түләнә утан ик, өгрсн тергнә ә ик. (М.ү.).

Өкәр, ч.н. О Сәәхн, көркхн, эңкр. Милый, миловидный. Өкәр чирә; өкәр бичкн; өкәр күүкд.

Өкәрлх, үүлд. О Эрклүлх; эңкрлх; таалх. Ласкать. Өкәрлҗ бий талан шахх. Өкәрлсн бәәдлтәһәр хәләх; өкәрлҗ таалх.

Өл: өл буурл, ч.н. О Хар көк; борвтр; буурл өңгтә (мөрнә зүсн). Сизый; сивый. Өндр уулын ора деер, өл көк арслңгин геснд. Өл маңхн цаһан туула мет өлң деегүр өрвкәд одв. (Җ.).

Өлзә, б.н. О Кишг, җирһл; җирһлтә бәәдл. Счастье; благоденствие. Күүнә өлзә. Көкәд эн буйнта бер ирәд, бас икл өлзәһән учрав... (Бал.А.)

Өмгр, ч.н. О Өмисн; ик биш, бичкн. Очень маленький, небольшой. Өмгр амн.

Өмн, над, ч.н. О Түрүләд; түрүн, түрүнк, терүнә өмн, урднь. Перед, впереди; передний; южный, өмн йовҗ өмн үзг; нег җил өмн; өмн өдр. Өмн һарсн чикнәс, хөөн һарсн өвр. (Х.ү.). Өмн эргин өвсн сәәхн, ар эргин хулсн сәәхн. (Мөрнә дел сүл хойр).

Өндәх, үүлд. О Өндлзс гих; деегшән кех; өөдән кех. Приподниматься. Толһаһан өндәх. Өндәҗ босад, утхурта усна өрәлинь ууһад, өрәлинь дааһндан өгәд. (Җ.).

Өндр, ч.н., б.н. О Маштг биш; өндрлг. Высокий; высота. Өндр һазр. Өндр һурвн толһаг ташр алхад йовна. (Җ.). Өндр шар күүкн өрүн, асхн уга мөргҗ. (Т.т. Худгин заңһ). Өндртән теңгрт күрм болҗ медгдв. (Җ.)....Бас нег дәкҗ бәәр-бәрлдән болҗаҗ, онц баг дәәчнр өндр эзләд торһҗаҗ. (Н. М ). Өндр һазрт герән бәрҗ, өвстә һазрт зелән татҗ йов гидг хальмг йөрәл бәәдмн. (Э.К.).

Өңг, б.н. О Зүсн, бәәдл. Цвет; вид. Өңг-зүсн; өңг-дүр; өңг уга, өңгтә. Алтн кедү кевтв чигн өңгнь хүврдго. Дегд өңгтә хүврдг, дегд эңкр хольҗдг. (Х.ү.). Йисн өңг алтн Торлг бәәшң. Өргн Шарту гидг далань өрү-сөрү хойр урсхулта, өңгтә бадмин герл һарад бәәдг гинә. (Җ.).

Өөдлх, үүлд. О Деегшлх; деегшән һарх; өөдән һарх. Подниматься.

Өөтә 1. ч.н. О Тегш биш; адрута. Неровный.

Өөтә 2. ч.н. О һартан эвтә; юм кеҗ чаддг; чадмг; урн һарта. умелый, способный; своеобразный.

Өр 1. б.н. О Өрүни эрт кем; өрүн өрлә. Рассвет, заря. Өр цәәхлә. Тер сөөнь бийднь өр цәәтл нәр, наадн болв. (Җ.). Салькн көдлв чигн, өр цагасн эрт цәәдго. (Х.ү.).

Өр 2. б.н. О Дунд; тал дунднь. Середина; центр; недра. Ширклүһин өр дунд. (Җ.). Һазрин өр дотрас зөөр һарһҗ

авнавидн. Эңкр зеенрин көлс ачлад, эңдр һазр өрән секнә. (Нуура В.).

Өр 3. б.н. О Өрч; өвцүн. Грудь; душа, өр-өвцүн; өр-өвч; өр- зүркн. Өрәр орсн, өрчәр һарсн. (Х.ү.). Өр минь өвдв, өвр минь кемтрв. (Фольк.).

◊ Өр өвдх О Сана зовх; күүнә зовлң хувалцх. Сочуствовать, сострадать. Көвүд дәкҗ инәлдсн уга, өр-өвдсн бәәдл һарв. (Җ. А ). Өр-өвдәд, негнь орх көдлмш өгв. (Д. Б.). Тиим улст өр-өвдәд керг уга. (Э. К.). Өр-өвч - сочувствие, сострадание, жалость. Сурһулин багш өр- өвч, ээлтә кевәр намаг тосв, герүрн намаг дахулҗ ирв. (А.-С.А.). Түүнд бәәсн күн өр-өвч күн бәәҗ. (Бад. А.).

Өргә, б.н. О Бәәшң; орд, харш. Дворец; ставка; юрта высокопоставленного лица. Өргәд уга юмн цахрт бәәдг. (Х.т.). Баатр богдын өргәд багтмарн орв. Ооср бүч уга орд цаһан өргә харһв. Хош өргәд хәрин баатр күнд һарта Савр нөөрсв. (Җ).

Өрцг, б.н. О Өрх шаһа. Альчик для кона. Хойр өрцг, хойр сах өгв. (Җ.). Нег өрцгнь өсрәд холд оч тусв. Өсрсн өрцгүд көөлдә йовҗ нам көшәд бәәв. (Э. К.).

Өрцх, үүлд. О Сөрүцх, сөрх. Возражать, противоречить. Терүнлә би өрцсн угав. (И.Л.). Бийәсн медәтә күүнлә юн гиҗ өрцхв, юн гиҗ сөрүцхв. (Бал. А.).

Өтр, нар. О Шулун, бачм, үкс гиҗ. Быстро, скоро. Тер көвүг өтр авч ир! (Җ.). Өтр үүнәс йов, әрл! (Х.п.а.).

Өшәтн. б.н. О Дәәсн; хортн. Враг, недруг. Аштнь өшәтн болвза бидн. (Җ.). Өшәтнрәс өшәһән авхичн урдаснь йөрәҗ байрлнав. Көөрәд ирсн өшәтнриг көрстә һазрас әрлһий. (Л. Ц.).

Падрх, үүлд. О Асх; асҗ шатх; зальтаһар шатх. Пылать; пламенеть; гореть, һал падрх. Падрҗ шатх. Зул унтрхасн өмн падрдг. (Х.ү.).

Пард гих, үүлд. звукоподр. О Генткн һарсн ә; менрх (зүркн) Звук, имитирующий треск, отрывистое звучание; ёкать (о сердце). Пард! - гиһәд, һал авлцад одв. (Бал. А.).

Пииглһн. б.н. О Шииглһн, сииглһн. Шипение, свист.

Пиигх, үүлд. О Шиигх, сиигх. Шипеть, свистеть.

Пилгх, үүлд. О 1. Бульглх, шальҗңнх, буслх. Булькать клокотать, кипеть. 2. Элвг-делвг болх; делврх. Перен. Быть в изобилии, изобиловать. Нарта өргн һазрнь намчта өңгәр кеернәл, эдлх теҗәл хамгнь элвг болҗ пилгнәл. (И. Л.).

Пилд гих, үүлд. О Киисх; ә һарһҗ унх. Упасть, шлёпнуться Пилд гиһәд унх. Пилд-пилд гиһәд һәрәдх.

Помпах, үүлд. О Томбах; чомпах; бомбах; ик оврта болх. Быть выпуклым, быть большим. Помпаһад суух. Терүнә хөөн зөвәр болад, герин эзн, залхурсн, ачрхсн бәәдлтә, әрә көндрәд, помпаһад һарч ирв. (Бал. А.).

Пө, межд. О Алң болҗах, зөвшәрсн, таасгдҗах цагт келдг үг. Выражающее удивление, одобрение: оо, эх, ой, ай. - Пө, пө! - гиһәд, өвгн ардаснь хәләһәд үлдв. - Пө, мини әәмг алвт иим өнр-өсклң болхви... (Х.т.). - Пө, - гиҗ таңнаһан ташҗ шагшрв. (Д. Б.).

Пүргән, б.н. О 1. Шора, тоосн, йовһн шуурһн. Пыльные, песчаные завихрения, поземка. О 2. перен. Шальшлһн; дала үг келлһн. Пустая болтовня; пустые разговоры.

Пүргх, үүлд. О 1. Шора һарх; тоосн һарх, хурлзх, шуурх. Пылиться. Шора пүргҗәнә. Салькн көдләд, шора пүргүлв. 2. Шальшх; дала үг келх. перен. Пустословить, болтать. Пүргәд, кесг юм келх.

Саадг, б.н. О Нумн. Самострел, лук (оружие), стрела. Ардаснь үүдн эңтә көк кивр саадгар хав. Үүдн эңтә көк кивр саадган авад, агсг уландан мордад, һал үдин аңхунд күцәд ирв. (Җ.). Шарвада байн күрч ирчкәд - ут хар

саадгарн урлдый болна. Тиигхләнь - ут хар саадган гертән мартҗ оркҗ гиһәд, герән темцәд гүүһәд һарна. (Х.т.).

Саак, ч.н. О Одак, тер мөн; урдк. Тот самый; давешний; то же самое; прежний. Саак күн. Саак кевтән. Саакан үзүлх. Җаңһр махан чанҗ бәәтл саак эмгн орад ирв. (Җ.). Улаҗин Мергн аашхинь үзчкәд, саакан һарһна. (Х.т.).

Саам, нар. О Тер цагла, тер кемд; тиигхд; өрц. В момент, в (этот, тот) раз. Нег саам (наадна нег кем). Хойр һурвн саамд наач бәәһәд, нег тулм алтынь хәрү шүүгдв. (Җ.).

Саарл, ч.н. О Хоңһр мөрн (шарңху зүстә, дел сүл хойрнь хар). Буланый (о лошади). Эркән чигә болвчн - эр мөрн саарлв. Сайг сәәхн саарлиннь сәәр деер өсләв. (Фольк.).

Саб-саб, ч.н. саб-саб салькн - лёгкий ветер. О Сер-сер салькн; серҗңнсн салькн. Лёгкий ветер. Саб-саб гиһәд үләх. Гент бүр-бүр хур орад, саб-саб сальк татад (Җ.).

Савһр, ч.н. 1. О Сависн; бависн; арвасн-сарвасн. Взъерошенный, растрёпанный (о волосах, шерсти). Савһр үсн; савһр нооста махла; савһр толһа; савһр сүл. 2. О Сарвасн; сарсасн; саглрсн. Пушистый; раскидистый. Савһр модн. Селәг хойр әңглсн сәәхн һо уульнц савһр нигт моддын сүүдр дахад делгрҗ. (К. Д.). Савһр көк модн сана аадрулҗ саглрна. (С.-Б. X.).

Савр, б.н. 1. О Мөрнә турун. Копыта (у коня), савр туру. Алдр Җаңһр уурлад дөрвн саврим балвлсн билә. Дөрвн хар саврарчн зулын цөгц кел уга бәәхн угав. (Җ). Саглрсн сәәхн саңнаһарн сар, нар һәәхүлв, савр дөрвн туруһарн зам орчлң һәәхүлв. (Х.т.). 2. О Ик һар; хурһд. Лапа; рука, пальцы. Хан Кинәсин бийнь арвн хар савран лучңтлнь үмгәд. Саврин аю дахад цокв. (Җ.).

Саг, ч.н. О Болһамҗта. Осторожный. Саг-сергг; саг бәәлһн; саг йовдл. Сарсхр тавгта, саг ишкдлтә. (Т.т. Мис).

Саглх, үүлд. О Болһамҗтаһар бийән бәрх; сагар бәәх; саг- серггәр бәәх. Быть осторожным. Саглҗ йовх. - Алтн шарһ минь, һазр хол биший. Әрвлн, саглн гүүһич. (Җ.).

Сагсг 1. ч.н. О Савһр; сагсһр; сагсасн. Длинный, отросший, лохматый, косматый (о шерсти, волосах). Сагсг девл дулахн, сазна махн әмтәхн. (Х.ү.) Һучн зах хувцта, унһн сагсг махлата. (Т.т. Хулсн).

Сагсг 2. б.н., ч.н. О һарад зурһан сар болсн хурһн. Шестимесячный (о ягнятах). Сагсг хурһн. Сазн заһсна мах иддгән уурад, сагсг хурһна мах иддг болвч. (Фольк.). Сагсг хурһдын арсиг зүүцүләд кесн көнҗл. (Д. Б.).

Садн, б.н. О Төрл; элгн; элгн-садн. Родня, родственники. Сән бәәхлә садн олн, му бәәхлә дәәсн олн. Сән садн сергәдг, му садн муурадг. Садта күн җирһдг, салата модн бүчрлдг. Му саднас сән өңг деер. (Х.ү.). «Салата модн, садта күн», - гиҗ келдг эс билү? Манд садн, элгн дала. (Э. К.).

Сай, т.н. О Тооһин нерн; миңһәдәр миңһ күрсн; арвн бум. Миллион. Сай арслң мөңгн. Бәәх улсин тонь сай күрсн балһсн. Сай җува адута, нарни көләр гүүдг найн җува адута. (Фольк.). Бум - сто тысяч; җува - десять миллионов. Таңсг богдин тавн сай алвтнь тавн сара һазрт әрә багтмар бүүрлсн бәәдг. (Җ.).

Сайг, ч.н., б.н. О Сайглҗ йовдг мөрн. Конь, идущий особой иноходью. Переставляющий односторонние ноги. Сайг сәәхн саарл. Талтң-тултң сайгар, үкс гил чигн уга, зогсл чигн уга, ардан йовсн көвүнә үг соңсгдмар йовв. (Җ.). Сайг саарл адун сард һурвн услврта. (Т.т. Мацгта эмгд; сард һурв дәкҗ мацг бәрлһн).

Сайглх, үүлд. О Сайглҗ йовх. Идти особой иноходью, сайглад һарад одх. Сайглад йовҗ йовтл. (Җ.).

Санан, б.н. 1. О Ухаллһн; уха туңһалһн; ухан; ухан-серл. Мысль, дума. Сананд орсн юмиг шинҗләд медх кергтә. Хар санаг ханцлад, цаһан седклиг илдкнәв. Санаһарн сард, сүүҗәрн һазрт. Санань - ширәд, сүүҗнь - шорад. (Х.ү.).

Көтлҗ йовсн күрң мөрн сананас делм хурдн гинә. (Җ.). 2. О Бәәх-бәәдл; седклин бәәдл. Душевное состояние, настроение. Санан амр бәәлһн; санан-серл. Хоңһр Җаңһр хойран санад, сана алдад сүүҗлгдсн бәәдг. (Җ.).

◊ Санан хурдмб, салькн хурдмб? О Келхд амр, кехд күчр. Һанцхн седкләр, сансар керг күцдго. Кен ю эс санна, би чигн кесг юм саннав. Санан хурдмб, салькн хурдмб? Санан салькнас хурдн болв чигн сансар болхш. (Э. К.).

Сар-сар гих, үүлд. О Сарҗңнх; сард-сард гих. Шелестеть, шуршать. Сар-сар гисн ә һарв. Энүнә хораһас дегтрин цаасн сарҗңнҗ (сар-сар гиҗ) наадкстан соңсгдв. (И. Л.).

Сарм, ч.н. О Өргндән (зузандан) тавн хурһн дүңгә. Толщиною в пять пальцев. Сәәрдән сарм. (Җ.). Көврдгәрн сарм алд, көвүн үрн төрҗ. (Х.п.а.). Санан уга күн сарм тарһн, ухан уга күн уул тарһн. (Х.ү.).

Сарва, б.н. О Хойр җил болсн унһн. Двухлетний жеребёнок. Сәәхн күрң мөриһән сай мөңгәр сарва цагтнь хулдҗ авлав. Чамаг сарва баһ цагтчн сай өркәр сән болх гиҗ юуна төлә авлав? (Җ.).

Сарвһр. ч.н. 1. О Савһр, сарсасн, саглрсн, арвасн. Раскидистый. Арвһр сарвһр моднд алтн эмәл тохата. (Т.т. Билцг). 2. О Сарсхр, сарвасн. Растопыренный, расставленный. Сарвһр цаһан тавгинь... күләд. (Җ.).

Сарвлзх, үүлд. О Арвлзх; авр-авр гих. Двигаться; шевелиться; барахтаться, һарарн сарвлзх. Сарвлзгч дөрвн мөчинь сәәр деернь тееглҗ. (Җ.).

Сәәхн, ч.н. 1. О Ке; йир сән; йир үзмҗтә; өврмҗтә болдг. Красивый, прекрасный. Сәәхн күн; сәәхн чирә; сәәхн айс. Сәәхн модн уул кеерүлдг, сәәхн күүкн гер кеерүлдг. (Х.ү.). Өөрк сәәхн ө дотрнь олн сәәхн зандн күрәләд урһҗ.(Җ.). 2. О Кееһәрн йилһрдг; өврмҗтә болдг. Красота. Сәәхнәрн эн балһсн йилһрнә. Сәәхнәрн әәлһс гинч? Сәәхн гихнь, Миңгъян бәәнә. (Җ.).

Сән, ч.н., б.н.,нар.1. О Му биш; цаһан саната; җирһлтә. Хороший; добрый; благополучный, сән седклтә; сән заңта күн; сән өдр; сән зәңг. Сән бәәхлә, мунь даргддг. Сән залуһин нернь бийәснь ик өмн йовдг. Сән эктә күүкд чимкҗ өгв чигн цаддг, шимлдҗ келв чигн соңсдг. (Х.ү.). Сән мууһинь йилһҗ чавчад. (Җ). 2. О Цаһан санан; җөөлн седкл; җирһл. Добро, доброта; благо, сан седкл. Сәәнд бичә зуһуд, мууг бичә даҗр. (Х.ү.). 3. Тиим болтха, тиим, не, болг. Хорошо, ладно. Не, сән, би удлго ирхв. Тернь сән. Не, сән, би удлго ирхв. Тернь сән. Хорошо, ладно.

◊ Сән дурарн. О Эврә седвәрәр; эврә санаһарн. Дән эклхлә, дурарн цергт мордла. (Бад. А.). Сән күн санаһар. Мел дигтә цагла, орад (күрәд) ирх. - Хәләтн, «сән күн санаһар»,- гиһәд, эврән күрәд ирв.(Т. А.).

Сөглх, үүлд, О Өлгх; босхх; өндәлһх. Вешать; подвешивать, поднять, задрать.

Сегсрх, үүлд. О Дагҗңнх; сег-сег гих. Трясти, встряхнуть. Хаалһар сегсрҗ йовх. Догшн таша деерән дола-нәәм сегсрәд авв. (Җ.).

Селм, б.н. О Үлд; мишп. Сабля, меч. Арвн йисн алд киитн хар селмән суһ тач авад. (Җ.).

Сенр, ч.н. О Соньн; сән; үзмҗтә. Интересный, приятный; новый, не приевшийся. Сенр хот; сенр (цевр) аһар. Сенр үнртә савһр цецгәс сад, парксар эрәтрҗ шавшлдна. (И. Л.).

Сер-сер гих, үүлд. О Серҗңнсн салькн. О лёгком ветерке. Сер- сер гисн салькта. (Җ.).

Серҗңнх үүлд. О Әрәхнәр (номһнар) үләх; сер-сер гих. Веять; дуть. Салькн серҗнннә. У зандн моднь күңкнҗ серҗңнв. (Җ). Сенр сәәхн үнр серҗңнәд өрәһәр тарна. (К. Д.)...цевр аһарта, серҗңнсн салькта, тегш, өргн, наласн тег, эң-зах уга!.. (Докруна Б.)

Серүн, ч.н., б.н. О Зекүн; киитәвцр. Прохладный, свежий; прохлада, свежесть. Серүн салькн; сәрүн асхн; серүн өдр; серүн орв; серүн өрүһәр. Эн салькна серүнднь. (Җ.).

100

◊ Серү татх. Киитрх, киитәвцр болх, зекүрх; серүн болх (орх). Становиться прохладным, похолодать. Серү татҗ йовна.

Солһа, ч.н. О Зүн һар. Левый (о руке). Солһа һар. Наһд шар балтан солһа барун хойртан селҗ бәрәд. (Җ.).

Солһач, б.н. О Нурһлҗ зүн һарарн юм кедг күн. Левша. Солһа һарта. Солһач күн чигн гиҗ санв. (М. Н.).

Сонр, ч.н. О Сәәнәр соңсдг. Чуткий (о слухе). Сонр чиктә. Очн болсн көк күлг сонр сәәхн чикән сольвн хәәчлҗ йовна. (Җ.). Ээҗин чикн йир сонр. (Бал. А.). Салькна дууна үгмүд сонр чикндм хадгдв. (К. Д.).

Соньн, ч.н. О Җигтә; аҗгта; акад; сенр. Интересный; необычный, соньн бәәдл; соньн җирһл. Эдү чигә көвүн иим соньн йовдл һарһв гиҗ гемнҗ болш уга болад. (Җ.).

Соньн-сормг, соньн-сормн, ч.н. О Соньр; җигтә. Интересный; особенный. - Элстд нань юн соньн-сормн юмн бәәнә, Шарка! Соньн-сормг зәңг-зәәһәс юн бәәнә? (Бал. А.). Эн-тер, соньн-сормган күүндәд оркхларн, эн хойр согтҗ одна. (Н. М.).

Сохр, ч.н. О Юм үздго. Харан уга. Слепой. Сохр күн санамр. Сохр малд худг бичә медүл, согту күүнд әрк бичә үзүл. Сохрин һазрт нүдән ань, доһлңгин һазрт көлән өрг. (Х.ү.).

◊ Сохр деншг уга. Тас мөңгн уга, бульшг чигн уга. Совершенно нет денег, нет ни гроша, нет ни копейки, нет ни полушки. Мадн ода деерән сохр деншг угавидн. (Бад. Б.).

Соя, б.н. О Ут хурц шүдн. Клык. Хурц соя; соя уга; соята аң. Өрмин иш сояһарн күрл мөңгн уудиг дөлилһәд. Соянь күцәд уга шовшур улан бодң һаха эс билү. (Җ.). Эгчнь гүүҗ һарад, герин ард далдлсн күн-мусин хойр сояг хавтхлҗ авад, тергн деер һарад суув. (Җ.).

Сө, б.н. О Асхнас авн өрүн күртл цаг. Ночь. Харңһу сө; сө өдр хойр; сө боллһн; сө давлһн. Хармч күүнд нөкд хол, харңһу сөөд һазр хол. (Х.ү.). Эн һурвн сара һазрт сөөг сө гилго, өдриг өдр гилго,

101

гүүлгәд оркна. Сө дүлин аңхуңд һарч мордад, күрл мөңгн бәәшңд күрәд ирв. Өдр гиҗөнҗл уга, сө гив хонл уга йовна.

Сө дүлин Цаһан. Асхар (сөөһәр) һардг герлтә одн(асхни цолвң, сө дүлин цолвң). - Тер дорд үзгт бәәсн Ик герлтә одн иигҗ нерәдгддмн: сар угад - сар, сән залуд „ нөкд. Сө дүлин Цаһан. (Бал. А.).

Сувсн, б.н., ч.н. О Чимг, кеермҗ кеҗ зүүдг, үнтә, сәәхн өңгтә чолун. Жемчуг; жемчужный. Сувсн сиик, кеерүл - сувсн шур (жемчужные бусы). Сувсар термләд.... сувсн сииктә. (Җ.). Саб-саб гиһәд, сувсн сиикән гееҗ. (Тт.) Хойр хар нүднднь келкәтә сувсн болсн шүддүд цәс гив (Э. К.). Һурвн зун әдл сувсн утц урчудар ниткүлв. (Д. Б.).

Сул, нар., ч.н. О Чәләтә, завта; чаңһ бишәр. Свободно; свободный, сул цагтан; сул орм; сул тәвх. Алтн җолаг сул хаяд йовв. (Җ.).

Сул амта күн. О Үгдән боомтг уга; бурмха. Сул амта күүкд күн. (Бад. А.).

Сумн, б.н. 1. О Кивр. Стрела. Саадгин сумн. Төмр сумн әмичн кен батлад өгсмб? Зорхн өңгтә саарлнь сумнла хамдан дахн одв. (Җ.). 2. О Ценг. Пуля; снаряд. Бууһин сумн; товин сумн. Тоолвр угаһар келсн үг, төвллго хасн сумнла әдл. Сумнас делм хурдн, салькнас алд хурдн. Сумн элвг күн усна дольга хаҗ наадна гидг. (Э. К.).

Сур, б.н. О Тасм; сур тасм; сур-деесн. Ремень, ремешок. Сур бүс; сур-цуца. Сурин тасрха хайдг уга, сумна хуһрха шивдг уга. Сур кевтә сунад, суха кевтә улаһад. Сурсн юмн сурар боов чигн болдго. (Х.ү.). Сур мет сунад унтв. Зооһаснь һурвн тасм авад. (Җ.).

◊ Сур деес кечкх. О Үктлнь гүвдх; цокад алн гих. Кезәнә нег үг келх биш, үктлнь гүвдәд, сур-деес кечкдг билә (Бад. А.).

Сурһаль, б.н. О Ном. Учение. Сурһаляс эрдм дасдг, сумнас әмн хольҗдг. (Х.ү.).

Сурһуль, б.н. О Медрл авлһн (дасх). учёба; обучение образование. сурһуль, эрдм авх. Сурһуль уга күн сохр мет

102

Сурһульд көгшн уга. Сурһульта күүнә хаалһ сонр, сурһуль уга күн харңһу сөөһәр йовсн мет. Сурһуль - ухани булг. Сурһуль бал, шикрәс әмтәхн. «Сурһуль уга күүнә чееҗ харңһу», - гиҗ хуучна юм меддг улс келдг. (Бал. А.). Сурһуль - зөөр. Эн цагт сурһуляс даву зөөр уга гиҗ, Темәнг өвгнә келсн, эднә зүркнә цока болһнд давтгдна. (Э. К.). Сурһулин Министерств. Министерство образования.

Сурх 1. үүлд. О Күүнәс юм медҗ авх; сурвр кех (өгх). Спрашивать, осведомляться, менд сурх; дегтр сурх. Күүнәс сурхин ормд, эврәннь авдран уудл. уульсиг сурһ, инәсиг сур. (Х.ү.). Эзн богдин хәәлсн учр сурич, Хоңһр минь. (Җ.). «Сурсн му, сурсиг эс өгсн ташр му», - гиҗ келдг. (Н. М.).

Сурх 2. үүлд. О Билг-эрдм дасх; медрл авх; дадмг авх, дамшлтта болх. Обучаться; учиться; привыкать к чему- либо. Сурһуль сурх. Сурсн дала, эс сурсн бала. Ора босхла, өдр геедрдг, баһдан эс сурхла, җирһл геедрдг.(Х.ү.). Дәәнә көлд дассн дадмг заңган сурсн Җаңһр. (Җ).

Суух, үүлд. О Бослго нег ормдан бәәх. Сидеть, садиться. Ормдан суух; күләһәд суух; нарн суух. Суухларн - һал унтраһад, босхларн - үкр үргәһәд. (Фольк). Ор һанцхн арагнь күүкн сууна. Эн цаһан чолуһар ширә кеһәд, эгц дөчн йисн хонг суув. (Җ.). Тегәд тедн нарн һархиг күләһәд сууна. Хулһн болхла, деед үзгүр хәләһәд сууна. (Х.т.).

Сүл 1. б.н. О Мал-аһурсна көврдгин ардк нег мөчнь. Хвост; курдюк, малын сүл (үкрин, хөөнә, мөрнә); аңгин сүл (аратын чонын, туулан, кермнә). Нохан сүл; ут сүл; ахрхн сүл; охр сүл; хөөнә өөкн сүл. Ноха эзән үзхләрн, сүүләрн шарваддг. Сүүлтә болхла, шарвадг, седклтә болхла, санг. Күн күүкдиннь төлә, хөн сүүлиннь төлә. (Х.ү.). Бумбин найн нәәмн алд сүүлән сәәр деерән сегләд ирв. Хан Җаңһрин әмндән хадһлсн көлглдг мөрнь, эрдни делтә, сувсн сүүлтә. (Җ.).

103

◊ Сүүлднь һал өгх; сүүлднь һал хавчулх О Көөх; көөҗ әрлһх. Иигҗ хашң кевәр көдлхләчн, чамд сүүлдчнь һал хавчулхв.

Сүл 2. ч.н., б.н. О Чилгчин; захин; эцс, отхн; адг. Последний; крайний; конец, исход. Сүл цаг; сүл үг; әмтин сүл. Сүүлин темән ацата. (Х.ү.).

Сүрг, б.н. О Хош мал; баг. Стадо; стая. Сүрг мал; сүрг үкр; сүрг хөн; сүрг адун. Сүрг цаһан һалуд доңһдҗ санамр хотн деегүр ниснә. (Ш. В.). Чонмуд сүргәрн йовҗ. (Б. һ ). Сүргәс салсн гөрәсн әәмтхә гидг эс билү? Нег дәкҗ нег хөн сүргәсн тасрад, төөрәд йовҗ йовад, чонла харһдг болна. (М.т.).

Сүрдх, үүлд. О Әәх; үргх. Бояться, страшиться. Тер әәмшгтә юмнас сүрдсн бәәдлтә....түң сүрдл уга сууҗ. (Җ.).

Сүркрх, үүлд. О Хорҗңнх. Храпеть. Бата унтсн болад сүркрәд одв. (Э. К.).

Сүүдр, б.н. О Нарн тусдго һазр. Тень. Модна сүүдр. Күүнә сүүдр. Сүүдрт суух. Сүүдрән үзәд сүк авч, сүүлән үзәд сояһан үзүлҗ. Миңһн өдр сүүдр болсн дорхнь, нег өдр күн болсн деер. (Х.ү.). Чавчв-чавчв зорһсн уга, хатхв-хатхв цусн уга. (Т.т.). Һурвн һалвр зандн уласни сүүдрт ирҗ буув. Арвн долан күлгин сүүдрт арвн долан бодң эгшлҗ сууна. (Җ.).

◊ Сүүдр гем. О Тәкрлһн. Сүүдр өвчн; сүүдр дәврлһн. Бадмин Лееҗн зәәсңд сүүдр гем ирҗ. (Д. Б.). Сүүдр дәврх О Күүнә цогцин нег мөчнь әмән геех. сүүдр гем авх. Юңгад тагчг болад бәәнәч? Келичнь сүүдр дәврви? (Д. Б.). Сүүдрәсн әәх. О Оньдинд эс болх юмнас әәһәд, сүрдәд йовх; даң юмнас үргәд йовх. - Аа, хәәмнь. Сүүдрәсн әәһәд бәәдгән кезә уурхмби? (Н. М.)

Сүүлд, нар.О Чилгчд; эцүст, хөөннь. После, потом; в конце. Нәәрин сүүлднь богд Җаңһрнь бадмин сәәхн йөрәлән тәвәд мордв. Тер үгин сүүлд маляһар цоклдж бәәнә.(Җ.).

104

Тааһад, нар. О Күцх эс күцхинь, бүтх эс бүтхинь урдаснь медлһн; юн болхинь тааҗ медлһн. Болснь болг гиһәд; күцәмҗтә йовдлд нәәлҗ. Предугадать, предвидеть. Наугад. Тааһад келх; тааһад медх; тааһад йовх.

Таальг (темән), б.н. О Һурвн-дөрвн җил болсн темән (атн). Верблюд-самец трёх-четырёх лет. Таальг темән. Таальг темәнә бәәдлтә, таш теврәд бәрхнь, тәвн маңһсин күчтә. (Җ.). Тиигҗәтл, деегүр нисҗ йовсн һурвн хун келв: ниднә татлдҗасн хойр таальг ода чигн татлдад бәәдгчн. Нүкндән зөвәр удан болчкад, һазаран хәләхлә, нүкнә амн деер нег хамр амн уга таальг темән көлврәд кевтдг болна. (Х.т.).

Тааста, ч.н. О Сән; күн таасҗ болм; сенр-сәәхн; таңсг. Приемлемый, подходящий, приятный. Тааста хот; тааста хувцн; тааста күн. Аля шоңхр, тана үг тааста болна. (Җ.). Тер кевәрн тедн хаана көвүнд келх тааста күүк олҗ чадл уга, мөрдән унҗ авад, зөвәр атхр хәрәд йовҗ одцхав. (Бурят у.т.)

Таах, үүлд. О Бодлһ кеҗ тәәлвринь олх; бодх. Урдаснь эврә кирцәһәрн ухалҗ медх. Рассчитывать; предполагать, догадываться. Юн болхинь тааһад медх. Ирәд уга йирн йисн җилә юмиг тааҗ меддг. (Җ.). Дораһур, нуувчин көдлмш кегдҗ бәәхиг Говенко тааһад медәд бәәнә, болв түүнд күн юм келхш. (Бал.А.).

Тав; б.н. 1. О Күсл, таал, седвәр. Желание, прихоть; настроение. Таал чини болв, тав деерчнь һарв. 2. О Амрлһн, седкл хаңһалһн. Спокойствие, удовольствие, отдых. Сән күүнә тав хантл, му күнә әмн һардг. (Х.ү.). Тав болсн зеерднь сәәхн талкан сеер талан хураһад. Хоңһр алг мөриг тавинь олҗ тохад, мордад һарна. Күдр маштг цәвдриг тавинь олҗ тохад, мордад һарна. Арнзл зеерд тав болад ирв. (Җ.).

◊ Тав деерән һарх. О Седклән хаңһах; сән деерән һарх. Одад, Мазниг дарчкад, Оватын хар толһад тав деерән һарчкад, тәмк нерҗ татнав.(Т.).

105

Таварн, нар. О Амулң, төвкнүн. Спокойно, уютно, удобно, Таварлҗ бәәх; таварлҗ суух. Хан Җаңһрин зергд аль таварн суудг гинәл. (Җ.). Бүкл долан хонгтан көвүн көд цаһан бәәшңд амрад, хот-хоолан сансарн эдләд, таварн бәәв. (Бад. А.). Тег өлгәтә кевтх таалур күүкд мет таварн, санамр сарсаһад унтв. (Б. Б.).

Тавг 1. б.н. 1. О Көлин нег мөчнь. Ступня, стопа. Көлин тавг. Сарвһр цаһан тавгинь сәәр деер күләд. (Җ.). Тавгиннь көлс маңнадан түркәд, маңнаннь көлс тавгтан түркәд. Тавг тосн, давста, үстә цә, таңна чиигтә, тавг амр. (Х.ү.). 2. б.н. О Ик көл (тавг). Лапа. Туулң атна тавгин дүңгә лаң шар алтн сиикин ээмг. (Җ.: туулң атн - пятилетний верблюд; лаң - мера веса, равная 37,3 грамма; ээмг - круг [кольцо] у серёг).

◊ Тавг амр бәәх. О Амрар бәәх; көдлҗ бийән эс зовах; көдллго бәәх. Тавг амр, таңна хагсу. (Х.ү.).

Тавг 2. б.н. О Модн ааһ; тәвүр, тевш. Большое блюдо; деревянная чаша. Ик тавг; баахн тавг; тавгта махн, Тавгинтн шүүснд күртҗ йовлав. (Җ.). Бичкн тавгта мах ишкәд...

Тавн, т.н. О Тооһин нерн. Пять. Тавн зун арслң; тавн гер; тавн уул; тавн наста күүкд. Тагт деер тавн һалун. (Т.т. Һарин тавн хурһн).

Тавта, т.н. О Тавн наста; тавн нас зүүсн. Пятилетний. Тавта керән унсн күн аль сансндан күрх. (Х.ү.).

Таг 1. б.н. О Тәвц. Полка. Эрст хаддг, олн давхр тәвц. Дегтрин таг; савин таг. Тагар дүүргәд дегтрмүд хурав. (Д. Б.) Таг деер тек бух хойр ноолдҗ. (Т.т. Товч бүтү хойр).

Таг 2. нар. 1. О Тас, мел, цур, делгүдән, цуг, шуудтан. Совершенно, сплошь; сразу. Таг дүлә; таг сохр; таг харңһу. Тер маңһсин ориг таг дарад йовна. (Җ.). Таг сохр шуурһнд нам хаалһ үзгдхш. Тачкнсн бууһин дуд. Тавар гүүсн мөрд, тагчг сөөһин дүүрәг таг дарад йовв (Д. Һ.). Таг сохр будңд тавн муҗг йовҗ. (Т.т. Көлин тавн хурһн). 2. О Батар, чаңһар. Заг угаһар (сәәнәр). Крепко, накрепко.

106

Таг-яг болх; үүд таг-яг хаах; һартан таг атхх. Тавта хойр күлгән таг болтлнь сөөһәд.(Җ.).

Талтң-тултң, парн. О мөрнә йовдл (җораллһн, хатрлһн, таввлһн). Любой аллюр; характер хода, бега лошади. Арнзл зеерднь талтң-тултң сайгар йовна. (Җ.). Талтң-тултң ишкәд, темтрәд әрә көндрв. (Ш. В.).

Таньл, б.н. О Таньдг күн. Знакомый. Олн таньлта; сән таньл; таньл олх. Таньлта күн теегин чиңгә, таньл уга күн альхна чиңгә. (М.ү.).

Таньх, үүлд. О урднь медҗ йовсн юм тодлҗ сергәх. Узнавать, распознавать. Би таниг таньҗахшв. Таняд уга мөрнә ардас бичә өөрд, таняд уга күүнд ухаһан бичә медүл. (Х.ү.).

Таңх, ч.н. О 1. Дүлә; чикнь хату. Глухой. Таңх чиктә; юм соңсхш, таңх. Өвгнә хойр чикнь таңх. Чаңһар келхлә, бичә хәәкрәд бә, би таңх бишв, - гиҗ өөлнә. (Җ. А.). Кемр чиктә әмтн соңссн болхла, чикнь таңх дүләртхә... (Х.п.а.). 2. перен. О Эҗго, дүң-дүлә; дун-шун уга, глухой, пустынный, дикий. Тас таңх харңһу, тавн хурһн үзгдхш. (Д. һ.). Төгәлңдән таңх-тагчг. (Бад. А.).

Тар-тур гих, үүлд. О Керлдх, цүүгх. Браниться. Тар-тур гиһәд керлдцхәх. Әмд бийм бидн хойр-һурвн улс тар-тур гиһәд цүүгәд бәәхлә, чидлм бидн улм хәрәд бәәх. (М. Н.).

Тарах, үүлд. 1. О Цацх, эңд-тенд хайх; көөх; көөҗ әрлһх. Разбрасывать, раскидывать; разгонять. Хаһлсн һазрт эк тарах. Күчтә салькн үүлиг тараһад хайчкв. Махинь цәкүр-цәкүрәр утлад тараһад хайв. (Җ.). 2. перен. О Дала мөңг һарһх; далаһар эдлвр кех. мөңгән тарах. Тратить, транжирить.

◊ Тавн ухаһинь тарах. О Икәр әәлһх. Нагнать страху, напугать. Бидн тиим улсиг тиигәд тавн ухаһинь тараһад оркдг улсвидн. (Э. К.).

Тасрх, үүлд. 1. О Шуурх; тесрх; хаһрх. Разорваться, рваться; лопаться. Утцн тасрв; товч тасрв. Дарцг цаһан

107

әрвңгиг тасртл татв. (Җ.). Күзүн тасрм гилтә, күн даам толһата. (Х.п.а.). 2. О уурх; зогсх; чилх. Лишиться, прерваться. Хәрлцән тасрв; ханьцлһн тасрв. Олн сай цахрнь орх һарх арһнь тасрв. (Җ.).

◊ Арһ тасрв. О Чинәнь алдрх; чидлән геех (барх); үктлән муурх. Обессилеть, стать беспомощным.

Ташх, үүлд. О Таш гиҗ ә һарһх; альхдх; цокх. Шлёпать, ударить; хлопать, бить. Альх ташх. Арвинь алхад, тавинь ташад, барун бийинь ахлҗ суусн Байн Күңкән Алтн Цееҗин дару суув. (Җ.).

Тәәлх, үүлд. 1. О Салһх; сулдхх; цуцх. Развязывать, распутывать, отвязывать. Зәңгдә тәәлх. Уулын ора деер күлсн дөчн хойр баатрин күләһинь тәәлҗ авв. (Җ.). 2. О Өмссн хувцнасн, көлдән бәәх юмнас сулдҗ авх. Снять (одежду, обувь). Хувцан тәәлх. Ус үзл уга һос бичә тәәл. (Х.ү.). 3. перен. О Тәәлвринь олх; чинринь цәәлһх. Отгадывать; толковать, находить смысл. Үг тәәлх, зүүд тәәлх.

Тәвн, т.н. О Тооһин нерн. Тавн арвн. Пятьдесят. Тавн арслң; тәвн җил; тавн күн. Тәвн бухин толһа дегц-дегц унна. (Җ.).

Тәвтә, т.н. О Тәвн наста; тәв күрсн; тәвн нас зүүсн. Пятидесятилетний. Тәвнд өөрдҗ йовх бәәдлтә. Тәвтә залу.

Тәвх, үүлд. 1. О Оркх. Ставить, класть. Дөш гидг эмәлинь тәвәд. (Җ.). Тиигхләнь өвгн босад, хумха далан күүнд үзүлл уга хәәснд тәвҗ оркв. (Х.т.). 2. О Сулдхх. Пускать, отпускать. Байн арһ уга болад, зөв хәләҗ инәһәд, буру хәләҗ ууляд, өвгнд хөөһән туулһад тәвв. (Х.т.). 3. О Үүл даалһх. Ахлач тәвҗ һардач тәвх. Назначать, ставить.

◊ Тәвл уга хәләх. О Ширтҗ хәләх; нүдән бүлтртл; нүдән хөөһүллго. Ташр тер нанур бас тәвл уга хәләһәд йовна. (Т. А.).

Тегш, ч.н. О Ө уга, өөтә биш. Ровный, гладкий. Тегш һазр, тегш хаалһ.

108

Теҗәл, б.н. 1. О Иддг хот; хот-хол; эдлдг хот; идән. Питание, пища. Теҗәл авх; теҗәл болх; теҗәл-теткүл кех. Хаврин нег өдр - җилин теҗәл. (Х.ү.). Теҗәл-теткләр байн. (Бад. А.). Хотна улсин теҗәл-теткүлнь мел му болх бәәдл уга. (Д. Б.). Өдрин дуусн гесңдән теҗәл хәәһәд, амндан авх юм олсн уга. (Х.т.). 2. О Малын хот. Малын теҗәл. Корм.

Теҗәх, үүлд, О Хот идүлх; хот өгх; асрх. Кормить, вскармливать. Нәг-негән теҗәх. Аңһучлад эк-эцк хойран теҗәһәд бәәв. (Җ.).

Тек, б.н. О Эр яман. Козёл. Текин өвр теңгрт күрхлә, темәнә сүл һазрт күрхлә (күцшго юмиг күләһәд керг уга). Тек темән хойр мөрглдҗ чаддго. (Х.ү.). Зун текин өвриг зүүһәд һурвн зун тәвн алд һол кесн. (Җ.).

◊ Текин шаһа. О Бичкн; кавканцг; баахн цогцта (нурһта). Маленький, малорослый. Энүг текин шаһа гиҗ бәәрн улс нерәддмн.(Җ. А.). Тиигҗ олн дундас ноолдхар нег бичкн һарад ирнә. Хаана бөк эн көвүг үзчкәд: «Текин шаһа болсн энүнлә кен ноолдх билә? - гиҗәнә. (Х.т.). О Тек сахл. О Нәрхн ут сахл. Козлиная бородка (узкая и длинная). Тек сахлта хальмг тәмк һанздан нерҗәнә.(К.А.).

Темән, б.н. О Аца зөөдг бөктә мал. Буур. Верблюд. Хойр бөктә темән. Нег бөктә темән - май темән; атн темән. Темән гихлә, яман гидг. (Х.ү.). Атн темән аңһс гихлә, арһмҗин үзүр гилвс-далвс гиҗ. (Т.т. Һал цәклһн). Күзүн уга темән Күм һатлҗ. (Т.т. Хаалһ. Күм һол - река Кума). Ацата темән тогляд наадм бул торһн салдрһта (Җ.: салдрһн - короткий ремень или петля у плети). Темән зовлң даадг чидлтә мал. (Бад. А.).

◊ Темән үүлн. О Ик хар (цаһан) бархасн, темәнә бәәдлтә үүлн. Большая черная туча; громоздкое белое облако. Темән үүлн һарч теңгрт амрлт уга, тенг көвүн һарч эцкд амрлт уга. (Х.ү.). Барун өмн бийәс һарсн темән хар үүлн бархлзад, сальк өрәд нүүв. (Н. М.). Көк теңгр темән үүләр бүркгдв. (Бал. А.).

Темдг, б.н. 1. О Докан, докъя. Знак; примета; признак. Юм медүлҗәх темдг. Эн Бумбин орнд арһта көвүн һарсн болхла,

109

нег темдгән өгтн гиҗ дуудн зарлв. (Җ.). Әәхәс әәсн цецнә темдг, әәшгоһас әәсн әәмтхән темдг. (Х.ү.). Теңгин телтр темән буульҗ, темдгтә һазрт тоосн бүргҗ. (Т.т. Бу хах - стрелять из ружья; Тең һол - река Дон; телтр - находящийся на той стороне; противоположный). 2. О Чинринь йилһҗ үнинь һарһлһн. Сән темдг тәвх. Оценка, отметка, балл.

Темн, б.н. О Ик бүдүн зүн. Большая толстая игла. Бахлуртнь хойр темниг көндлң хатхсинь... суһлад авад хайв. (Җ.). Темән үүлн һархла, теңгрин хутхур, темн хавста көвүн һархла, отгин хутхур. (Х.ү.). Теңгрәс темн унҗҗ. (Т.т. Темөнә сүл). Мөрнәс бууһад хәләхлә, аминь темнәр көшүрдчксн болна.(Х.т.).

Темцх, үүлд. О Телвх; йовх (темцәд), зүткх, адһҗ йовх. Устремляться, стремиться, направляться. Гәрән (хошан) тәмцх; темцҗ һарх. Шовун үүрән темцдг, күн төрскән темцдг. Кесн үүл эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдг. (Х.ү.). Эзн Җаңһрин ор темцәд җиңнәд һарв. (Җ.). Буля Ута хойр гүңгр-гүңгр гилдәд герән темцәд һарв.(Э. К.).

Теңгс, б.н. О Ик уста аһу. Море, океан. Көк теңгс. Хар теңгс. Теңгсин усн; тенгсин көвә; теңгсин йорал. Теңгст темән унҗ, темән эс зовҗ, теңгс зовҗ. (Т.т. Нүднд бог орҗ). Көк теңгсин көвәд йовһн церг яралдҗ. (Т.т. Сурмсг). Теңгс хагсшго, таңһч угаршго. (Х.ү.). Һаслңт җирн зурһан теңгсин цутхлңднь шархл алтн бәәшңгән шин делдүлв. (Җ.).

◊ Теңгс өвдгцә болх. О Амр болҗ медгдх. Күнд, дашката юмнас эс әәх. Туурмҗта болчкий. Тер цагт маднд ямаран чигн теңгс өвдгцә болҗ медгдх. (И. Л.).

Тешкәсн, ч.н. О Тарһн; билхәсн; һолисн. Толстый, неуклюжий. Тешкәсн чон; тешкәсн мал; тешкәсн бух; тәшкәтлән тарһлсн малмуд... Өөрдхлә, бор нурһта, шар элктә, баһлцгин дүңгә бүдүн ик моһа тешкәһәд кевтнә. (Бал. А.). Таатр-таатр гиһәд, тарһн хуцин бәәдл һарад, түмн энүнд йир тешкәһәд ю кеҗ бәәнәч? (О. Җ.).

110

Тиирх, үүлд. О Көләрн девсх; хәәрх; девсңнх. Лягать, пинать; брыкаться. Түүнә дару сарвлзҗ тиирсн көлмүдин ә хашан үүднә һаза соңсгдв. Хәрүлх бәәрнүр һарһсн хөд, дала холд һарлго, киисәд, унсн ормдан шилвән татад, көлән тиирчәһәд, әмнь һарч одад бәәнә. (Д. Б.). Ташр тиирәд оркхларн, һурвн давхр төмр герән тас тиирәд оркв. (Җ.).

То, б.н. 1. О Тооһин даран. Тооллһн. Счёт, число. Таслсн тооһан тавн сайар алдад. (Җ.). 2. Тойг. 3. грам. Число. Нет то; олн то. Тоолгч нерн. 4. То-томҗ; ү-түмн. Большое количество; множество.

◊ То-томҗ уга. О Тоолхд күчр; тоолҗ болшго; түмн; йир олн; чилшго олн. То-томҗ уга мөртә церг....торһн нооста хөөднь то-томҗ уга идшлнә. Тер тускднь то-томҗнь тасрад бәәсн юмн. (Н. М.).

Товч, б.н. 1. О Хувцна бүтүднь орулҗ төдглдг төгрг. Пуговица. Ик товч, бичкн товч, модн товч, төмр товч, товч тәәлх. Төмр болд товч тәвсн.(Җ.). Сәәхн товчта киилг. Олн товчта күлт. Цаһан торһн бүшмүднь далн тавн товчта. (Фольк). Дарцг цаһан бүшмүд далн миңһн товчта. (Т.т. Оддуд). 2. О Ашллһн, товчллһн, аш, аш сүүлнь. Краткость, лаконизм; заключение, выводы. Товч үг, товч үг келх. Үгин цөн сән, цөн үгин товчтань сән.(Х.ү.).

Товчлх 1. үүлд. 1. О Товчинь бүтүднь төдглх. Застёгивать на пуговицы. Товчан товчлх. Товчлҗ оркх. Далн хойр алтн товчинь... дәәвлтл татад товчлв. (Җ.). 2. О Ухандан тоолҗ һарһх; товч-тоолвр кех. Заключать, делать выводы. Күргсн ач-тус мартгдшго, геедршго юмнҗ. Эн аһу ик үнн! - гиҗ би дотран товчллав.(С. А.).

Товчлх 2. үүлд. О Баһрулх, хасх. Сокращать, укорачивать. Зун беерә хол һазринь зогсл уга зурһан долан хонгт товчлн эргәд ирв.(Җ.).

Тогльх, үүлд. О һәрәдх; һольглх. Прыгать, играя; резвиться. Алтн шарһин торлг мөңгн көвцг деер тогляд тусв. (Җ.). Ээвртә нарнд тогльсн хурһд сәәхн. (Д. Б.).

111

Толһа, б.н. 1. О Күүнә, малын һардгч мөч. Голова. Күүнә толһа; зурмна толһа; гөрәснә толһа; толһа өвдх. Толһа бәәхлә, хот чигн олддг. Зөв махлад толһа хандг, зөвтә үгд зүркн хандг. (Х.ү.). Тенг толһа - көлин дәәсн. (М.ү.). Бурхн цаһан толһаһарн һурв мөргәд. (Җ.), 2. О урһмлын цацг. Головка (растения). Тәрәнә толһа. Цаһан буудян толһа. Дөрвн көлән цахлад, беткин толһа үмкәд киисв. (Җ.). 3. О Довң; көтл; цоңх. Холм, курган. Теегин толһа. Толһа дертә, һазр орта. (Х.ү.). Өндр һурвн толһаг ташр алхад йовна. (Җ.). Хар толһан барун бийд, хойр альхн дүңгә һазрт. (Н. М.). Хойр нүднд харвгдсн у теегин толһас... (Д. Б.). Зууран Намҗл тедүкнд бәәсн толһа үзәд, терүн деер һарад эдл-ахуһан харҗ хәләх дурнь күрв. (Бал. А.). 4. О Малын то. Поголовье (единица счёта скота). Толһа мал. Баһ наста ах хөөч Тамара Басангова 1980 җил октябрь сард 877 толһа нәәднр хө дааҗ авв. (Б.А.). 5. перен. О ухан, серл, тоолвр. ум, рассудок. Толһата (ухата) күн. Үхаһар дүүрң толһа; ухата, тоомсрта күн. 6. перен. О Эзн, һардач, толһач. Глава; хозяин; руководитель. Гер- бүлин толһа.

◊ Толһа негдүлх (ниилүлх). О Нег уха бәрх; ухаһан негдүлх. Эдн олн болад эврәһәрн кех саната. Тер хойрнь кесгәс нааран толһаһан ниилүлә. (Н.М.). Толһаһан геех. О ухань чилх, донрх; тоомсрнь алдрх. Толһаһан геесн хөөн алт геех әәмшг уга. (Х.ү.). Толһань алтн; толһата күн. О ухата (томата) күн. Энүнә эс медсн, эс үзсн юмн уга гиҗ келҗ болхмн. Толһань алтн. Зуг әрк иим сән күүг үрәнә. (Бад. А.).

Тоолврта, ч.н. О Серлтә, серл-сегәтә. Рассудительный, расчётливый. Тоолврта күн; тоолврта үг; тоолврта шиидвр. Үрнә тоолвртань сән... Тоолвр уга болхла, көөрдг, толһад уга болхла, аляд авлгддг. (Х.ү.).

Тоомср, б.н. О Күндллһн. Тоомҗ. Почёт, уважение. Тоолвр угад ичр уга, тоомср угад иньг уга. (Х.т.).

Тоомсрта, ч.н. О Күнднь ик; әмтн күндлдг; күндлгч, тоомҗта. Почётный, уважаемый; авторитетный. Тоомсрта күн. Лиҗин герт тоомсрта гиич ирҗ буусиг нег чигн күн медхш. (Бад. А.). Түрүн сөңгән күргәд, тоомсрта ахдан

112

өгит. Таңһчин сән ирәд тегшлҗ отган залыт. (О. Җ.). Тоомсрта сән залу нутгин төлә зүткдг, тоһстн шовун сүүлән хәләҗ нисдг. (Х.ү. Тоһс, тоһстн - павлин: ке-сәәхн өрвлгтә шовун).

Тоорм, б.н. О Хүвсхлҗ (хурлзҗ) цоонглдг тоосн. Вихревая пыль. Тооснас үргн гүүв, тоормас җигшн гүүв. (Җ.).

Тоосн, б.н. О Тоорм; тоосн. Пыль, пылинка. Тоос һарһх; тоос бүргүлх. Күчтә күлгин тоосн һарв. Деернь һарсн тоосн оһтрһуд күрн цоонглсн йовдг болна. (Җ.). Тоосн һарсн кишгәс тосн һарсн ном деер. (Х.ү.).

Тоох, үүлд. О Гиичлх. угощать, әмт тоох; гиич тоох. Тавн сара һазрт әрә багтмар бүүрлсн алвтиг зүс-зүсәрнь тооҗ. (Җ.). Әмтиг сәәнәр тоох кергтә. (Бад. А.). Бийән эс тоосн күн, кү тооҗ чаддмн биш. (Э. К.).

Торһа, б.н. О Богшурһан бәәдлтә, бичкн, дууч шовун. Жаворонок. Өрүн торһа доңһдна. (Фольк.). Сегәһәд өр гегәрв, сергг торһас хурад сәәхн айсар җиргв. Җиргсн торһан айс җирһл болҗ медгдв. (Э. К.). Торһа болн талдан чигн шовудын җирглдән седкл байсана. (А.-С. А.).

Торлзх, үүлд. О Әрә үзгдх; җирс-җирс гих, җирлзх, эрвлзх. Быть едва заметным (видимым); еле показываться, мелькать. Холаһур гөрәсд торлзад одв. Түмн цергин ә һарв, торлзҗ һанцхн күн үзгдв. (Б. Б.).

Торлх, үүлд. О Җиргх, җирглдх, җирҗңнх. Чирикая, играть (резвиться); щебетать. Начн торһа хойр гегән завсрт торлн җиргҗ наадв. (Җ.).

Тө, б.н. О Эркә хумха хойрин хоорндк утын кемҗән. Пядь, расстояние между растянутыми большим и указательным пальцами.Нег тө, арвн тө. Үвләһә цасн долан тө орв. Тө тарһнас толһан менднь деер. (Х.ү.). Зурһан тө чикән хәәчлҗ. (Җ.). Йисн тө иртә, йирн тө эңгтә, хар модн иштә хатушг үлдиг авч зүүһәд. (Д. Б.).

◊ Тө дааһн - конёк-горбунок.

113

Төв, чш. 1. О Мергн; төв хадг күн. Меткий. 2. ч.н., нар. О Чикәр, медгддгәр; чик, тодрха. Правильно, ясно, отчётливо; правильный, ясный, отчётливый. Төв келн; төв келтә күн. Төвәр келҗ өгв; төв үг келх; төвәр келх; төв бичлһн; төвәр бичх.

Төвкнүн, б.н., ч.н., нар. О Амулң, эв, эл, төвшүн, ээлтә, эвәр. Мир, спокойствие; спокойный, мирный; спокойно, мирно. Төвкнүн бәәлһн (керүл-цүүгән уга, дән-даҗг уга, гем-зем уга, амрад-җирһәд, седкл санамр, амулң бәәх). Нутг төвкнүн болхла - байр. Орҗ ирсн дәәсиг дархла - байр, геедрсн юмн олдхла - байр. (Һурвн байр. Һурвнтс - Триады).

Төл, б.н. О Төллһн. Малын ору. Приплод, молодняк. Төл авх. Мал намрт тарһлдг, хаврт төлән авдг. (Х.ү.), Мини сурсиг өгх болхла, нег җилә төлән өгтн. (Җ.). Тер җил төл бүрн-бүтнәр авгдв. (Бад. А.). Төл эр мал өсдг, шөләр гесн цаддг. (Д. Б.). Тиигәд хәрҗ ирәд, буурнь ботхнларнь наачаҗ, бухнь туһлмудла наачаҗ. Тиигәд хәрҗ ирәд, төлтә юмн төлләһән наадна, төл уга бидн хойр юнла наадхмби? - болна, (Х.т.).

Төлг, б.н. О Җил болсн эм хурһн. Ягнёнок (годовалый). Ярочка. Һарад нег җил болсн хурһн. Төлг төрҗ эс чада бәәҗ, ишкд эк болҗ. (Х.ү.).

Төмр, б.н. 1. О Хала. Железо.Төмрин сән - зеврдг уга, төрлин сән мартгддг уга. Төмриг халун деернь давт. (Х.ү.). Төмрин сәәнәр тушад. (Җ.). 2. Төмрәр кесн. Железный. Төмр суулһ; төмр хадасн. Түрх дәәснд төмр җидин үзүр. (Җ.). Төмр һаха олсн сүүлтә. (Т.т. Зүн).

Төрх, үүлд. О Үүдх, һарх, төрҗ һарх. Рождаться, появляться. Төрсн (төрҗ һарсн) һазрин шора алтн. Төрәд уга күүкдт төмр өлгә белдх. (Х.ү.). Нанла әдл нег көвүн эс төрдв. (Җ).

Тул, б.н. О Тул заһсн. Таймень; кит. Тул заһсн көвә талнь көшәд, һарч йовхнь үзгдв. (Җ.).

114

Тулг, б.н. О Түшг, тулг, тулг-түшг, тулур. Зацепка; опора, подпорка, поддержка. Хавтхасн хойр алтн тулан һарһҗ авад, у дунднь хойр тулад, уутьм дунднь нег тулад орад одв. (Җ).

Тулм, б.н. О Арсар уйсн уут. Кожаный мешок. Энчн саамин тулм алтар нааддг наадн. Һурвн тулм алт тер саамдан шүүһәд авв. (Җ.). Тендәс Сиди-Күриг олна, түүг улан тулмдан дүрәд үүрч авад хәрәд һарна. (Т.). Арсн тулм бат. (Бад. А.). Берк Чиндманиг дахулҗ тавн тулм сән тәрәнә эк илгәтн. (Д. Б.). Тулман буулһад тәәлтл, тадн бичә адһтн: нанд туула, чамд юла (дуһрул), нань наадһас дала. (С. Б.).

Тус, б.н. О Дөң; олз; туслмҗ. Помощь, польза; услуга. Тус үзүлх, тусан күргх. Тус болхин ормд, тушаһан халдах. Олнд кесн тус өңгәр үрдмн биш. (Х.ү.). Нанас нуух юмн уга, би танд тусан күргхв. (Җ.).

Тус: тус-тустан, нар. 1. О Зөрүдәд; өмн; кенә (юуна) өмн; туслцад. Напротив, прямо. Мини тус; мана тус. Мини тус эрст зург өлгәтә бәәнә. Маңна тус деернь Маха-Һалын гегәг мандлулн зурсн. 2. сочет. Тус-тустнь (каждый в отдельности). Тус-тустнь йилһх. Түмн цаһан бодңгинь тус-тустнь күләд оркв. (Җ.).

Туулң, ч.н. О Тавта мал; тав нас күрсн. Пятилетний (о животных). Туулң наста бух. Туһласнь авн туулң күртл өргхлә (өскхлә) даадг мөн. (Фольк.). Тавта туулң сән мөрән унсн күн сансн һазртан күрх. (Х.ү.). Туулң гүүнә унһн, тунҗрмудын үрн гинә. (Җ.). - Хальмгт нег иим үлгүр бәәдм, соңсҗа, Володя! Туһлыг туулң күртлнь өргсн күн, күчтә гидг баатр болдг. (X. М.).

◊ Туһлас авн туулң күртл. О Экнәс авн, цугинь. От начала до конца. Эн эмгн хөөч үкрч хойр көвүтә, теднә тууҗиг «туһлас авн туулң күртл» келҗ өгх гиҗ санад, күләҗ бәәнәв. (Т.).

Туурх, үүлд. О Нерн һарх; ончта болх; туурмҗта болх; нерән дуудулх. Прославиться, стать известным. Нернь туурсн баатр. Хурдарн туурсн хурдн улан күлгтә... (Җ.). Мана төрскнә сулдхврин төлә дәәлдәнд әмән өгсн

115

баатрмуд мөңкинд тууртха. (Д. Б.). Тууҗин хаалһ сунх дутм, чини дун туурад йовна. (Х.п.а.).

Түмн, т.н. 1. О Арвн миңһн. Десять тысяч. Түмн улс; түмн церг. Түмн шар-цоохр агт. Нәрхн зеердәр нәәмн түмн адуһинь көөхәр һарв. Түмн хөөнд довтлдг түүкә улан чон минь. (Җ.). Нәәхл-нәәхл модн нәәмн түмн салата, сала болһн үүртә, үүр болһн җульҗухата. (Т.т. Тәрән). 2. О Йир олн; чилшго олн. Множество; тьма. Ү-түмн; кесг түмн улс.

Түргн 1. б.н. О Малд дәәсн болдг, хатхҗ зуудг ик батхн; шоодран; шар зөг. Овод; слепень; оса. Эн һурвн сара һазрт гүүлгсн цагт теегин хойр шар түргн бәәх. (Җ.). Түргн-батхнс көлстә мөрим хатхад, деернь аврҗңнад бәәцхәнә. Намртнь теегт серүн орна. Түргн болн батхн уга болна. (Бад. А.).

Түргн 2. ч.н. О Шулун, бачм. Хурдн. Быстрый, скорый. Түргәр йовх; түргн тосхлт. Үг минь түргн билә, үүл минь бачм билә...(Җ.).

Түшг, б.н. О Нөкд; түшлһн; дөң. Опора, подмога. Түшг болх; түшг кех. Дәәвлх талм минь түшг, Хоңһр билә! (Җ.). Көвүн күн - эцкин түшг, күүкн үрн - күүнә түшг. (Бал. А).

Түшх, үүлд. О Түшг кех; дөңнх. Опираться на кого-, что-либо. Түшҗ йовх. Ут зандн арман түшәд. (Җ.). Һазрт кииссн күн һазр түшҗ босдг. Хавсн сеерән түшдг, сер хавсан түшдг. (Х.ү.).

У, ч.н. 1. О Аһу; өргн; нала; талва; далвң. Огромный, просторный; широкий. У сәәхн тег; у һазр. У һолыг хойр алхад, уутьм һолыг нег алхад. (Җ.). 2. перен. О Цаһан седкл; цаһан седклтә. Великодушие. У седкл; у седклтә; у чееҗ; у чееҗтә. Великодушие, У сәәхн чееҗ заясн уханас даву зөөр уга. (Х.ү.). Теегт өссн күүнә седкл, тег мет, ик у болна. 3. О Аһу ик; ууҗм. Простор, ширь, приволье. Теегин у. Ууһур ухан нисч, ууҗмла ниилҗ урсна. Космосин ууһар залҗ нисв.(К. Д.).

116

Уг, б.н. О уңг; уңг-тохм; уңг-дәңг; тохм. Происхождение; корень; род, родословная. Угин уг; уг-тохм. Угта күүнә үрн кевтә болнач? (Җ.). Уг муутин үсн ут, ухан татуһин хумсн ут. (Ү.). Уг-тохман келҗ учран ода цәәлһтн. (К. Д.).

Уһах, үүлд. О усар кир һарһх; усар цеврлх. Мыть, умывать(ся). Нүр, һаран уһаһад, асмн кеерән авч ирәд тохв. (Җ.).

Удан, нар., ч.н. О Уданар, үрвәд. Шулун бишәр; хашң, хашңгар. Долго, долгий. Удан йовх; удан күләх. удан суух. Удан унтсар олз болдмн биш. Көгшрхд кен чигн дурго, удан җирһхд цуһар дурта. (Х.ү.).

◊ Удан эгшг: грам. долгие гласные.

Удлго, удл уга, нар. О Удан боллго. Вскоре, немедленно. Удлго ирх; удл уга һарад йовх; удлго соңсх. Удл уга эн өшәһән авх. (Җ.).

Удх, үүлд. О Удан болх; ударх; үрвх, аяртх, бәргдх. Медлить, задерживаться. Тер удҗана. Эн удх зөв уга. ...толһаһан цоолулчкад, уульх бәәтхә, нам «мини толһа удлго эдгҗ одх», - гиҗ санамрдна. (Җ. А.).

Уйдх, үүлд. 1. О Гейүрх; һундх; һашудх, зовх. Печалиться, тосковать, грустить. Ардм санҗ келдг ах, дүүһин оңһа угал - гиҗ уйдн уульҗ суув. (Җ.). У көдәд һанцарн уха хәәдг гилә. Урһа модн кевтә уйдҗ зогсдг билә. (К. Д.). - Намд һурвн бичкн кичг бәәнә. Хамгин бичкнь чамла цацу. Терүг соңсад, седклнь уйдад, чон икәр ичнә. (Моңһл у.т.). 2. перен. О Матих; муурх. Гнуться; устать; изнемогать. Ут зандн армнь уйдад, шавдад одв. (Җ.).

Уйн, ч.н. О Уйхн; җөөлн; баһ насн. Гибкий, нежный; молодой. Моддын уйн ацмуд. Уйн баһ насн; уйн насн. Һунхн улан Шовшур уйн баһ насн болад уйдад ирв. (Җ.). Арвн хойр насн - уйн насн. (Бад. А.), уйн баһ наснд ээҗ-аав түшг. (Х.ү.).

Уйх 1. үүлд. О Боох, келкх. Привязывать, завязывать. Мөр уйх. Асхн бүрүл дахад, өвгн нег байна хотнд ирәд, хуцан уйчкад, герт орад ирхлә, байнахн цәәһән ууҗ бәәнә.

117

(Х.т.). Сәәхн көк һалзниннь шур мөңгн сүүләснь батлад уйҗ. (Җ.). Улан туһл ясн хашад уята. (Т.т. Келн, шүдн).

Уйх 2. үүлд. О Ширх, шаглх, көврдх. Шить. Шаглҗ уйх - шить частыми строчками. Костюм уйх; девл уйх; махла уйх; һос уйх.

Ул 1. б.н. О Һосна тавг; дөрәвч. Подошва, подмётка. Улнь йир бат; сән бат улта һосн. Герин ул.

Ул 2. б.н. О Түрүн тәвц; сүүр. Основа, основание; фундамент. Герин ул; улынь тәвх. Эн герин эрс болһнднь, уласнь авн деевр күртл кедү харһа бәәхиг Цәкр алдлго меддг болх. (Д. Б.).

Улавр, ч.н. О улавтрсн; неләвр; улалзсн. Красноватый. Улавр өңгтә. улавр мөңгн өрвлгтә. (Җ). Барана өмнәһүр суңһад делгсн улавр һолта цаһан ширдг... (Д. Б.).

Улан, ч.н. О Цусна өңгтә. Красный; алый; румяный. Улан альмн; улан туг; улан зала; улан бек. Цуснас улан халхта. Дорд улан хачрнь хонга дунднь улалзад. (Җ.; хачр - щека). Тиигҗ йовҗ йовтлнь өмнәснь нәрхн улан тоосн һарв. (Җ.). Сән залун һанзһ улан, сән эмин хачр улан, суух нарна сүүр улан. (Һурвн улан), улан бүрү ясн хашата. (Бурят.т.т. Келн, шүдн).

◊ Улан чирәһәрн үзлцх (харһх). О Әмд бийәрн харһҗ нег-негән үзх. Встретиться лицом к лицу. Тер цаасиг умшхин ормд Цецниг бийинь улан чирәһәрн соңсий. (М. Н.). Улан келәр күүнцлдәд, бүлән нүдәр хәләлцәд, аш сүүлднь зөвән авсн Дугла, байрта хәрҗ ирв. (Н. М.).

Улах, үүлд. О улан әңг һарх; цусна өңг һарх. Краснеть, стать красным, румяным. Нарн улаһад сууҗ йовна; чирәнь улах. Суха мет улаһад, долан долан дөчн йисн хонгт унтв. (Җ ). Улаҗасн дәәнд орҗ бәәх баатр (улахад һозаха орҗ). (Т.т. Шиләвр - кочерга).

Улм 1. нар. О Дәкн, дәкн-дәкн; үлү; даву. Ещё..., ещё больше, все более. Улм сән болх: улм сәәхрх; улм сән өңг һарх; улм ясрх. Тарха улм үкс гиһәд йовна. (Җ.). Дотраснь орад хәләхлә, улм ке болн сәәхн. (Бад. А.).

118

Улм 2. б.н. О Ла-бальчг; бальчгта һазр; унул; улм-бальчг. Болото; трясина. Улмта һазр. Өөһин ик дууһар улм догдлтл хәәкрәд. (Җ.). Ухан, тоолвр угаһар генткн шуд цалд-цалд гилгәд кечкхлә, күзүцә улмд чигн унад, хуурад, одхмн болҗана. (Д. Б.). Нег дәкҗ тоһрун улмас ус ууҗасн бәәҗ, меклә улмас һарч ирәд: - Күндтә тоһрун, ах-дү болый, - гинә. (Т.).

Улс, б.н. О Келн-әмтн; келн-улс. Люди, народ. Олн улс цуглрҗ; кесг улс; эн балһснд бәәдг улс. Тер орна улс долан бум күцҗ хәләв. (Җ.).

Умш, б.н. О Үүрмг юмна салу нег әңгнь. Штука, крупинка. Үүрмг умш; цасна умш; хурин умш, умш тутрһ, умш мөндр. Көвкр цасна умш маңна деернь унад бәәнә. (Э. К.)....Шүлсн даралдад күнд умшар цалд-цалд гиҗ һазрт унна. (Д. Б.). Цасна умш эрвлзнә, цааран-нааран кииснә. (С. Б.). Киитн үвл ирнә, гертнь хотын нег чигн умш уга болна. (Орс т.).

Унһн, б н. 1. О Мөрнә төл (һарад җил болад уга). Жеребёнок до года. Күн болх - баһасн, күлг болх - унһнасн. Аҗрһнь алг болхла, унһнь булг. (Х.ү.). Ут күн унһна делд күрв. (Т.т. Хаалһ). Туулң гүүнә унһн. (Җ.). Унһн сарвасан таалый! Уната мөрд болһий. (Д. Һ.). Арднь нәрәр татҗ инцхәсн унһна дун цеңнәд одв. (Д. Б.). 2. унһна. Жеребячий. Унһна арсн; унһн девл. Хар унһн дахан ханцнаснь чирәд босад ирв. (Җ.).

Ундасх, үүлд. О Цөлдх, мәәртх (шиңгн юм уухар седх). Испытывать жажду; хотеть пить. Икәр ундасх; ундасҗ йовад ус уух. Ундассн хәрәд, өлссн цадад. (Җ). Зан ундасад, ус хәәһәд йовҗ йовад, чальчаг ус үзнә. (Х.т.).

Ундн, б.н. О Аршан, зелмн. Чиидмг. Усн, цә, чигән. Напиток, питьё. Уудг ундан эдлтн, унтдг нөөрән ахрдтн. Ундинь өгәд, учринь сур. (Х.у.). Хурин усн ундн болв, хурсх девл хаац болв. (О. Җ.). Өвгн орҗ ирәд, сууҗаһад, күүкн, невчкн унд өглч, - гинә. (Х.т.).

◊ Ундан хәрүлх (хаңһах). О Шиңгн юм ууһад, ундаслһан, цөлдлһән зогсах. Утолить жажду. Чигәһәр

119

ундан хәрүлх. Толһаһарн мөс цоолчкад, ус ууһад ундан хаңһав. (Х.п.а.).

Унх 1. үүлд. О Мордх, көлглх. Юмн деер сууҗ йовх. Ездить верхом, садиться верхом, мөр унх; темә унх. Унх уга бәәҗ җорасг, уух уга бәәҗ цәәсг. Унхдан чолу тохсн, уухдан ус кесн. Унх шүднд бүүл туслдго. (Х.ү.).

Унх 2. үүлд. О Киисх. Падать, сваливаться. Бүдрәд унх; мөрн деерәс унх: һазрт унх; унад босх; деерәс унҗ ирх. Архайг цасн деерәс арһулхнар һаңхҗ унна. (К. Д.). Хан Кинәсин бийнь хадын дүңгә хариннь делинь теврәд, олн сай церг дотран орн унв. (Җ.).

Ур 1. б.н. О Хагссн, ширгсн усн. Пар; испарение. Ур һарх; ур һарлһн; дулан ур; халун ур; киитн ур; уурар дулалдг гермүд. Утан угаһар һалынь түләд, ур угаһар хотынь буслһад. (Х.ү.).

Ур 2. б.н. О урньлһн, цухл, килң, кихү, хар санан. Гнев, ярость, злоба. Ур күрх; уурта бәәх. Ур бий зовадг, уул мөр зовадг. (Х.ү.)....ур-килң уга номһн хар өвгн. Хойр әңглхәр седхләнь, һурвн әңг болад ууринь күргәд, зоваһад бәәнә. (Э. К.).

◊ Ур тәәлрх - отходить от гнева, уурнь номһрх, тогтнх. Терүнә уурнь тәәлрв. Өлзәт уурнь тәәлртл зөвәр удан чинән алдрад кевтв. (Бад. А). Ууран бәрх ~ сдерживать свой гнев. Бийән бәрҗ эс уурлх. Ода ууран эн бәрнә. (С. Б.). Ууртан бүтәд - быть в сильном гневе. Кидһлзҗ, дотран уурлх. ууртан бүтәд уульҗана. (С. А.). Хар асхн хәрҗ ирәд маңһдур өрүн күртл, ууртан бүтәд, цунцхад бәәв. (Э. К.).

Уралан, нар. О Өмәрән. Вперёд. Уралан йовх. Уралан нег хәләһәд, ухаһан туңһав. Уралан орхла, эн хан нама алх. (Җ.). Мис арһул җивәд, нег чигн ә угаһар, чееҗәрн уралан зүткәд йовна. (Докр.Б.). Ормасн уралан көндрҗ йовхасн хорҗах кевтә эн, зөвәрт таг болад зогсв. (Д. Б.).

Урһмл, б.н. О Тәрәд эс гиҗ эврән урһсн юмн. Растение, растительность. Көк урһмл. Урһмл модн. Урһмл кедү

120

чигн нәрн болв чигн темсән даадг. Урһмл модн нәәхлдгнь - темсән икәр урһаснаннь темдг. (Х.ү.). Урһмлын сәәхнь - цецгүд, улсин сәәхн - күүкд. (М.ү.).

Урлдан, б.н. О уна мөрдин марһан, марһа кеҗ довтллһн; урлдлһн. Конные скачки, бега; гонки, мөрдин урлдан. Эн Моңхлаг күцтл урлда тәвий. (Җ.). Урлдан! - гиҗ хәәкрәд, урлда олнд зарлв. Унһн сәәхн мөрд уудан кемлҗ биилв. (К. Э.). Марһата кесг урлданд маңна авч ирләч. (Д. Б.).

Урн, б.н. О һартан өөтә күн. Урч. Мастер, искусник, модна урн; төмрин урн. Урн һарта. Хуучан хатхсн урн; хөөткән сансн цецн. Урнд ууд уга. Урн күн ухата. (Х.ү.). Урн ээҗ ишкҗ гинә. (Җ.).

Урң-урң гих, үүлд. О Әрә герл һарх; урңтх. Еле светиться, мерцать. Ә - чимән уга. Зәрмсиннь терзәр хая-хая урң-урң гиһәд шамин герл һарна....оддудын өңгнь цөлдәд, медг-үлг үзгддг болад урң-урң гиһәд ирҗ. (Э. К.).

Услх, үүлд. О Ус өгх. Поить водой, мал услх; хөд услх; услурас услх. (Услур. Ус уудг һазр). Һал үдин алднд һагц нег услдг болна. (Җ.).

Утх 1. б.н. О Юм утлдг, бәрм иштә, хурц иртә керчүр; балг. Нож. Хурц утх; баахн утх; ик утх; утхар утлх. Утхан бүлүдсн залу мах иддг. Утхиг эс бүлүдхлә мукардг, малыг эс асрхла эцдг. (Х.ү.). Зүн бийд арз болд утхан суһлв. (Җ.). Күн кевтә махан идәд, күрн кевтә нүкндән ордг. (Т.т. Утх).

Утх 2. б.н. О учр-утх; утх-үндсн; чинр. Смысл, содержание; суть, сущность, һол утх. Уйдл уга девл уга, утх уга үг уга. (Х.ү.).

Ууһн, ч.н. О Түрүн төрҗ һарсн. Старший; первенец. Ууһн көвүн; ууһн күүкн. Бөк Мөңгн Шигшрһин ууһн көвүн гинә. (Җ.).

Уул 1. б.н. О Ик өндр толһа. Гора, өндр уул; цаста уул; уулта һазр. Уул үзлго хормаһан өргх, ус үзлго һосан тәәлх. Уулас үүлн хөөһдго, залуһас көдлмш хөөһдго. уулыг цасн бүркдг, эриг насн иддг. (Х.ү.).

121

Уул деер улан туһл уята. (Т.т. Махлан зала), уулын чиңгә цогцта, туулан чиңгә чиктә, аюһин чиңгә нүдтә. (Т.т. Зан). Уул бөгтрм бөк. (Җ.).

Уул 2. ч.н. О Үндстә; угта; йоста; бәәрн. Основной, коренной, исконный. Уул хальмг; уул һазр. Мана уул ээҗ кесн юмн энтн, ууһад идтн. Уул авъяс тиим.

Уульх, үүлд. О Нульмсан асхрулх, оркрх. Плакать, рыдать, уульх-унҗх. Ууляд суух; икәр уульх. Уульсиг сурһ, инәснәс сур. Мәәлә-мәәлә йовҗ мал болдг, ууля-ууля йовҗ күн болдг. (Х.ү.). Аршан хар нульмсан цацад уульв. (Җ.).

Уурлх, үүлд. О ууран һарһх; урньх; кидһлзх; кихүрхх. Сердиться, злиться, гневаться. Гертәс һарч ирсн байн гергн өвгнүр уурлад, хәәкрәд му келв. (Т.).

Уут, б.н. О Арсн тулм; дорва. Мешок; сумка. Арслңгин арсн уутан ээм деерән үүрсн. (Җ.). Арһс түүдг уутыг сүүвдҗ авад, хотнас худг темцәд һарв. (Д. Б.). Элңкә сәрсн уут ээмднь сәрвкәд йовна. (К. С.)

Уутьхн, ч.н. О У биш; хавчг; нәрхн; уутьм. Узкий; тесный. Уутьхн һазр; уутьхн дунднь. Уутьхн һолыг хәр гиҗ бичә сан, уйн бичкниг ухан уга гиҗ бичә сан. Уутьхн хәәсн буслхас деврхнь ик. (Х.ү.). Оңһц уутьхн хоолар орад ирв. (Б. Т.; хол - пролив).

Ухан, б.н. 1. О Цецн; билг; күңк. ум, разум; сознание, у-сарул чееҗд ухан герл, уутьхн хойр нүднд цецгә герл. Уул өргм чидләс утц өлгм ухан давдг. Үгәс үг авдг, уханас уха авдг. (Х.ү.). Ухан гихнь, Алтн Цееҗд бәәнә. (Җ). 2. перен. Ухан-сегән; серл; серл-сегән. Ухан уга бәәх; серл-сегәһән геех. Догшн Килһн хан олн церг дундан ухан сегәнь алдрад киисв. (Җ.).

◊ Уха туңһах (уха гүүлгх). О Гүүнәр санх; тоолх; ухалх. Глубоко задуматься, погрузиться в раздумья, уралан нег хәләһәд, ухаһан туңһаһад. (Җ ). Көвүн хәрҗ ирәд, хаана күүкнәс алтн толһаһан яһҗ авдм болад, ухаһан туңһаһад бәәв. (Х.т.).

122

Ухарльг, ч.н. О ухата; билгтә; цецн; серлтә. умный, разумный. Йир ухарльг көвүн. Ахнрасн би насарн дү болхас биш, теднәс даву мекч болн ухарльг биләв. (Бад. А.). Нанла әдл ухарльг. (Җ.).

Ухата, ч.н. О Цецн; серлтә; серл-сегәтә; тоолврта; керсү. умный, разумный, рассудительный, ухата күн тоолдг, урн күн кедг. Худл келҗ ухата болдго, хулха кеҗ байн болдго. Ухата эк - бүлин кишг. (Х.ү.).

Ү-дә уга, перен. нар., ч.н. О Торлһн угаһар, торһуль уга; торл уга дәврәд йовад йовх. Идти напролом; неудержимый. Ү-дә угаһар довтлх; ү-дә өглго (нөг-сөг өглго). Салькн үләһәд, һалв көдлв, ү-дә угаһар үлдәрн җирһл чавчв. (К. Д.). Теднә өөгәр шурһад хортна церг ү-дә өгл уга орад ирҗ. (Н. М.).

Ү-түмн, парн., ч.н., нар. О Чилшго ик, йир олн; миңһн түмн. Бессчётное количество; множество; чрезвычайно много; тьма-тьмущая. Ү-түмн әмтн. Үүдн уга герт ү- түмн церг (салдс). (Т.т. Тарвсин ясн). Баахн көвүнә толһад байр, зовлң төрүлҗ, ү-түмн ухан үүмүлҗ, санулҗ орна. (К. Д.). Дорд бийнь көрәд, деед бийнь өтәд, ү- түмн батхнд идүлҗәҗ. (Х.т.).

Ү-хә: ү-хә болх, һарһх, үүлд. О Үүмәтә бәәдлтәһәр бәәх; бахмҗтаһар күүндх. Быть взволнованным, растроганным; возбуждённо рассказывать о событиях.., Хоңһр Җаңһр хойр, таш бун ууляд, теврлдәд, ү-хә болв. Нег долан хонгт ү-хәәһин ард орв. (Җ.). Цуһар ү-хә болв. (Б. Б.).

Үвл, б.н. Җилин нег киитн кем (цаг). Зима. Үвлин һурвн сар. Киитн үвл. Үвл намрин хөөн эклнә. Ик цаста үвл; үвл болһн; үвлин цаг; үвлин өдр. Үвлин теңгр иткл уга. Үвлин теңгр бората болдг, үүрсг күн - гиичтә болдг. (Х.ү.). Үкл уга мөңк болв, өнчн уга өнр болв, үвл уга зун болв. (Җ.).

123

◊ Үвлин найн - разгар зимы. О Үвлин гүргү; цаста-шуурһта киитн цаг. Нег захднь мөңкинд мөстә, үвлин найар бәәдг гинә. (Б. Б.).

Үг, б.н. О Ә һарч келдг тоот. Слово; речь. Дала үг келх; сән үг; хурц үг; итклтә үг. Олн үгин цөнь сән, цөн үгин товчтань сән. Үгин ахрнь сән, илгнә батнь сән. Үгин илнь сән, ичрин далднь сән. Үгиг ол давтхла - ульг, номыг ол давтхла - билг. Керчсн модн билрдг уга, келсн үг мартгддг уга. (Х.ү.). Нег үг сурх күмн яһҗ эс үлдсн болна? - гиҗ санҗ йовна. (Җ.)....үгин ахрнь сән, төрин шулунь сән... (Э. Б.).

◊ Үг алдх. О Келшго үг келәд оркх; болх болшго үг келәд оркх. Үг алдснас үкрән алдсн деер. (Х.ү.). Аюдан бурад, үг алдад оркдг болвзгот. (Д. Б.). Үгдән күрх. Келсән күцәх. Үгдән күрсн - залу, өдртән гүүсн - мөрн. (Х.ү.). Үгән идх. О Келсн үгдән эс күрх. «Үгән идхәр - үкрән ид», - гидмн. (С. Б.).

Үгсг, ч.н. О Бурмха, дала (олн) үгтә. Разговорчивый; многословный; болтливый. Үгсг күүнд үнн уга. (Х.ү.).

Үгтә, ч.н. О Үгтә-күүртә; күүрсг. Үг келҗ чаддг, үгсг. Разговорчивый, словоохотливый. Үгтә күн уралан, үг уга күн хооран. (Х.ү.).

Үд, б.н. О Өдрин өрәл. Һал үд. Полдень. Үдин кем; үдин хот; үдәс авн. Үдәс даву халун уга, үкләс үлү әәмшг уга. Үдәс хооран өдр уга, үкснә хөөн җирһл уга. Һал үдлә нәәтхүлхлә, сансн үүл бүтдг. (Х.ү.). Нарн үд алднд нег күрл хар бәәшң үзгдҗ бәәнә. (Җ.). Өрүн үд давсн дүңгә цаг. Нарн үд тал кецәв. (Т.А.).

Үзг 1. б.н. О Цаһан толһан (алфавитин) темдгүд. Буква. Ик үзг - заглавная (прописная) буква; бичкн үзг - строчная буква. Үзгүд болн әс; түрүн үзг; үүрмг үзгүд. Түрүн болҗ «Үлан гермүдәр» сурһуль-эрдм уга улст үзг-то дасхсмн. (Бад. А.).

Үзг 2. б.н. О Делкән дөрвн талк, халх. Сторона, направление. Өмн үзг; ар үзг; нарн һарх үзг; нарн суух үзг; дөрвн үзг; үзгән олх; үзгән геех. Өмн үзг дулан, ар үзг киитн, дорд үзг салькта, деед үзг будта.

124

(Э. К.). Нарн һарх үзгәс, алдр Җаңһрин нутгас нег бирмн ирв. (Җ.).

Үзгән алдх О Хаалһан геех, төөрх. Потерять направление, заблудиться. Зуг үзгнь медгдхш, үзгән алдҗ оркҗ. (С.-Б. X.). Кезәнә баахн көвүн кеер аңһучлҗ йовад, үзгән алдад, хәрин нутгт ирнә. (С. Б.).

Үзүр, б.н. 1. О Хурц шовасн чилгч. Остриё. Зүүнә үзүр; утхин үзүр; селмин үзүр. Җил насн хойран җидин үзүрт өлгий. (Җ.). Үнн үгин үзүр шүрүн. (Х.ү.). 2. О модна ора. Верхушка. Гүүһәд күрәд ирн гидг болхнь, һалвр зандн модн бәәнә, үзүрнь деед орнд бәәнә. (Җ.). 3. О Юмна чилгч, эцс. Кончик, конец. Дееснә үзүр; келнә үзүр; хурһдын үзүр. Хурһнаннь үзүрәснь хурдн улан цусн цүврв. (Җ.). Үзүринь хазсн күн, йозуринь чигн хаздг. (Х.ү.). Һаза агт мөрн, герт арһмҗин үзүр. (Т.т. Нарн, нарна толь).

Үзүр-йозур уга. О Йир удан, дегд удан (эклц, эцс уга юмна тускар). Урднь болхла, теднә меклдгнь, хаадг-боодг уга, үзүр-йозур уга бәәсн биший. (Н. М.).

Үзүрлх, үүлд. О Үзүр һарһх. Хурцлҗ үзүр һарһх. Заострять, делать наконечник. Алмс болдар үзүрлсн. (Җ.).

Үзх, үүлд. 1. О Хәләх, харх. Видеть, смотреть, өдр болһн үзх; үзәд байрлх; зург үзх; таньлан үзх. Үзхд нүдн сәәхн, соңсхд чикн сәәхн. (Х.ү ). Нег өрүн Хулһн Марл хойр харһҗ. Өрүни нарна герлиг түрүлҗ кен үзхин тускар тедн зүтклдҗ. - Би үзхв, - гиҗ Марл келҗ. (Х.т.) 2. О Кесг зовлң эдлх. Испытывать трудности. Түрү үзх; зовлң үзҗ муулян эдлх; му сән чигн юм үзх. Зун җилд зовлң үзв гиҗ, - ях! - гидг уга. (Җ.). 3. В сочетании с соединительным деепричастием: амсч үзх, күрч үзх; дуулҗ үзх. Пытаться, пробовать. Келҗ үзх; авч үзх. Зөргтә маңһсин бийинь әмдәр кел бәрҗ үзий. (Җ.).

Үй 1. б.н. анат. 1. О Мөч нуһлдг (залһдг) ниилүр. Сустав. Үй өвдлһн; үй сунлһн; үйн хавдлһн; үйд давсн хурлһн; хурһна үй. Арвн цаһан хурһнаннь үй болһнд арслң, занын күчн өдслсн. (Җ.). 2. Хүв; әңг. Звенья; коленья. Нәәтг зандиг олад, үй-үйднь керчәд. (Җ.). Нәәхл-нәәхл модн нәәмн түмн үйтә, үй болһндан үүртә, үр болһндан

125

өндгтә, өндгн болһндан җульҗухата. (Т.т. Тәрәнә толһас). Авдр деер авдр. (Т.т. Хулсна үй). Үй уга хулснд дун уга ноха. (Т.т. Бөөсн)

Үй 2. б.н. О Ах, дү хойрин үрд - хоорндан үйнр. Двоюродные братья, сестры. Поколение. Нег уңг-тохмта улс. Үйәс үй күртл; нәг үйин улс; үйәс үйд; баһ наста үйин улс; долан үйәс нааран; үй көвүн; үй эгч; үй ах; үй элгн. Түмн үйин тууҗд шин цаг үүдәсн. (Д. Б.).

Үкр, б.н. О Бод мал (герин аһурсн). Корова. Саадг үкр; туһлта үкр. Үгәс үг һарна, үкрәс туһл һарна. Үгин ахрнь сән, үкрин олн сән. Медшго күүнд үг келхлә, үкрин өвр деер цацсн буудя мет. Үкр шикрин амт меддго. (Х.ү.). Һурвн долан хонгт гүүлгәд үкрин захас әрә һарв. (Җ.). «Үкр мал һацата болвчн, үсәрн гемән хәрүлнә», - гисн хуучн хальмг үлгүр Пүрвән сананд орад, - мусг гиҗ инәв. (К. Д.).

◊ Үкр җил; үкр сар. Уудьврта цаг өөрдәд бәәв. Үкр сар һаза ирв. (Д. Б.).

Үкс: үкс-үкс гих, нар. О Шулуһар, түдвр угаһар; хурдар. Быстро, торопливо, спешно. Үкс гиҗ гүүх;үкс хурдар; үкс-дүкс гих; үкс-үкс гиҗ ишкҗ йовх. Һәрд үкс нисч одна. (Х.т.). Залу үкс гиһәд мөрнәннь җола буулһв. - Ээҗ, аак, үкс һарч мана авч ирсн чонмуд хәләтн! - гиҗ Мергн герүр гүүв. (Э. К.).

Үлгүр 1. б.н. О Дүңцүлт; дуралһн; кев. Пример; образец. Үлгүр авх; үлгүр кех. Үлгүр уга ишкҗ, зүүдл уга уйҗ. (Т.т. Малын цоохр).

Үлгүр 2. б.н. О Утх-үндстә, чинр зүүсн товчлгч ахр зәңг. Пословица, поговорка. Үлгүр келх. Сурһмҗиг әмтнәс авдг, ухаг үлгүрмүдәс авдг. Харцх шовун уулан хәләҗ нисдг, угта эцкин көвүн үлгүр бәрлдүлҗ келдг. Үгиг сәәхрүлдгнь үлгүр, өргиг сәәхрүлдгнь сахл. (Х.ү.).

Үлд, б.н. О Селм, мишл (ут, һо, хурц иртә зевсг). Меч; сабля. Үлдәр чавчлдх; ут хар үлд. Долан алд үлдиг барун ташадан бүслв. Үлд юуһан суһллцад. (Җ.). Даладҗ чавчсн үлд дал хоорнд буугдла. (Д. Б.). Аашцхасн

126

зурһан маңһсин өмнәснь - цасн кевтә цәәлһсн, цаасн кевтә нимглсн, гилв-далв гисн болд үлдиг, зөв һурв долаһад, буру һурв долаһад хурцлҗ авв. (Х.т.).

Үндсн, б.н. 1. О Уңг. Йозур. Корень, модна үндсн; үндсәрнь таслҗ уга кех. Урһа зандн модыг үндстәһинь суһ татад авв. (Җ). Үртә күмнд үг күргнә, үндстә моднд сүк күргнә, - гиҗ мана хальмг улс келдг. (С. А.). 2. уңг-тохм; ул; сүүр; көрң. Основа; основание; происхождение; суть; довод; обоснование, һол үндсн. Үртә күн үндстә. (Х.ү.). Үндсәрн чаңһ, үгдән бат болтн! Аав, ээҗнрин даалһвриг алдлго күцәһәд иртн! (Э. К.).

Үнн, б.н. 1. О Худл биш. Правда, истина. Ховд үнн уга, худлд сән уга. Үнән келснд үкл уга. (Х.ү.). Өнр болад мартснь үнн санҗл. (Җ.). Үнн үг хойр җивртә, худл үг миңһн көлтә. Үнн нисдг, худл хурдлдг, болв худл үннәс урд һардг, - гиҗ келсиг соңслав. (Бад. А.). 2. ч.н. О Үнн юмн; худл биш юмн. Правдивый, истинный. - Зәрлг зөвтә болад үнн. (Җ.). Үнн үг - шар тосн, үннч күн - эрднь чолун. (Х.ү.). Үүл үнн болхла, уснд чигн чивдго, һалд чигн шатдг уга. (Б. Б.).

Үнтә, ч.н. О Кимд биш; килвр биш; ик мөңг күрдг. Имеющий цену, ценный, дорогой. Үнтә махла; үнтә билцг; үнтә девл. Далн мөрнә үнтә... бүсән бүслв. (Җ.).

Үр 1. б.н. О Шовудын бәәрн. Гнездо. Шовуна үр; үүрән ясх; үүртән өндгән дарх; үүртән бәәх.

Үр 2. б.н. О Нәәҗ; иньг; амрг. Товарищ, друг. Үр көвүд (көвүн), Көвүг үүрәрн, күүкиг үүләрн меддг. Үр - үүртән, тооцан - тооцандан. (Х.ү.). Үүрин арвн хойр баатр минь. (Җ.).

Үүл, б.н. 1. О Керг; керг-үүл; үүдәҗ келһн. Деяние, дело. Сән үүл күцәх (күцәмҗтә керг кех). Үүлән күцәсн күн таварн. Сән залуһас үүл хөөһдго, сән мөрнәс эмәл хөөһдго. (Х.ү.). Эдү дүңгә үүлд би түрүлҗ күрнәв. (Җ.). Нәәмн хонгин эцст йовад нааран ирҗ зәңгән өгтн. Не, залус, үзгән чиклтн, үүлән бүтәҗ, менд иртн. (К. С.). 2. О Гүрм, зовлң, гем һарһлһн; үүлтә йовдл. Беда, несчастье; проступок, преступление. Үүл һарһх; үүл татх; ик үүлтә цаг.

127

Кесн үүл эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдг. (Х.ү.). Үүл татад ямаран олз бәәнә. (Дорҗин Б.). Үүрнр нег-негән үүл ирхлә, меддг. (Көктән Э.). 3. О Юм уйлһн. Шитьё. Үстә үкр мөөрмтхә, үүл уга бер дуулмтха. (Х.ү.). Гегәнднь үүл бәрм, герлднь аду манм. (Җ.). Күүкн үүлән, тер хатхмран арһс түүхләрн, бийләһән авад йовдг бәәҗ. (Х.т.).

Үүлн, б н. О Аһарт тогтсн (цуглрсн) усна ур. Туча, облако. Үүлтә теңгр. Хар үүлн; цаһан үүлн; көк үүлн; семҗн үүлн; үүлн өңгтә. Үүлн уга хур уга. Үүлн хурхла - хур, әмтн хурхла - күр. Үүлн өрхлә - боран, үг сөрхлә - керүл. (Х.ү.). Дорас дөң уга, деерәсн дүүҗң уга. (Т.т. Үүлн). Хурдн көк һалзн күлг хурин хар үүлнәс хол үлү һарв. (Җ.).

Үүлтә, ч.н. О Бүркг теңгр. Үүләр бүркәтә. Облачный, покрытый тучами. Бархлзсн үүлтә теңгр; үүлтә өдр; үүлтә сө. Үүлтә теңгрин дораһур, үзүртә модна деегүр. (Фольк.).

Үүрлх үүлд. О Нәәҗ болх (нәәҗлх); иньг болх; иньглх. Дружить. Күүкдлә үүрлх. Урн күүнә һар уханла үүрлнә. (Х.ү.). Арг улан Хоңһрла үүрләд. (Җ.).

Ха, б.н. О Дал ясн. Лопаточно-рёберная часть. Хөөнә ха. Хааһин махн. Хуудм ха. Хурдн бийән ялмн сәәхн ха талан хураһад.(Җ.).

◊ Ха бисәс - невесть откуда. Альдас чигн. Ха бисәс иим әмтн ирәд, нанд килнцән халдадгинь яахв.(Җ.).

Хаалһ, б.н. О Зам. Дорога, путь. Йовдг хаалһ; Ут хаалһ; зам улан хаалһ; хаалһ һарһх; гәр талан йовдг хаалһ; әәрхн хаалһар йовх; хаалһдан муурх. Хаалһин улсин хәәсн негн. (Х.ү.). Хаалһин барун амнд бәәх өндр толһа эн - Хошуни Бор. (Д. Б.). Невчк амрч авад, мөрән тохад мордв, шората хаалһар совр-совр хатрв. (С.-Б. X.). Ээҗин томсн эрң деесиг, эвкҗ болхш. (Т.т. Хаалһ).

Хааран, нар. О Альдаран, хамаран; альк талкшан. Куда. Чи хааран оч йовнач? Хаалһас хааран йовлач, кел! - гив. (Җ.).

128

...эдн даальңгуд бәрсн хааран йовҗ йовдг болхв гилдәд, дотран санцхаснь ил. (Т. А.).

Хавдр, б.н. О Бадяр; хавң; бааллһн (баалсн шарх); көөмг; көөлһн (гемәс көлтә). Опухоль; нарыв; отёк; воспаление. Гемин хавдр; чирән хавдр; нүднә хавдр. Әәмшгтә хавң хавдр. Кесг цагт би модн дотр йовад йовв, - гиҗ Пян хавдрта чирәһән илв. Нанд хәрүлх марл уга, хоосрад үлдв. Хойр көлм хавдрта, әрә ишкҗ йовнав. (К. А.).

Хавлх, үүлд. О Бәрҗ авх; шүүрх; һазрт унһалго бәрҗ авх. Ловить, хватать. Күүнә һарин дүңгә көк болд цаһан уудинь һазрт күргл уга хавлад авв. (Җ.). Ноолдҗ бәәсн хойр богшурһан негинь мис хавлад авчкҗ, хаҗукшан гүүҗ йовна. (С. А.).

Хавтха. ч.н. О Тегш; ө уга. Плоский. Хавтха модн; хавтха ясн; хавтха һазр. Хавтха хойр даларнь ивт тусҗ.(Җ.).

Хавр, б.н. О Җилин нег кем (цаг); үвлин хөөн ирдг цаг. Весна. Хаврин һурвн сар. Хавр боллһн (ирлһн); ноһата хавр; хаврин өрәл (дунд); урһцта (өвстә) хавр; ноһата хавр. Намр хурар эклдг, хавр хунар эклдг. (Х.ү.). Хаврин сар урһад ирв. (Җ.). Хавр ирв гиҗ харада хөв тархана. Сәәхн зәңгинь соңсҗ санан-седкл талвана. (К. Д.).

Хагсу, ч.н. 1. О Хүүрә; хумха. Сухой; рассохшийся. Хагсуһин шар гүлвр кевтә җилвлзәд. (Җ.). 2. перен. О Хатуч; бәрү. Жадный, скупой. Хагсу чееҗтә; бәрү һарта.

Хагсх, үүлд. О Әгрх. Хатх; хүүрәшх, чиигнь һарх. Высыхать, засыхать. Һазр хагсх; чиигтә хувцн хагсх; нарнд (салькнд) хаасх.

Хаһлх, үүлд. 1. О Цоолх, буулх, нүклх, хадрх, керчх. Протыкать, прокалывать, разрезать. Харгч хөөнә арсиг хаһлҗ эс болҗ, хар некә хаһлҗ болшго. (Т.т. Сүүдр - тень; некә - невыделанная овчина). Дөнн үкрин арсиг дөрв хаһлад гүрҗ. (Җ.). 2. О һазр эд-бод кех. Пахать, вспахивать. Һазр хаһлҗ тәрә тәрх. 3. перен. О Негн деернь һарһх; нег мөслх; эсвлх; шиидх (шиидҗ һарһх). Решать,

129

разрешать. Төр хаһлх. Ямр ик берк зарһ ирв гиҗ түдл уга хаһлад. (Җ.). Тедү мет Җирһл Нарн хойр, ямаран чигн көдлмш кеҗ, юн чигн төр хаһлҗ чадх медрлтә, чидлтә, һавшун баахн улс. (Э. К.).

Хаһрх, үүлд. О Тесрх. Разрываться, лопнуть, треснуть, һуян ташад һолһаһан хаһртл инәв. (Җ.). Товин сумн хаһрад, шавтав. (Бад.А.).

Хаһрха, б.н., ч.н. 1. О Шуурха; заг; һам. Щель, дыра. Хаһрха болһнас үләҗәнә. Хаһрха-эвдркәһән хатхҗ авх кергтә. (Д. Б.). 2. О Шуурха; буурха; шуурха-буурха. Дырявый; рваный. Хаһрха хувцн. Хаһрхаһан хатхсн урн. (Х.ү.). Хаһрха герәс ханҗал шоваҗ. (Т.т. Утан һарх).

Хад, б.н. О Борҗң, һаңһ хад, хад чолун. Скала, гранит, утёс. Хадын көңгл - пещера в скале. Хурц келнәс хад чолун күүрдг. (Х.ү.). Хадт хөн унҗ, хөн зовҗ уга, хад зовҗ. (Т.т. Шүдн заагт махн орҗ). Хадын ца зеерд мөрн сөөлһәтә. (Т.т. Келн). Хадын дүңгә харта хар Кинәсиг хамднь хадад оркв. Хадын дүңгә хар буурлан унсн. (Җ).

Хадрх, үүлд. О Күүчх; сиичх; хаһлх; худрх. Распороть, рассечь. Сояһарн хадрх. Һаха хадрсн һазрт һанцаран бичә йов, һазаран ухата күмнд нууцан бичә медүл. (Х.ү.). Зүн хәврһинь хадрад хаяд оркв. (Җ.).

Хаҗ 1. б.н. О Шалһ. Коса. Хаҗар өвс хадх. Өвгн түүнәсн хаҗан авад көдлмшт һардг болна. (Х.т.). «Хад хаҗ хойр харһна гидг эн. Яахм болхви», - гиһәд дотран түүрчәд, школын ардаһур һардг сала темцәд эн һарв. (Т. А.). Хм! Ха, ха! Хаҗар хадсн мет цуһар хамгдад оч. (С. Б.).

Хаҗ 2. б.н. 1. О Үзүр; җидин үзүр; ир. Остриё, кончик. 2. Фольк. Җид; арм. Копьё; дротик. Арвн хойр хаҗ шәргтл. (Җ.).

Хач, межд. О Үкр, темә туухларн, келдг үг. Возглас, которым погоняют коров, верблюдов. - Хач! - гиһәд хәәкрх. - Хач! - гиһәд темәһән босхад хәрв. (Э.К.). Темән көөсн цагла тергнәсн бичә бу! - Хач! Хач! - гихлә, хәркләд бийнь босх. (К.А.)

130

Хаҗу, б.н. О Бөөр талк, хәврһ. Бок; сторона. Хаҗуһаснь хәләхнь, делгрсн арвн тавн сар мет, мелмлзҗ суудг гинә. (Җ.). Эн таг-сохр теңгр һазр хойр негдҗ одсн аюл дотр хаҗуһас дөң ирх гиҗ күләҗ болшго. (Бал. А.).

Хаҗуднь, нар. О Өөрнь; хол биш; хаҗуднь бәәнә; хаҗуднь кевтнә; хаҗуднь ирҗ тусв. Возле, рядом. Хаалһин хаҗуд хар хәәсн буслҗ. (Т.т. Шорһлҗна үр, үлә).

Хазар, б.н. О Мөрнә зи (ногт). Узда, уздечка. Хазарин ууд; мөрнә хазар; хазар зүүх. Күүнә көврдгин чинән хазаринь авад һарв. (Җ.).

Хазарлх, үүлд. 1. О Амһалх; хазар зүүх. Надевать узду. Обуздать. Мөр хазарлх. Эңгин олн сәәдүдин күлгүдтә йовсн Оцл көк һалзниг бәрәд, хазарлад авв. (Җ.). Хар мөриг хазарлҗ эс болҗ. (Т.т. Усн). 2. перен. Бәрҗ зогсах; тогтнулх; бәрх. Сдержать, укротить. Әср, му хамгиг хазарлх кергтә. Амр-төвшүнә төлә аюл дәәг хазарлый! (Д- Б.).

Хазх, үүлд. 1. О Зуух. Кусать, откусывать; кусаться. Хазад оркх. Күзүн күрсән хазад, көл күрсән ишкләд. (Х.ү.). - Бийән зовасн элмрәс бас нег хазнав, - гиһәд, ирәд идв. (Җ.). 2. перен. Харта үг келх. Ругаться, браниться, говорить друг другу колкости. Нег негнләһән хазлцх. Каҗ Церн хоюрн намаг эс медсәр хурц үгәрн хазад оркцхав. (Э. К.).

Халта, ч.н. О Догшн; шүрүн. Суровый; строгий; жёсткий; свирепый. Тана эцктн әвр халта күн болх бәәдлтә. (Э. К.). Түрүн харһҗ күүндсн улст экн авгтан терүнә нүднь зөвәр халта, хәләцнь невчк һалта болҗ медгднә. (И. Л.). Алта уулын цааһас халта түүк эклнә. (К. Д.).

Халх 1. б.н. О Хачр. Щека. Күүнә халх. Улан халхта. Цуснас улан халхта. Барун, зүн халхинь балвртлнь үмсәд. (Җ.).

131

Халх 2. б.н. 1. О Дегтрин халх (с); тетрадин халх (с). Страница. Олн халхта дегтр. 2. Үзг; бий; хәврһ; нег талк. Сторона. Барун халх; талдан халх.

Халх 3. үүлд. 1. О Дуладх, халудх. Греться, нагреваться; накаляться. Халх нарн һарад уга; беш халх. Даарх киитн угаһар, халх халун угаһар. (Җ.). 2. перен. а) Халмһа болх; хальң (хәәлң) болх. Подвыпить, быть навеселе, слегка опьянеть. Арз, хорзын сүүр болад, амнь халад ирсн цагт... (Җ.); б) Халурхх, көглх, көөрх. увлекаться; входить в азарт; горячиться. Халад хәәкрсн дуунд шил һәрд бәәшң дәәвлв. (Җ.).

Халцха, ч.н. О Деернь тас юмн уга; нүцкн; хоосн. Голый; не прикрытый растительностью; лысый. Халцха һазр (урһмл уга); халцха толһа (үсн уга, хоҗһр, хусата).

Хальтрх, үүлд. О Тошх, һульдрх, дошх. Скользить. Поскользнуться. Хальтрад киисх. Нег темәнә хорһснд миңһн темән хальтрна. (Х.ү.).

Хальх, үүлд. О Цервх; нисх. Парить, летать. Аһарт хальҗ һарх. Олн шовуд оһтрһуд хальн, өврн дахҗ нисв. (Җ.). Хамг олн шовуд халяд җиргәд бәәнә. (Д. Н.).

Хамр 1. б.н. О Үнрчлдг эрктн. Нос. Үнр медҗ авдг мөч; хоңшар. Күүнә хамр; хамр амн хойр; ик хамр; бичкн хамр; корнһр хамр, морхһр хамр. Баһ ясинь хамрарн түргн һарһад бәргдв. Хамринь хатхад уга, һунн шар торм хәәҗ йовнав. (Җ.).

◊ Хамр дор амн. Келн бәәнә гиһәд, айстан, аюдан үг келәд, керг уга. Хамр дор амн бәәнә гиһәд, бурад бәәдмн биш гиҗ, буру хандн бәәҗ эмгн өгв. (Э. К.).

◊ Хамр хатхдг юмн уга. Һазрас теҗәл авх юмн урһсн уга. Һазрт хамр хатхх шарлҗн уга. Тәрән, хадлһн биш, малд хамр хатхдг чигн өвсн һарсн уга гиҗ келҗ болхмн. (Н. М.).

Хамр 2. б.н. О Өөдм һазр; толһа; довң; көтл. Выступ, возвышенность. Хамр деер һарх.

132

Харһцх, үүлд. О ухаһан алдх (геех); моньднх. Упасть в обморок. Харһцад киисх. Хар цусар бөөлҗәд харһцад кевтх. Харһцад одсн көвүнд, алтн хуувңгин усиг арв дәкҗ цутхв. (Җ.: хуувң- кувшин).

Хатуч, б.н. О Бәрү, бәрү һарта; хату һарта. Скряга; скупой. Хатуч күн. Хатуч күүнд - нөкд уга. Хату һазрт цандг зогсдг, хатуч күүнд кишг тогтдг. (Х.ү.). -А-а, тиим болхла, чи дегд хатуч болҗ одсн болҗанач. (Д. Б.).

Хатхх, үүлд. 1. О Шааҗ орулх; цокад орулх; хадҗ тәвх; батлх. Вонзить; втыкать; водружать. Көк зандн арман хатхҗ оркад. Алтн бәәрин шар-цоохр тугиг өмн бийднь хатхсн бәәдг. (Җ.). 2. Шаах; хаһлх. Колоть, проколоть. Зүүһәр хатхх; шөвгәр хатхх. һурвн җилд хамринь хатхад уга һунн шар тормиг... (Җ.). Чавчв-чавчв зорһсн уга, хатхв-хатхв цусн уга. (Т.т. Сүүдр). 3. Хатхмр бүрдәх. Вышивать. Дег мөңгәр хатхсн делтриг тәвәд. (Җ.).

Хашң, ч.н. О Залху; хуурмг; хоома; оцл. Ленивый, медлительный. Хашң күн; хашң мөрн. Хашң мөрнд һазр хол, хатуч күүнд нөкд хол. (Х.ү.). Хәр дөрвн түвд хашң нертә болв. (Җ.).

Хәәмнь, ч.н., б.н. О Хәәртә; эңкр. Бедный; милый; бедняжка. Хәәмнь, чамаһим күцм хойр сән хурдн күлг бәәнәл. (Җ.). - Не, хәәмнь, менд йовад, менд ир: «залу күн мөрн туруни эргцәр», - гиҗ келдг үг бәәдмн. (Т. А.).

Хәрклән, хәркрән, б.н. О Хәркрлһн, хәргән, шууган, шухтнлһн. Рёв верблюда; шум; скрип; гомон. Темәнә хәрклән; салькна хәрклән. Теегт бүрүл буув, темәнә хәрклән соңсгдв. (Н. М.).

Хов, б.н. О Худл зәңг; хов-җив; хов-худл. Сплетня, склока. Хов тархах; хов зөөх; хов келх; хов соңсх. Ховд үнн уга, худлд сән уга. (Х.ү.).

◊ Хов зөөх, хов-җив гүүлгх - худл-хов гүүлгх, худл тархах. Хов зөөсн күүнә амнд зав уга. (Д. Б.).

Ховдг, ч.н. О Хатуч; бәрү; бөгр. Жадный, алчный. Ховдг күн; ховдг седкл. Ховдг манҗ хойр хүрмин хоорнд хоосн

133

һарч. (Х.ү.). Ховдг седкл му: теднәс кеннь чигн мах идсн уга. (Шог т.).

Хойр, т.н. О 1. Хош. Тооһин нерн. Два. Пара. Хойр күн; хойр җил; хойр өдр; хойр сар. Хойр уул харһдго, хойр күн харһдг. Хойр туула көөсн күн хойраһаснь чигн хоосн үлддг. (Х.ү.). Хойр һартан атхсн юман тәвш уга. (Т.т.). Хойр үгин заагт орад бәәдг Хоңһр гидг юн күн билә? (Җ.). 2. Чинрәрн холва болсн. В значении союза и, да. Эдн эцк эк хойран дуудҗ авад, герән йөрәлһәд, амрад-җирһәд бәәҗ. Кезәнә ах-дү хойр Зара бәәҗ. Кезәнә бәәҗ. Нег селәнд байн угатя хойр залу бәәҗ. (Т.). Эн бид хойр ода харһх цаг болв билтәл. (Җ.).

Хойрта, ч.н. О Хойр наста, хойр җил болсн; хө мөстә (күүкд). Двухлетний. Хойрта көвүн; насарн эн хойрта; хойрта болҗ

Хоңһр, ч.н. 1. О Халюн; хошун; шарһ (хо, шарлңху зүстә мөрн). Буланый; саврасый (о масти лошади). Хоңһр мөрн. Элвг сәәхн хоңһр мөрнәннь дел теврүләд оркв. (Җ.). Хойр гүн уята, хоңһр аҗрһ архлата. (Т.т. Хойр бөөр, зүркн). 2. Рыжеволосый. Шар үстә. Хоңһр үстә; хоңһр улс. Хойр нас күрхлә, хоңһр үснь урһла. (Д. Б.). Хоңһр үстә шар улан көвүн. (Җ.).

Хорма, б.н. О Бүшмүдин (майгин) дорак көвә. Пола, подол. Ут хорма; ахрхн хорма; у хорма. Ус үзлго хормаһан бичә өрг. Ут хорма көл орадг, ут келн күзү орадг. (Х.ү.). Хормаһар дүүрң өрцгтә, хойр чүүкл сахта. (Т.т. Одд, сар, нарн.).

◊ Хорма чиигтә үлдх. О Күүнд меклгдх; хоосн үлдх. - Дурнчн. Зуг сагл. Хөөннь хормачн чиигтә үлддг болвза. - Би чамд келсн бәәнәлмн, аштнь чиигтә хормата үлдхч гиҗ. (Бал. А.)

Хортн, б.н. О Дәәсн; өшәтн. Враг; злодей; неприятель, хоран күргдг; хорлач. Аврлт уга догшн хортн. Хойр хортниг дорнь чавчад хайн түүмрдв. (Җ.). Һазадын олн хортн һазр усинь булалдв. Хальмг, орс хойртн хамдан харслдад иҗлдв. (К. С.). Эн күүкн хортн бишиг медв. (Бад.А.).

134

Хот, б.н.. О Эдлдг идән; теҗәл; шүүсн. Пища, еда. Эдлдг хот; күн иддг хот; шимтә хот; үдин хот; хот идх. Шудрмг болхла, хот олдх, шулун болхла, көлгн олдх. Хот харм болхла, нөкд хол. Хотын сәәг күүнд өг, хувцна сәәг эврән өмс. Хот үзхләрн, инәдг, дегтр үзхләрн, залхурдг. Хотын амнд - хөрүлн, хөөнә хошт - хоюрн. (Х.ү.).

Хөн, б.н. О Җөөлн нооста герин мал; эм хөн. Овца. Торһн нооста хөн. Хөөнә өслт; хурһлдг хөн; хө өсклһнә эдл-аху; хөөнә идг; хө кирһх; хө хәрүлх; хөн хурһтаһан. Боргч хөн босч ядтлан тарһлҗ. (Т.т. Иигтә утцн). Хөөднь хар, хашань цаһан. (Т.т. Цааснд бичсн бичг). Хөөдән авч ирәд, өмн бийдән кевтүлв. Миңһн улан хөн харһлдн дәврәд ирв. (Җ.).

◊ Хөн җил; хөн сар; хөн шүдн ( үүрмг шүдн); хөн толһа - баахн, төгрг ората довун, көтл (небольшой курган).

Хөөч, б.н. О Хө өскәч; хө хәрүлдг күн. Пастух овец; чабан. Хөөч өвгн; дамшлтта хөөч. Баатр Хар Җилһн хаана хөөч болҗ һарв. (Җ.).

Хөрн, т.н. О Тооһин нерн; хойр арвн. Двадцать. Хөрн өдр; хөрн насн; хөрн җил; хөрн хонг; хөрн арслң. Хөрн хөн холвата, хотхр зеерд уята. (Т.т. Шүдд; келн). Алдр Җаңһр бийнь хөрн наста санҗ. (Җ.).

Хөртә, ч.н. О Хөрн наста; хөр күрсн; хөр нас зүүсн. Двадцатилетиий. Хөртә күн.

Худг, б.н. О Ус һарһҗ авхин төлә малтад, модар шатлсн тосхлт. Колодец. Гүн худг. Әмтәхн уста худг; ик уста худг. Худгт унсн хулд хулһн аҗрһ болҗ. (Х.ү. Хул - кулан). Худгин уснд заһсн бәәдго, хагсу моднд хамтхасн бәәдго. (Х.ү.). Ишксн ишкдлүрнь хуучн худгин орм болад йовна. (Җ.).

Худл, б.н. О Худлахар келсн үг. Неправда, ложь. Худл-хов; худл келх; худл зәңг тархах. Худлд сән уга. Худл хөөнән цогта, үнн өмнән цогта. Хурин хөөтк нарн хурц, худлын хөөтк ичр хурц. Хур орхла, һазр сергнә, худл һархла - толһа эргнә. Худлын келн ут болв чигн, көлнь ахр. (Х.ү.).

135

Хулһн, б.н. Ут сүүлтә, килһсн сахлта, шовһр хоңшарта бичкн мерәч. мышь. Бичкн хулһн; хулһн нүкнд бәәнә (һазра, теегин хулһн; гер эргдг (герт, герин дор бәәдг хулһн). Худгт хулһн унҗ, хулһн зовҗ уга, худгнь зовҗ. (Т.т. Нүднд бог орлһн). Негинь хулһндан өгәд, эдгәһәд тальвв. (Җ.). Зан хоңшарарн орулад, уснас терүг һарһад авна. Тернь хулһн бәәҗ: чальчаг уснд чивәд үкҗәсн бәәҗ. Шидр бәәсн хулһнсиг тер цуглулна. Кесг зун хулһн ирәд занын өөр, хаҗуднь нүк малтна. (Х.т.).

◊ Хулһнын хамрас цус һарһшго. О Йир цаһан седклтә, номһн, нүл уга, күнд му кедго күн. Мана Саңһҗ болхла, хулһнын хамрас цус һарһшго нүл уга көвүн. (Бад. А.). Хулһнын хамрас цус һарһш уга номһн күн, гиҗ меддг биләв. (Э. К.).

Хумха 1. б.н. О Күүнә һарин эркән дарук хурһнь. Указательный палец. Хумха хурһн. Хумха хурһарн заав. Һанзан тәмкин түңгрцг дотран орулад, барун һариннь хумха хурһар тәмк чикәд, һарһҗ авад, барун оочдан зуучкад, доран йовһн суув. (Д. Б.). Эркә хумха хойрар эргүлә бәәҗ суһлад, авад хайв. (Җ.).

Хумха 2. ч.н. О Хүүрә; хагссн; әгрсн; нарнд өгрсн. Сухой, увядший. Хумха урһмл; хумха хулсн. Хумха моднд хур эс тогтҗ. (Т.т. Хумха хурһн). Хумха модыг ширәр өңглдг, хойр иньгиг - ховар салһдг. (Х.ү.). Үвл зун уга үрглҗ хумха уга көк. (Җ.).

Хун, б.н. О һалуна садн; ут күзүтә ик шовун. Лебедь. Хун шовун; цаһан хун; хунын дун. Хун кедү догшн болв чигн өндгән хамхлдго. Хун түрүтә хавр удан, хур түрүтә намр удан. (Х.ү.). Хоңһрин хатн шар толһата хунд хүвләд ардаснь нисв. Хун шовунд хүвләд әм залһлав. (Җ). Тиигәд бәәҗәһәд, хан дәкәд гемтнә. Бас одак эмч ирәд-уул деер өндглдг хун шовуна өндгн эркн биш зокхмн,- болна. (Х.т.). Биив, бүшкүрмүдин айс - нур дундан өндглсн нуһсна дун һарад, хулсн дундан өндглсн хунын дун һарад ниргәд одв. (Э. К.).

Хун цаһан, ч.н. О Цаһан зүсәрн хунла әдл. Белый, как лебедь. Хун цаһан үүлн (белое облако). Дундк күүкн келҗәнә: «Хурсхин хальсар хун цаһан девл уйҗ өгх биләв». (Х.т.).

136

Хурһн 1. б.н. О һар-көлин мөчн. Палец, һарин хурһн; көлин хурһн; ут хурһн; нәрхн хурһн; ахрхн хурһн. Күүнә нег һарин тавн хурһн: 1. Эркә. 2. Хумха хурһн. 3. Дунд хурһн. 4. Нерн уга хурһн. 5. Чигчә. Арвн цаһан хурһнь альхн талан үүмлдәд одв. Хурһн болһнань үзүрәс цуста улан шүүсн цүврнә. (Җ.). Беелә һартан зүүчкәд, Байрта өврҗ хәләнә: акад юмб? Хурһдм альд бултҗ одсмб? Байрта бееләһән тәәлнә, байрлҗ хурһдан тоолна: негн, хойр, һурвн... нәрхн хурһднь олдна. (Шугран В. Нәрхн хурһдм).

Хурһн 2. б.н. О Хөөнә төл. Ягнёнок. Хөөнә хурһн; хурһд хәрүлх; бичкн хурһн. Уга, иим хурһдиг күүнд өгч болшго. Уга! Мана хурһд цуһар гилтә иим-иим. Теңгрт торһа җиргнә, һазрт хурһд, хөд мәәлнә. (Бал.А.).

Хурдн, ч.н., б.н. 1. О Түргн. Быстрый, резвый. Хурдн күн; хурдн мөрн; хурдн йовдлта. Санхд санан хурдн, харвхд сумн хурдн, хархд нүдн хурдн. (Һурвн хурдн). Хаврин салькн теегт хурдн. Сән мөрнә гүүдл хурдн. Цецн залуһин ухан хурдн. (Фольк). Күлгүдин хурдн хамгиг цуглулсн. Хур цасн гихнь хур цасн чигн биш, хурдн мөрнә тоосн болҗ үзгдв. (Җ.). 2. О Түргн йовдл. Быстрота, резвость. Долан наста цагтан долан орнд хурдарн һарсн көк һалзн күлгтә гинә. (Җ.). Нарн хурдндан орад намчлҗ доран кецәҗ. (К.Э.). Шарһ нарн зөвәр һудыһәд, сүүрлх хурдндан орҗ йовна. (Т.А.).

◊ Хурдн тоолврта. О Түргн саната; шулун эсв эсвлдг. «Иим хурдн тоолврта кү урднь үзәд угав!» - гиҗ дотран санв. (Т.).

Хурц, ч.н„ б.н. 1. О Үзүрлсн; ирлсн; даадг. Острый, наточенный. Хурц утх; хурц җид; хурц ир; хурц шүдн. Өлсҗәхин шүдн хурц. (Ү.). Хурц месин ирлә харһад үкв чигн һундл уга биший. (Җ.). Утхин хурц - ирд, ухана хурц - кергт. Хурдниг - элсн муурулдг, хурциг - өөкн мокардг. (Х.ү.). 2. перен. Хурц. Зоркий. Хурц нүдтә күн; хурц хәләцтә; хурц нүдтә шовун. Хурц хойр нүдәрн деед Алта харв. Үкҗәх күүнә хәләц хурц. (Ү.). Хурин хөөн нарн хурц. Үүлн заагас һарсн нарни толь хурц. (Ү.). Деерәс хурц шар нарнд далнь асад. (Җ.).

137

◊ Хурц келн, О Олмһа, шүвтр келтә; сән келтә, келнь утхас хурц (хурц келтә). Острый язык. Хурц (цецн) ухан. О ухаһарн йилһрсн. Острый ум; остроумие. Нег орн-нутгт, керсү хурц ухаһарн нертә болсн, угатя көгшн өвгн Эрднь эмгтәһән хоюрн бәәҗ. (Т.).

Хуурмг, ч.н. О Залху; хоома; хашң; оцл. Ленивый. Хуурмг күн; хуурмг йовдл. Хуурмг мек һарһҗ ханян бичә зова, худл хов зөөҗ хотан бичә зова. (Х.ү.: хань - хамдан йовсн күн. Спутник, попутчик). Хар уга күн садндан, хуурмг уга күн үгдән. Хуурмг күн - хооран керг саамтха. Хуурмг мел хөөннь гидг, хурдн мел ода гидг. (Х.ү.).

Хуучн, ч.н. 1. О Хуучрсн, элсн; өмкрсн. Старый; ветхий; изношенный. Хуучн гер; хуучн деевр; хуучн бүшмүд; хуучн һосн. Хуучн герәрн арһсна гер кеһәд ардан бәрв. (Җ.). Хуучан хатхсн - урн, хөөткән сансн - цецн. (Х.ү.). 2. Кезәңк, давҗ одсн. Хуучн цаг; хуучн авъяс; хуучн заңшал; хуучн зокал. Хуучн үлгүрт худл уга, хурин уснд давсн уга. Ховчд үнн уга, хуучна үгд - худл уга. (Х.ү.).

Хуц, б.н. О Эр хөн. Баран. Хөн хуц хойр; сән тохмта хуц; хуцмуд йилһҗ (хөөдәс салһҗ) авх. Кезәнә бәәҗ. Кер һалзн хуцта Кеедә гидг өвгн бәәҗ. Өрүнднь босхла, өвгнә хуц уга, хөөдин амн ху цусн. - Нә, хөөнтн хуцм идчкҗ. Би келлүв танд, ода хөөдән цугтнь өгтн, - болв. (Х.т.). Хойр хуцин толһаг нег хәәснд чандго. (Х.ү.). Тевк деернь тек хуц хойриг теврлдүлн сиилсн. (Җ.). Томан уга бичкн көвүдәр хуцмуд хәрүлһнә гисн хар саната йовдл. (Бад.А.).

◊ Хуцин толһа. О Хөөнә толһа дуралһад кесн боорцг. Олн зүсн боорцгин нерд бәәдмн: хуцин толһа, хавтха, җола, гүрмр боорцг, хорха боорцг, мошкмр, целвг, кит, тоһш нань чигн. Хуцин өвр мет мошкх. О Кениг болв чигн әәлһәд һартан орулҗ авх. Согнуть в бараний рог.

Хү салькн, б.н. О Догшн, хүрүлсн салькн. Вихрь, смерч. Хү салькн гихнь хү салькн чигн биш. (Җ.). Гертән өөрдҗ йовтлнь, генткн хү салькн көдләд, ааһта һуйринь үләһәд, киискәд, авад йовҗ одна. (Х.т.). Һаңгин дахуль хү салькн дәврәд ирв. Хү салькн кевтә хурлзад од! (Х.п.а.).

138

Хүв, б.н. О Әңг; әңглсн (хувасн) юмн. Доля, часть. Нег хүв: хүв махн; хүв өдмг; хүвән авх. Та хойр цадсн болхнь, хүвән чаннав, унттн. (Җ.).

Хүврх, үүлд. О 1. Оңдарх. Измениться. Өңгнь хүврв; чирәнь хүврх; тег хүврх. Хамаран хәләв чигн хүврсн болҗ медгднә. (Д. һ.). 2. Хүвлх (талдан болх, солю болх). Превращаться, обернуться, Тер күн бийнь юмнд одсн цагтан бийән хүврүлчкәд, шир, буд татад йовдг бәәҗ, (Х.т.). Хорта моһа болҗ хүврәд. (Җ.). Моһа биш, моһад хүврдг хан бәәҗ. (Х.т.).

Хүүрә 1. ч.н. О Хагсу. Хумха. Сухой. Хүүрә һазр; хүүрә салькн; хүүрә хот. Хүүрә моднд земш уга, хоосн үгәс тус уга. (Х.ү.). Хүүрә һолын көвәд хөн, хурһд мәәллдҗ. (Т.т. Мекләс). Хүүрә хотын зүүтә юмн бәәхлә, нег дорвд тәв. Зәрмдән асхнд көшәд ирхләрн, көвүд хүүрә хот чигн идчкәд, унтдг болцхав. (С. Б.).

Хүүрә 2. б.н. О Төмр шудрдг үүрмг керчмтә төмр болд зевсг. Напильник.

Ца нар. О Цань; телтр; тендәһүр. За, по ту сторону. Герин ца; уулын ца; һолын ца. Җирлһнә ца җирн шар толһата хөн. (Т.т. Тәрәнә толһа). уулын ца туулан кевтр. (Т.т. Гиҗгин цоңкаг).

Цааран, нар. О уужм һарад, холд һарад; холдх. Цааран йовх. Дальше, вдаль, в ту сторону. Түүнәс цааран һарад, эгц һурвн сара һазрт гүүлгәд оркв. Һатлад цааран дөчн йис хонад одв. (Җ.).

Цаасн, б.н., ч.н. О Деернь бичдг нимгн юмн. Бумага; бумажный. Цаасар кесн. Бичлһнә цаасн; цаһан цаасн; цаасн мөңгн. Иткл цаасн (иткүлвр); үнтә цаасн. Цаасн нимгн бол в чигн номын көлгн болдг. (Х.ү.). Цаһан үкр цаасн немнәтә. (Т.т. Үснә өрм). Цаасн нимгн, цаг нәрн гиҗ хальмгуд келдг биший. (Бад. А.). Авдр дотр мел юмн уга болна. Зуг йоралднь нег хуучн модн тайг болн цөөкн үг бичәтә цаасн кевтнә. Тер цаасн деер иигҗ бичәтә бәәҗ... (Т.).

139

Цаг, б.н. О Болзг; кем; цаг-болзг. Время, период. Җилин дөрвн цаг. Ода цаг; эрт цаг; дала цаг; цаган әрвлх; цаган геех; цаган олзлх. Цаг нег кевәр йовдго. Цаг - цар чолу эләнә. Цаг селгәтә, мөңгн эрәтә. Цагнь ирхлә, тергәр туула күцдг. (Х.ү.). Ода бид хойр харһх цаг болв билтәл. (Җ.). Цаг ормдан зогсдго, цаасн цәәврәр бәәдго, - гиҗ көгшн улс келдг билә. (Бад. А.). - Гем уга, цагин эргцәр бәәхмн. (Э. К.).

◊ Цаг биш цагла. О Болшго, эвго кемд. Цаг биш цагла хоюрн альдас зүүцәд ирҗ йовх улс болҗанат? (Д. Б.). Цаган өңгрәх. О Цаган давулх. Энүндән цаган өңгрәһәд, эн даңгин һолын эрг деер суусинь үзҗ болхмн билә. (Тагор Р.).

Цаһан 1. ч.н. 1. О Гилән. Белый. Цаһан эд; цаһан цасн; цаһан һуйр; цаһан мөңгн; цаһан туула, цаһан аю. Цаһана мунь - цасн, цагин мунь - дән. (Х.ү.). Өсч йовхд - шүдн цаһан, көгшрәд ирхлә - үсн цаһан, үкхлә - ясн цаһан. (Һурвн цаһан). Цаһан бүтәһүл һазр делкә бүтәҗ. (Т.т. Цасн). Улан өргә цаһан хаявчта. (Моңһл т.т. Зүркн. Хаявч (иргвч) - длинный узкий войлок, которым опоясываются нижние края наружных кошм юрты для ее утепления. 2. перен. Цеңнсн, цевр. Чистый, звонкий. Нәрхн цаһан дууһар хәәкрснд. (Җ.).

◊ Цаһан ухан. О Әрүн, сәәхн, цецн санан. Хоңһрин күрңк цаһан ухань будң болад. (Җ.). Цаһан санан; цаһан седкл - добродушие; чистосердечность. О Сәәхн седклтә; сәәхн саната, өр-өвч седклтә боллһн. Сарң - цаһан саната, өр-өвч, бийәснь иткәд күн юм сурхла, әрвлшго заңта күн билә. (Бад. А.). Үснлә әдл цаһан саната, цасн цаһан чилгр ухата, хәәмнь. (Н.М.). Делгү цаһан седклтә, делкә мини гисн... (С.-Б. X.).

Цаһан 2. б.н. Цаһан сар - праздник весны. О Хаврин байрта сән өдр. Цаһан сар гисн урднь кесг зун җил хооран, хальмг келн-улс хавр тосчах сән өдр бәәсмн. (Бад. А.). Цаһан сар - цагин хөвтәнь, хаврин ур энүгәр эклнә. Хальмг улсин седклин уңгнь, Цаһан сарас эклцән авна. (Н. В.).

Цадх, үүлд. О Идх, эдлх, зооглх. Цадтлан хот идх (хот идҗ бахан хаңһах). Наедаться досыта, насыщаться, утолить голод.

140

Идсн (эдлсн) хотдан цадх. Цадҗ цар болдго, идҗ ирг болдго. Цадхла, цаһан хурһна сүл һашун. Сән гиич ирхлә, му күүнә гесн цаддг. (Х.ү). Хойр хәәсн махнд эс цаддг.., хойр көвүн... (Җ.).

Цал, цал буурл, ч.н. О Цаһан үстә; цаһан сахлта. Седой. Цал буурл сахлта цаһан өвгд нег дуңһра күцв. Цал буурл сахлта авһа. (Җ.). Цаг селгәтә гисн цал буурл өвгдин келсн үгин күңк кезә болвчн күцнә. (К. Д.).

Цалм, б.н. О Арһмҗ. О Мөр бәрхд кергтә, килһсәр томад кесн бат деесн. Аркан, лассо (для ловли лошадей). Ут цалм. Көк торһн цалм һанзһлад мордв. (Җ.). Цалмар агт бәрхд улан һарин күчн кергтә. Цагиг цалм хайҗ зогсаҗ болшго. (Х.у.). Ямаран чигн догшн мөриг цалмар бәрәд зогсаҗ чадхмн. (Бад. А.).

Цалмдх, үүлд. О Арһмҗар бәрх. Цалм хайх. Цалмар мөр бәрҗ авх (мөриг бәрҗ авхин кергт ут, бүтүнь сулар гүүдг арһмҗиг мөрнә толһаднь эвтәһәр тусхаҗ орулад, күчән һарһҗ татхла, терүнә бахлурнь боогдад зогсдмн). Ловить арканом; арканить; бросать лассо. Мөр цалмдх. Арһмҗ әрә күрмәс алдлго цалмдҗ авч. (К.С.). Дәәсн немшиг цалмдад уңһах. (Бад. А.). - Нидн җил мана хойр адуч килһсн арһмҗар цалмдад әвртә гидг чон әмдәр бәрцхәв. (Э. К.).

Цалмч, б.н.. О Цалмар мөр бәрдг күн. Табунщик-арканщик. Чидлтә цалмч; адуч-цалмч. Цалмчин нүднь хурц, һарнь төв. (Х.ү.).

Цальгрх, үүлд. О Асхрх. Разливаться; расплёскиваться; выливаться; переливаться через край. Цальгрсн ус долаҗ ундан хәрүлдго, цагин өңгрсиг дуудҗ, насан утдулдго. (Х.ү.)....хойр ууһад, һурвдгчинь өмнән тәвсн цальгрв. (Җ.). Хая-хая холд заһсн өсрҗ шуугна, цаһан көөстә дольган цальгрҗ элс цокна. (К.Д.). Терүнә нүднәс нульмсн заядар цальгрв. Хойр нүднәснь цальград нульмсн асхрв. (Бад. А.).

141

Цаман, ч.н. О Олн үгтә; цалдң; бурмха, сул амта, ут киитә. Болтливый; многословный. Цалдңгин амн цаман. Угатя күүнә амнь цаман. (Х.ү.).

Цандг, б.н. О Тогтсн усн; целмг; чальчаг; цандгин усн. Лужа. Хурин цандгт киисч үкхәр, теңгст чивсн деер. Цәклһнә хөөн хур ордг, цандгин ормд ноһан шавшдг. (Х.ү.). Цандгт цаһан керм зогсҗ. (Т.т. Шүдн; келн).

Цар, б.н. О Бух (агтлсн). Вол, бык. Цар тергн; көдлмшин цар. Цар тергәр туула күцдг. (Х.ү.). Цар гестә, царцаха һуйта. (Т.т. Хәәсн, тулһ). Оһтр улан царт маңһд терг татсн өвгн күрәд ирв. Өвгн царан хәрү эргүләд һарв. (Җ).

Цасн, б.н. О Үвлд ордг чиг, боран. Снег. Цаһан цасн; цасн икәр орад һазр бүркв; үүрмг цасн; архайг цасн. Цаснас цаһан саңната, цуснас улан халхта. (Җ.). Цагнь ирхлә, цасн деер түүмр шатх. (Х.ү.). Көл дор цасн шухтнна, өрч дотр зүркн шугшна. (Бад.А.).

Цах б.н. О Заһсн хотта усч шовун. Чайка.. Цаһан цах; теңгсин цах. Цаһан җилктә оңһцс цах шовудла урлдна. (Х.п.а.). Удлго тер усн деегүр цах шовун нисв, көвәһинь дахҗ көк ноһан шавшв. (Бад. А.).

Цә, б.н. О Уудг ундн, зелмн, җомба. Чай. Цә уух; цә буслһх; хар цә; үстә цә; көк цә; халун цә. Цә шиңгн болв чигн, идәни дееҗ болдг. Цә самрх дутман зандрдг. (Х.ү.). Серәд цәәһән ууһад. (Җ.).

Цәәсг, прич. О Цә уухдан дурта. Любящий пить чай. Цәәсг күн. Уух уга бәәҗ цәәсг, унх уга бәәҗ җорасг. (Х.ү.).

Цәәх, үүлд. 1. О Сө чиләд, өрүн эклҗәх кем. Светать, рассветать, өр цәәх, нарн һарх. Чамла болв чигн, чамаг уга болв чигн өр цәәхнь лавта. Сө кедү ут болв чигн, өр цәәдг. (Х.ү.). Мана хан өр цәәтл күүнд авгдхн уга. Тер сәәни бийднь өр цәәтл нәр, наадн болв. (Җ.). 2. О Цаһах, буурлтх, цәңких, цегәрх. Белеть, становиться белым, бледнеть, седеть. Чирә цәәв; үсн цәәв; цәәһәд һарч ирх. Цәәтлнь татад. (Җ). 3. О Цаңһх, цөлдх. Цәәх- цаңһх; цәәҗ ундасх. Жаждать, хотеть пить. Цәәҗ-цаңһҗ

142

йовх күүнә нүднд цаһан, улан, цеңкр, көк, кесг олн зүсн акад җигтә өңгс цәс-цәс гиҗ үзгдцхәсн болад йовна. (И.Л.).

Цәвдр, ч.н. О Хоңһр, шарһ (хо, цаһавр зүстә мөрн). Игреневый (о масти лошади). Цәвдр мөрн; цәвдр цаһан; цәвдр өңгтә.

Цевр, ч.н. О 1. Цевр-цер. Чистый. Цевр хора; цевр усн; цевр аһар. 2. перен. Әрүн; әрүн шагшавдта. Безупречный, незапятнанный; Цевр нерн. Сүл һурвн сард әркәсн һарад, йир цеврәр бәәләв. (Т.А.).

Цервх, үүлд. 1. О Эрвлзх (эрвх); цервҗ нисх. Парить, порхать, плавно летать. Деернь гент һурвн шар толһата хун цервҗ нисҗ ирәд. (Җ.). Цецг заагар богшурһас цервәд-эрвәд ниснә, өвснәс өвснд бууһад, өрвлгән арчҗ ясна. (С.-Б. X.). 2. О Эвтәһәр мөрн деер сууҗ йовх. Мөрән цервүлх. Гарцевать. Буһ мөңгн цулврас бөрәд богдин үүднд цервүләд бәәв. (Җ.).

Цецн, б.н., ч.н. 1. О Ик ухан; күңкл ухан; ухан; ик ухата; ухата; күңкл. Мудрость; мудрый. Цецн күн; цецн өвгн; цецн үг. Хөөткән сансн - цецн, хуучан хатхсн - урн. Тенг цецн хойр күүрлҗ чаддго, темән яман хойр мөрглдҗ чаддго. (Х.ү.). Хөөткән сансн эр цецн, хов угаһар бәәсн гергн цецн, хойр күүнә керг йилһсн күн цецн. (Һурвн цецн). Хурдн-хурц, цецн келн манд бас кергтә. (Э. К.). Цецн үгд зүркн хандг. Х.ү. 2. О Мергн; төв; төвәр харвдг. Меткий.

Цолвң, б.н. О Өрүнд һардг герлтә одн. Цолвң одн; өрүн цолвң. утренняя звезда; Венера. Хойр хар нүднчн харңһу сөөд герлтнә, өкәр чини хәләцчн өрүни цолвң болна. (Җ. А.). Тууҗт үлдсн тавн талта оддуд теегт цолвң болна, хәәртә цецгт хүврнә. (Ш. В.).

Цоолх, үүлд. О Нүклх; буулх; цоорха кех; цумлх; нүк һарһх. Продырявить, прокалывать, утхурин йорал цоолад ухр бичкн шанһ өгәд илгәв. (Җ.).

Цоонглх, үүлд. О Деегшлх, деегшән һарх, цуунглх (утан, тоосн). Клубиться, подниматься высоко. Манр улан тоосн

143

оһтрһуд цоонглҗ хадв. Деернь һарсн тооснь оһтрһуд күрч цоонглад, тер маңһсин ориг таг дарад йовна. (Җ.).

Цоорха, ч.н. О Цоолата, цоолсн, шуурха, цоолад нүк һарһсн. Дырявый, продырявленный, утхуринчн йорал цоорха санҗ. (Җ.). Цецн болв чигн эс келхлә, меддг уга, цаасн нимгн болв чигн эс хатххла, цоордг уга. (Фольк.).

Цоохр, ч.н. 1. О Толв-толв эрәтә. Пёстрый. Цоохр альчур; цоохр така; цоохр мөрн. Ке цоохр олнцгин захар.(Җ.) 2. б.н. О Хорһ заһсн. Бекрин тохмта заһсн. Севрюга. Цоохрин мах идсн күн цаһан идәнд дурго болдг. (Х.ү.).

Цөөкн, ч.н., нар. О Цөн, тооһарн олн биш, баһ. Малочисленный; немного, несколько, мало. Цөөкн улс; нег цөөкн үг келх; цөөкн күн цуглрв. Цөөкәхн ишкдлтә. (Җ.).

Цувх, үүлд. О Цувлдх. Цүврх, нег-негән дахлдҗ йовх, нег-негнәннь ардас дахҗ йовх. Идти гуськом. Цувҗ йовх малмуд; цувҗ нисх. Арвн хойр баатрин мөрд цувн һарад од в. (Җ.). Тавн «Волга» цувад тоорм бүргүлҗ өөрдв, (К. Д.). Цувҗ йовсн барсас цуглрад ноолдсн шаазһас күчтә. (Х.ү.).

Цулвр, б.н. О Мөриг көтлдг, уйдг өнчн җола. Чембур. Шуһл мөңгн цулвураснь тәвн сәәнь көвүһәр бәрүлв. - Герт күн бәәхнь мөрнә цулвр тальвтн. (Җ.). Өндр хар залу мөрән сөөһәд, цулвринь герин бүсәс боочкад, орҗ ирв. (Э.К.). Цулвр - мөрнә көтлвр. (Бад. А.).

Цумлх, үүлд. О Цоолх, цоорха һарһх; буулх. Проколоть; прорвать. Цумлҗ нүк һарһх. Хар махинь цумлад, яснднь күртл орад одв тоха. (Җ.).

Цунцглх, үүлд. О Халурхх, бүтү халун болх; цунцг болх. Становиться душным, знойным. Зуни цунцг халун; үдин цунцг. Эдн минь иигҗ эн зуна сарин цунцг сө аюдан цагарн харһҗах юмн биз. (Д. Б.).

Цурдһр, үүлд. О Ик шалхасн гестә; ик гестә. С выпяченным, толстым животом; толстопузый. Цурдһр гестә. Гиҗгнь гилгр, геснь цурдһр, (Т.т. Эркә - һарин ик хурһн. Идшлҗ

144

йовад ирсн, геснь цадад, цурдалдҗ одсн хөд тарвалдад кевтнә. (Бал.А.).

Цурх, б.н. О Махч заһсн; ноха заһсн. Щука. Амргин хар цурхиг алх санатаһар ирв. Җаңһр цурхиг бахлураснь шүүрч авад, һазр цокад, элкәрнь нег девсәд: «Хоңһрим яһвч? Шулун болдгар һарһҗ ас», - гиһәд, дардг болна. (Җ.). Хаана күүкн һарч ирәд, литән уудлад: - бултсн көвүнтн шар цоохр цурхин барун оочд, теңгсин йоралд кевтнә,- гинә. (Х.т.). Цурхла әдл ховдгч, үкрдәлә әдл һульдрхач. (Б. Б.).

Цусн, б.н. О Күүнә цоцг-махмудын судцдар гүүдг әмнд эркн кергтә улан шалдрң. Мөч эрктн болһнд идә күргдг шиңгн юмн. Кровь. Улан цусн; цусн асхрлһн; цусн уга; цусн һарх; цус алдх; цусн гүүлһн, цусна эрглт - кровообращение, кровоток; цусна дарлт - кровяное давление; цусн гүүдг судцд - кровеносные сосуды. Ааһ ааһ цусан асхлдад, атх атх махан тасллцад йовв. (Җ.). Цусн улан хачрсинь үмсҗ. (Х.п.а.). Уул уга теегт, усн уга көдәд, алвт уга нойн цусан асхлго дәәлдҗәнә. (Т.т. Шатр наадх).

Цуунглх, үүлд. О Цоонглх; цоонгрх. Взвиваться, клубиться. Оһтрһуд күрм нәрн улан тоосн цуунглҗ һарв. (Җ.). Көк бор арһсна гиигн цаһан утан цуунглад һарад бәәнә. (М.Н.).

Цуцрх, үүлд. О Муурх, көшх. Уставать, истомиться. Заңһл дөрвн дала һатлв гиҗ цуцрдг уга кевтә болна.(Җ.). Эргҗ йовад, цуцрад эднәс Һәрәш салад герән темцәд һарв. Цуцрдг-муурдг болв чигн, түрүн өдрмүдин көдлмшин ашан үзҗ эдн байр-бахмҗ кенә.(Д. Б.).

Цүврх, үүлд О урсҗ, һарх (гүүх); чиихлдх; чиигтрҗ һарх; ивтрҗ һарх; асхрх. Сочиться, струиться, бежать; перен. равномерно исходить, усн цүврҗ һарчана. Хурһн болһниннь үзүрәс цуста улан шүүсн цүврнә. (Җ.). Түргләд, бульглад урсҗах усн метәр, үгмүд цүврәд һарч ирәд, эв-эвтән орҗ тусад, орман эзләд бәәв. (Д.Б.).

145

Цүүгх, үүлд. О Керлдх, цүүгә һарһх. Скандалить, ссориться, ругаться. Күүнлә цүүгх.

◊ Цүүгә татх. О Керүл-цүүгә эклх; керүлин эзн болх. Вызывать ссору, ругань; начинать браниться. Нег үлү әмтнлә цүүгә бичә тат, мөңгәрн бичә бардмн.(С. Б.).

Чавас, межд.. О Хәәрлх, зовх бәәдл учрхла келдг үг. Выражает сожаление, жалость, отчаяние. Чавас, ода эн хәрхн яһна. Чавас, тер ик зовлңгла харһҗ! Чавас, мини арвн тавна наснд харһхх яһна. (Җ.).

Чавчх, үүлд. 1. О Хамх цокх; цәкүр-цәкүрәр утлх. Рубить, мах чавчх; сүкәр мод чавчх; селмәр (чашкар) чавчлдх. Бас кесг өдр чавчлдад одв. (Җ.). Келхлә үг һардг, чавчхла зорһсн һардг. (Х.ү.). Өг, эс гиҗ би модычнь сүкәр чавчад уңһачкад, цуһараһитн һалд шарад идчкхв! - гиҗ арат әәлһнә. (Т.). 2. О Туруһарн цокх; көләрн цокх. Бить (копытом). Көләрн чавчад серүлн гихлә, өвдн гиһәд, сүүләрн шавдад серүлв. (Җ.).

Чагчм, б.н., ч.н. О Өөдм; өндр; ташу биш. Крутизна, круча, обрыв; крутой, обрывистый, отвесный. Чагчм эрг; чагчм уул; чагчм һазр. Күрилдсн чагчм эргстә. (Э.К.).

Чадмг, ч.н. О Чаддг, арһта; юм кехдән эвтә; һавшун. Умелый, ловкий. Чадмг күн; чадмг хөөч. Тернь хамгин чадмг гисн адуч, сәәхнәрн болхла, алвтын көвүд дунд нань тиим уга бәәсмн. (Д.Б.).

Чадх, үүлд. О Арһлх; мочь, уметь. Ю болв чигн кеҗ чадх; чадх күн; чадх бәәдлтә. Намаг авч одад, альк арһар засв чигн, алҗ йир чадхн угач. (Җ.).

Чальчаг, б.н. О Цандг, цөлмг, шалва, чальчагта һазр. Лужа; мелководье. Ирхинчн седкл бәәхлә, Иҗлинчн усн - чальчаг. (Дун). Мекләд таасгдсн чальчаг - теңгс биш, мекләд олсн тоомср - нерн биш. (К.Д.). Меклә кедү һәрәдв чигн —чальчагтан. (Х.ү.).

146

Чанх, үүлд. О Хотыг һал деер болһх. Варить. Цә чанх; мах чанх; боднцг чанх. Дәкәд махан утлад чанв. (Җ.). Би нег бичкн махтав, түүгән чанҗ идх хәәс өгит, - гив. (Х.т.).

Чаңһ, ч.н. О Чиирг, бат, күчтә, күдр. Сильный, крепкий. Чаңһ салькн. Чаңһ һар; чаңһ цогц; чаңһ бәәдл; чаңһ дун. Зун орнь чиирг чаңһ хойриг зурһан үзгт элч тәвәд. (Җ.). Намҗл болхла, нег үлү чаңһ билә. Болв йовсн йовдлнь чаңһ, чидлән медсн күүнә ишкдл болҗ тоолгдв. (Бал.А.).

Чаңһах, үүлд. О Батлх; күчлх. укреплять; усиливать (голос, звук). Деес чаңһах; дууһан чаңһах; йовдлан чаңһах. Бууһад Бумбин күрңгин олң татуринь чаңһав. (Җ.).

Чачр, б.н. О Сег. (нарнас, хурас халхлдг, эдәр бүрсн бүтәһүл). Шатёр; палатка; навес; зонт. Чачр татх; ик чачр. Көк торһн чачрин дор тавн миңһн баатр, җил насн хойриһән армын үзүрт уйҗ. (Җ.). Түмн күн түлклдлго багтдг түүкә улан чачран татв. (Фольк.).

◊ Чачрта өдр. О Нарн уга бүркг өдр. Пасмурный день. Салврха бор үүлд нүүлдәд, халун нариг хая-хая халхлад, сүүдрән һазрт тусхаҗ бәәцхәлә. Тиим өдриг хальмг улс «чачрта өдр» гиҗ нерәдсмн. (Амр-Санан А.).

Чашк. б.н. О Селм, мишл. Хурц иртә зер-зев. Шашка (оружие). Хурц чашк; өргн чашк; чашкар чавчх. Чашк эврәннь герән керчдго. (Х.ү.). Зес хурц чашкиг зүн ташадан өлгсн... (Х.п.а.).

Чееҗ, б.н. 1. О Көврдг. Грудная клетка, грудь. Күүнә чееҗ; ик (өргн) чееҗ; мөрнә чееҗ (омрун). Сән мөрнә чееҗ өндр. (Х.ү.). Өрм сәәхн нүдтә, өргн сәәхн чееҗтә. (Җ ). 2. перен. О ухан, серл (дотран ухаллһн; седвәр). Душа, ум. Чини келсн үгчн чидл нанд өгнә. Чини байрта чирәчн чееҗ, зүркм байрлулна. (Х.п.а.).

◊ Чееҗнь девтх. О Зүркнь амрх; дотр бий ханх, бахан хаңһах. Получить удовольствие, быть довольным, удовлетворить свое желание. Кезә энүнә чееҗнь юмнд девтхмн болхв? (Д.Б.).

147

Чибҗңнх, үүлд. О Ә һарч дусал дусх; чиб-чиб гиҗ дусх. Капать, падать каплями. Дусал чибҗңнҗ дусҗана. Маш улан көлсн чибҗңнҗ дусад. (Җ).

Чивһсн, б.н. О Домбрин нег тоот. Струна. Домбрин чивһсн. Чивһс сулдхх (чаңһах). Нәәмн миңһн чивһстә нәрхн шар алтн ятх.(Җ.).

Чигчә, б.н. О һар, көлин бичкн хурһн. Мизинец. Һарин чигчә; чигчә хурһн. Барун көлин чигчәһәр торад, дәкн бәрлдв. Ар көлин чигчәһәрн дөңнәд, дөрвн өдр, дөрвн хонгт торлцв. (Җ.).

Чидл, б.н. О Күчн; чидл-чинән. Сила, мощь. Ик чидл; баһ чидлтә; чидл орх; чидл баһрх. Ухан чидл орулдг, чидл зөрг орулдг. Чидл чилх, болв медрл кезәд чигн чилшго. Чидлтәнь нег кү диилх, медрлтәнь цергиг диилх. (Х.ү.). Аһу ик чидлән һарһад. (Җ.).

Чиигтә, ч.н. О Омун, умср, чиг авсн. Мокрый, влажный. Чиигтә өвсн; чиигтә һазр; чиигтә аһар.

Чиирг, б.н., ч.н. 1. О Чидл, күчн. Чидл-чиирг. Сила, крепость, выносливость Зун орнд зөрмгәрн һатлсн, җирн орнд баатр чииргәрн һатлсн. (Җ.). 2. О Чаңһ-чиирг; чидлтә, күчтә, бат, чидмһә, күдр. Сильный; крепкий; выносливый; стойкий. Чиирг күн; чиирг залу. Күмн чиирг болҗ тесл уга. Күлгүдин хурдн хамгиг цуглулсн, арслңгудын чиирг хамгиг цуглулсн. (Җ).

Чик, ч.н., нар. О Эндү уга, зөвтә, йостаһар. Правильный, верный; правильно, верно, прямо. Чик хаалһ; чик йовдл; чик хәләц, чик ухан; чик келх; чик санх. Чик седклин үндсн күүг хоосн хайдго. Чик үгд үксн моһан бийнь һорьвкна. (Х.ү ). Эн инженер эврә кергтән әрүн шунмһа, чик седклтә күн билә. (А-С. А.). Әәл уга, адһл уга көвүн чик хәләһәд. (Җ.).

Чикн, б.н. О Соңсхин төлә бәәдг мөч. Ухо. Чикәрн соңсх; күүнә чикн; малын чикн; ут чикн; ик (бичкн) чикн; чикнь дүлә; сонр чикн. Урд һарсн чикнәс хөөт һарсн өвр. Чикәрн соңссн сән, нүдәрн үзхлә улм сән. (Х.ү.). Хуувңгин цорһ

148

чиктә. (Җ.). Мөрнә чикн хойр болв, мордх цаг нег болв, - гиҗ Аюш суусн ормасн босв. (Бад. А.).

◊ Чикән өгх. Оньган өгч соңсх. Внимательно прислушиваться к чему-либо, кому-либо. Болһатн. Энд-тендән чикән өгн бәәтн. Күн чигн йовад бәәдг. (Д.Б.). Чикн уга толһа. Төрүц күүнә үг соңсдго, чикнәннь хаңхд эс авх. Непослушный (букв, голова без ушей). - Нам күн келснчн әдл, угачн, негл чикн уга толһа. (Т.А.).

Чилгр, ч.н. О Үүлн уга, цевр. Сарул. Ясный, безоблачный. Сарул. Чилгр теңгр; чилгр өдр; чилгр бәәдл; чилгр чирә; чилгр седкл. Чилгр сәәхн өдр; үүлн уга чилгр теңгр. Чилгр мет уульн медүлҗ бәәнә. (Җ.). Чиигтә цагт нисх җивр өглт, чилгр өдр үздг нүд өглт? Хонхднь хонад, үдлхднь үдләд, - юм шинҗләд йовад йовв. (Х.т.)

Чимән, б.н. О Ә; һарчах ә; ә-чимән. Звук, шум. Дууһин чимән; чимән уга болх; чимәтә болх; чимән тасрх. Судлын усн шуугатаһар гүүдг, ик һолын урсхул чимән уга болдг. (Фольк.).

Чимг, б.н. О Кеерүл. украшение; убранство; наряд. Сән күүкн герин чимг, сагсһр модн уулын чимг. (Х.ү.). Хамр, адрг, царңгуд харх холын чимг. (Д.Б.). Сал һолын теегтнь саатулгдҗ баһдан өсләв, үгин сәәхн чимгәрн үүдәсн теегән магтлав. (С. А.).

Чимк, б.н. О Эркә, хумха, дунд хурһдарн чимкҗ авсн юмна кемҗән. Щипок, щепоть, щепотка. Чимк цә; чимк давсн; чимк тамк.

◊ Чимкин чиңгә, чимк юмн - Йир баһар, йир бичкн, бичкнәр.

Чинән, б.н. 1. О Чидл; күчн; чидл-чинән. Чидл орлһн; күч авлһн. Сила, мощь. Чинән-күчн. Чинән орх, чинәһән алдх (геех); чинән тасрх; чинә зүүх, чинә авх. Чинән-күчн орсн мөрн, мөңгн урлта, өмн хойр көлиннь шиир булг цаһан, зеерд зүстә, «Зорька» гидг нертә гүн болҗ һарв. (Бад. А.). 2. О Тиим дүңгә, чинәһәрн терүнә дүңгә (чигә). Величиной; подобно, уулын чинән бийтә, туулан чинән чиктә, ааһин чинән нүдтә. (Т.т. Мөрн; зан).

149

Чирә, б.н. О Күүнә толһан өмнк бий. Лицо, облик, лик. Чирә - зүсн. Күүнә чирә; тәәрг чирә; сәәхн чирә; чирән зүсн; цаһан чирә. Зун күүнә чирә үзхәр, нег күүнә нер мед. (Х.ү.). Дарцг цаһан чирәнь далн һурв хуһслад одв. урһсн арвн тавн сар мет дүүрң улан чирәнь үмсн мет хүврәд. (Җ.)....эргәд хәләхлә, өмннь таньдг чирә үзгдв. (Б. А.). ◊ Чирә улах. Ичх, эмәх. Кен гидг күүнә герт одвч гихлә, эс медхлә, чирә уладмн. (Э.К.). Чирә хәләх (татх) - лицемерить, угодничать. Зуһудх; җилһн йовдл һарһх. Күүнә чирә хәләҗ үннд күрч болдго. (Х.ү.). Зөргтә, ил үгтә, халуч, чирә хәләдго күүг «һалта күн» гиҗ хальмг күн келдмн. (Э.К.). Икрхдг, мейәркдг, чирә татдгиг... кезәнь эн дасад авчксмб! (Д. Б.).

Чирмәх, үүлд. О Шүтх, гөткәх, бәәсн чидлән һарһх. усердствовать, напрягать усилия, стараться. Чирмәҗ бичх; чирмәҗ көдлх; чирмәҗ йовх. Дун уудьврт уга дүлә таңх болв. Уудьврин уха шинҗлхәр уурта хан чирмәв. (К. Д.). Хур-чиигин нилчәр, эн мана боднцг урһтха гиҗ чирмәлдх зөвтәвидн. (И. Л.).

Чичкңх, үүлд. О Ишкрх, ишкрсн ә һарһх. Свистеть, пищать. Зурмн чичкннә; чичкнсн ә һарх. Генткн хаалһас зөвәрт, тедүкнд нег юмн чик-чик, чик-чик гиҗ чичкнв. Пюрвя тер чичкнлһиг бас соңсв. (Бал. А.). Зурмн чичкнәд нүкндән бултна. - Бәрлч! - гичкәд, бултад одна. (С. Б. X.).

Чолун, б.н.,ч.н. О Хату, давталҗ болшго уулын тогтац. Камень; каменный. Чолуһар кесн, чолуһас бүрдәсн. Чолун ааһ; чолун гер; ик чолун; хад чолун. Чолун нүүрсн (каменный уголь); эрднь чолун (драгоценный камень). Чолунас бишңкинь идсн, чонас бишңкинь унсн. Чолу өөдән бичә хай, толһа деерчн унх. Кевтсн чолун дораһур усн ордг уга.(Х.ү.). Күмни шүрвсн арһмҗиг модн чолун хойрас уяд, көвәднь һарһад татв. Архһр хар чолун гер дотрнь ааһин дүңгә улан цог болҗ цацгдад одв.(Җ.).

Чон, б.н. О Ноха төрлһтә махч аң (зерлг аһурсн). Волк. Көк чон (серый волк); теегин шар чон; чонын кичг (белтрг) - волчонок. Чонас әәсн күн мал өскдго. Чон ноха хойр хамдан бәәҗ чаддго. Чонын кичгиг кедү асрв чигн ноха болдго. Чонын амн идв чигн улан, эс идв чигн улан.

150

(Х.ү.). Көндә нүкәр чон гүүҗ. (Т.т. утан). Көк чон көнҗлән чирәд гүүҗ. (Т.т. Учгта зүн - игла с нитью). Түмн хөөнд довтлсн түүкә улан чон мет. (Җ.).

◊ Чонын нүдәр хәләх - Күүнүр дурго болсар хәләх, кулых, му нүдәр хәләх. - Кевтртән бәәх чонын нүдәр әмт бичә хәләһәд бә. (Бад.А.).

Чочх, үүлд. О Үргх, генткн пард гиһәд чичрәд авх, әәх. Вздрогнуть. Юмнас чочх; чочад серх; генткн чочх. Чочхд - баатр уга. (Х.ү.). Гент үзн чочад, харһлдад ирв. (Җ.). Минь тер саамла гергн чаңһар нәәтхәд оркна. Һаза йовсн такас чочад, тарад гүүлднә. (Т.).

◊ Чочн тусх. О Генткн, әәчкәд, пард гиһәд өсрәд одх. Вздрогнуть от испуга. Бата чочн тусад сүрдхләрн, багш тал хәләһәд, хүүхлзәд, маасхлзҗ инән, үүдинь татҗ өгв.(Э.К.).

Чөдр, б.н. О Һурвн көлин туша (мөрн холд бичә йовтха гиһәд һурвн көлинь сурар, төмрәр чөдрлдг бәәсмн). Тренога; оковы. Сур чөдр; төмр чөдр; чөдр зүүх. Наадн үг төрт харш, төмр чөдр көлд харш. (Х.ү.). Гүн уснд гүрмр чөдр. (Т.т. Мөрнә кит: мөрнә бүдүн гесн). Тамин һурвн чөдртә. (Җ.). Чөдртә мөрн босч чадл уга өйәдә бәәҗ үкҗ оддг болна. (Х.т.).

Чөдрлх, үүлд. О Һурвн көлинь тушх, чөдр зүүх. Треножить, һурвн көлинь чөдрлтл... (Җ.). Һурвн көлнь чөдрләтә мөрн хамаран одх билә? (Фольк.). Чөдрләд тәвсн мөрд дала холд оддмн биш. Көл-һаринь чөдрлчкәд киитн тамд дүрлә. (Д. Б.).

Чөткр, б.н, О Шулм. Чёрт. Хар чөткр; эрлг-чөткр; чөткрин бәәдлтә. Нег чөткр ирсн болҗ орла. (Җ.). Нанд әмтн чөткр гидг нер өгч, тернь ямаран нерн болҗахмби? (Бад. А.).

Шаавр, б.н. О Модн алх, күнд модн (һас цокҗ орулдг цокур). Колотушка. Күнд шаавр; шааврар һас цокх. һар һаран таньдг, һасн шаавран таньдг. Садн ацан болдго, шаавр ацан болдг. (Х.ү.). Зүн халхарн ташад, шааврин чинән болһад. (Җ.).

151

Нег бүлтхр нүдтә болсн залу тавн шааврар толһаһарм цокад авв. (Х.т.)

Щаазһа, б.н. О Алг керә, карҗңнсн дуута. Сорока. Шаазһа шовун. Шаазһа һалу дахҗ йовад, уснд унҗ үкҗ. Демч шаазһас тарвҗ шову диилнә. Эвтә шаазһас барсиг бәрдг. (Х.ү.). Тег-тег ишкдлтә, текин сәрсн һоста, алг-алг дахта, алтн уург чирәтә. (Т.т. Шаазһа). Ууля, ууля бәәҗ җе гиһәд муурад кевтсн цаглань нег эк күүкн хойр шаазһа деегәрнь нисҗ йовдг болна. (Х.т.). Довңдаг доһлң шаазһа мөлҗҗ. (Т.т. Үс хәәчлх).

Шаах, үүлд. О Цокҗ орулҗ; шигдх. Һас һазрт шаах. Шөвгәр шаах. Втыкать, вонзать, всадить, вбивать, забивать. Дөрвн мөчднь әңг төмр һас шааһад. (Җ). Би нам амрхан мартчкҗв, - гиҗ зөвшәрәд, Нарн һартк күрзән һазрт шаачкад, тергн тал һарв. (Бал. А.).

Шав, б.н. О Шарх-шав. Шав авх. Рана. Сумна шав; геснә шав; цумлу (ивт) шав. Алтн Цееҗ, Гүмб, Җилһн һурвн әмндән күрх шавта, арнзл күлгүдәсн алс авлдад унҗ йовна. (Җ.). Күнд шавла харһх. (Бад.А.). Күн әәм (әәх) шав уга билә. (Д. Б.).

Шавтх, үүлд. О Шархтх; шав авх; шавта болх. Быть раненым, получить рану. Дәәнд шавтх; сумнд шавтх; шавтсн һаран эдгәҗ авх. Шавтад госпитальд кевтх. (Бад. А.).

Шавшх, үүлд. О Делсх, унҗх, һаңнх. Шавшҗ урһх. Висеть, свисать; развеваться, колыхаться. Сәәхн ут хар күклнь тәкминь цокҗ шавшна. (Фольк.). Шавшдг бүсин үзүрәр наачана. Хумха уга көкәр, көк девән өвснь шавшад бәәнә. (Җ.).

Шаһа, б.н. О Чимгнә яс ниилүлгч үй. Альчик. Шаһа чимгн. Шаһа наадх. Шаһаһар наадлһн хальмг улст кезәнәс нааран бәәһә, хальмг тууҗ даха юмн. (Э.К.). Халцха деер шаһа наачана. (Бад. А.). Шанаднь шаһа эрҗ. (Җ.). Шарлҗна йозурт шарң шаһа. (Т.т. Арат).

Шаһацх, үүлд. О Шаһа наадх; шаһацлһ кех. Играть в альчики. Мөн эн тарха манла шаһацхар аашна. (Җ.). Эрднь

152

өдртнь үүрин көвүдләһән шаһацна, асхнднь «цаһан монда» наадна. (С. А.).

Шаһл, б.н. О Махч аң. Шаһл чон. Шакал. Арслңган ширәһәсн буулһад, шаһл чонар хааһан кеҗ авцхана. Цуг аңгуд дотрас арат һанцхарн ширә деер суусн шин хааг ик гидгәр шинҗләд бәәнә. «Акад юмб? Нүднь шаһл чонын, арснь болхла, терүнә биш». (Т.).

Шалв, шалу, б.н. О 1. Ут, салврсн үсн. Волосы, косы (длинные, распущенные); Манр хар шалуһинь маңна талнь иләд серүлв. Алтн ширә деер бәәсн Замбл хааг дәвд мөңгн шалваснь чирәд, һарһад авад ирв. (Җ.). Тевкһр шалван ардан хаяд, товч бүсән товчлад, сууснь үзгдв. (Х.т.). 2. перен. Шалвин бәәдлтә. Шалв ноһан. Похожие на волосы. Шавшсн ноһан шарлҗ хүврәд, шалв болсн көк шилвснь шарлҗн болҗ хумхарлдад ирҗ. Белкүснднь күрсн, сәәхн үнртә цецгүдтә шалв ноһан Батан көлләнь оралдад, хурдар гүүлгхш. (Э. К.).

Шалдрң, б.н., ч.н. 1. О Акун биш; шиңгн чигн биш; уста; устңһу. Жидкость; жидкий. Шалдрң хот; шалдрң шимткәл (жидкие удобрения); шалдрң цә - агта биш (не крепкий чай); шалдрң үсн - өткн биш. 2. перен. О Нигт биш; таҗрха. Редкий (не густой). Шалдрң сахл; шалдрң үсн (толһан). Шалдрң күклнь тәкминь цокад бәәнә. (Бад. А.).

Шалз, б.н. О Шигдчкәд цус шимдг хорха. Клещ. Шигддг шалз. Шалзмуд күүнә арснд шигдәд, негл әмн уга болҗ одцхана. (Ляшенко М., Мусатов А.).

Шалтг 1. б.н. О Шалтан; учр. Повод, предлог, отговорка. Шалтг болх; шалтг кех.

Шалтг 2. б.н. О Гем, өвчн; гемнлһн, шалтгллһн. Болезнь, недуг; Гем-шалтг; шалтг-шарвг. Шалтг-шарвг, шар-бор уга.. (М. Н.).

Шамдһа, ч.н О Шавдһр, шулун, шулун-шудрмг. Проворный, расторопный. Шамдһа улс; шамдһа күн.

153

Шар, ч.н. О Зүсн; өңг (хо, хоңһр, нарна, элснә өңгтә). Жёлтый, рыжий, русый. Шар арат; шар өңгтә. Шар чирә; шар эд; шар-улан; шар-цоохр. Һазр дор шар тосн. (Т.т. Тарбаган). Күзүнднь күмн әмтн эс һарһдг, күнд шар шинҗүр зүүҗ. Бачңдсн шар керсн урһад бәәҗ. Түмн шар-цоохр адун. (Җ.).

◊ Шар нарн - О Сәәхн, мандлсн алтн нарн. Орчлңгин шар нарн ут-ут алтн шар боодгудын делгү деләд, дүңгәһәд һарад ирв. (Э.К.). Шар герл; шар дүң. О Өрүн өрлә, өрүн эрт цаг. Өрүн шар герләс көдлмш эклв. Өрүн шар дүңлә көвүд көдлмшән эклв. (Н. М.).

Шаргх, үүлд. 1. О Шар-шар гиҗ ә һарх; шарҗңнх. Звенеть, греметь. 2. Шуугх; хәргх. Шуметь. Шалдг зурһан миңһн арвн хойр бийәрн шаргад күрәд ирв. Арвн хойр зурһан миңһн бийәрн Хар Кинәсин шар-цоохр үүднд шаргад буув. (Җ.). Оһтрһу күрҗңнәд, хур шаргад орна. (Э.К.).

Шарһ, ч.н. 1. О Хоңһр (хо, шарлңху зүстә мөрн). Соловый (о масти лошади). Шарлҗңд бәәсн шарһ дааһндан ирв. Тер цагт алг шарһан түрүлүлтн, эврән бийнь медҗ һарх. (Җ.). Һаза шарһ дааһн уята. (Т.т. Сиик). Шарһ дааһн шавхагарн ус ууҗ. (Т.т. Хулсн). 2. О Шарлңху, шархл, шарвр, хо шар. Палевый (бледно-жёлтый). Шарһ өңгтә, шарһ зүстә.

◊ Шарһ нарн (хоңһр нарн). Намрин шарһ нарн тунтрҗ үрвәд өөдән һарч йовсн саамла... (Д.Б.). Зуна цаһан салькн, шарһ нарн хойр шатаһад хайҗ оркҗ. (Н. М.).

Шарҗңнх, үүлд. О Шард-шард гиҗ ә һарх; шаргх; шуугх. Шуметь; звенеть; шелестеть. Үүрмг чолун шарҗңна. Төмр сав шарҗңнх; зер-зев шарҗңнх. Богд Җаңһр шарин зурһан миңһн арвн хойр бийәрн шарҗңнҗ мордад. (Җ.).

Шарх 1. б.н. О Шав; шарх-шав. Рана, болячка. Шарх эдгәх; шархта кел. Эдгҗәх шархиг бичә мааҗтн. Малян шарх эдгдг, үгин шарх эдгдг уга. (Х.ү.). Болв цаг ямаранчн шархиг эдгәдг бәәҗ. (Бад. А.). Шарх шав хойр деернь асхад, агчмин тедүд эдгәһәд авв. (Җ.).

Шарх 2. үүлд. 1. О Иддг хот: ик һал деер шүүснднь эс гиҗ тоснд (хорһнд) хуурч болһх. Жарить, мах шарх; элк шарҗ

154

боднцг шарх, тоснд шарх; заһс шарх; ендг шарх. Заһсиг һарһҗ ирәд, махнаснь шарҗ идәд. (Җ.). 2. перен. Шатҗах нарнд шаргдх. Жариться на солнце.

Шатр 1. б.н. О Чачр. Шатёр. Шатр болсн орд харшдан дүңгәв. Шатр болсн бумблвта. (Җ.).

Шатр 2. б.н. О 64 бүүртә бетк деер цаһан, хар бамбрмуд, көвүд хоорндк наадн. Шахматы. Тиим нааднд олзлдг бамбрмуд болн көвүд. Шатр наадлһн. Шатрин бетк - шахматная доска; бамбрмуд - шахматные фигуры; шатрин көвүн - пешка; шатрин хан - король; берсн - ферзь. Шатрин көвүнд сә кедго. (Х.ү.). Манад ирсн күн нанла шатр наадлго йовдм биш. Шатр наадхмн. Марһань: чи шүүхлә, намаг алхч. Би шүүхлә, чамаг алхв, - гиҗ хан келнә. Тиигҗ келчкәд: шатран бетк деернь тәвҗә, - гичкәд, һарч одна. Шатрин беткинь хәләхлә, нег бийднь нег бүүрнь үлү болна. Шатр наадад көвүн шүүнә. (Х.т.; шатрин бүүр - шахматная клетка), уул уга теегт, усн уга көдәд, алвт уга нойн цусан асхлго дәәлдҗәнә. (Т.т. Шатр наадлһн).

Шимтә, ч.н. О Шимнь ик; дала шим һарсн. Сочный, питательный. Шимтә өвсн; шимтә (амтта) хот. Шимтә цецгин шүүс шимхәр цервҗәх зөг. (Д.Б.).

Шинҗлх, үүлд. О Оньган өгч хәләх, аҗглх; шалһх; шинҗллт (шинҗ) кех. Рассматривать; наблюдать; изучать; исследовать. Кү, күүнә бәәдл шинҗлх. Шинҗин нәрәр шинҗләд. Шарин зурһан миңһн арвн хойр бийәрн шинҗлҗ бәәнә. (Җ.). Үксн аратын ах-дү, элгн-садн шоһл чон хаанд өшәркәд, тасрхан уга гилтә энүг шинҗләд, кеҗәх көдлмшинь шалһад бәәцхәнә. (Т.).

Шинҗүр, б.н. О Төмр төөлгүдиг залһад кесн цев. Ут (бат) шинҗүр. Цепь. Күзүнднь күмн әмтн һарһҗ эс болдг, күнд шар шинҗүр зүүҗ. Күдр хар болд шинҗүрәр толһаһинь шинҗүрләд оркдг болна. (Җ.).

Шинкн, нар. О Ода, минь ода эклҗ болҗах үүлдврин тускар. Только, только что. Шинкн ирҗ; шинкн һарч йовҗ; шинкн босч. Шигшрһинь шинкн күлҗ авад. (Җ ).

155

Шиңгн, ч.н. О Сән шиңглттә, гөңгн. Өткн гисн үгин хәрүд чинртә үг. Жидкий, хорошо усвояемый; некрепкий, жидкость. Шиңгн шөлн; шиңгн ундн; шиңгн хот. Цә шиңгн болв чигн идәни дееҗ болдг. (Х.ү.).

Шиңгрх, үүлд. 1. О Ивтрх; ивтрҗ һарх. Тосн шиңгрх; Стать более жидким, разжижаться, пропитываться. Олсн бүчтә башмгта, көлсн шиңгрсн киилгтә. Усн һазрт шиңгрв. (Бад.А.). 2. перен. Дасвр болх, авъяс болх. Войти в привычку, закрепиться. Тер нерн шиңгрәд бәәв. Мазн баатр гиҗ тиигхд нер өгләвдн, тер нернь тиигәд шиңгрв. (Т.).

Щовах, үүлд, О Шовһр болх; һозах; шошах; шовң-шовң гиҗ йовх. Шоваҗ үзгдх. Торчать, быть остроконечным. Альдаран хәләв чигн делгүдән мөндрт цокгдсн эрднь-шишән ишмүд шоваҗ харгдна. (Бал.А.). Кеер кезә чигн кевтдго, хатхсн һасн болад шоваһад йовдг серглң күн гинә. (Э.К.). Өвгн җолаһан көндәһәд, шоваһад йовна. (Н.М.).

Шовһр, ч.н. О Хурц, шовасн үзүртә; шовасн; шовлзсн; шошасн. Остроконечный. Торчащий. Шовһр ора; шовһр толһа - островерхий; остроголовый; шовһр (шоңшхр) хоңшар. Остромордый. Бавһр өвгн шовһр җидтә. (Т.т. Зара).

Шоңхр, б.н. О Махч шовун. Кречет. Шовун болвас шоңхр болдго. (Х.ү.). Хурдн шоңхрин нүдтә. Эргд хар нүднь йораларн арвн хойр эргәд, довтлх шоңхрин нүдн һарв. (Җ.). Кезәнә нег хаанд дурта шоңхр шовун бәәҗ,- гиҗ келцхәнә. Эн хан аңһучлхларн, шоңхран даңгин бийләһән авч йовдг бәәҗ. (Т.).

Шора, б.н. О Элсн. Тоосн, тоорм, шора-тоосн. Пыль, пылинка. Шора бүргҗәнә. Ик шора-тоосн һарв. Шораһас нигт, шорһлҗнас олн далн хаана нутган цөн гиҗ хәәлвт. (Җ ) Алтн шорад даргддго. Санань ширәд, сүүҗнь шорад. (Х.ү.).

Шорһлҗн, б.н. О Сәрсн сүүтә бичкн-бичкн хорха-хотн. Белкүсәрн тасрн гисн бичкн хар баатр. Муравей.

156

Шорһлҗн бичкн болв чигн уул малтдг. Шорһлҗн бийиннь дүңгә алт даадмн. (Х.ү.). Аралҗн шорһлҗ бәрҗ авад шимҗәхинь үзлт? Мел уга. Тер юңгад гихлә, шорһлҗн дегд демч, көдлмшч, ни болад, олн болхла - Бөк. (Э.К.). Шорһлҗн мел зунын дуусн көдлмшин ард орад, хотан зөөһәд һарна. Шорһлҗнд амрдг цаг гиҗ төрүц уга. (Х.т). ◊ Шорһлҗнас олн, шораһас нигт. О Йир олн, то томҗ уга; дала-нала. Шораһас нигт, шорһлҗнас олн шулм маңһс хойр цергтә. (Җ.). Әәх догшн Маңна хан шорһлҗнас олн, шораһас нигт цергтә. (Б.Б.).

Шордһр, ч.н.. О Ахрхн, һодһр, оһтр, нәрхн; эццн; хатмл (һозһр). Тонкий; тощий; худой; стоящий торчком; Шордһр сүл; шордһр цогц, Барань бардһр, һуйнь шордһр. (Х.ү.). Дүг гисн наста, зөвин дунд цогцта, эццн, шордһр хар залу. (М.Н.). Ацан уга йовсн шордһр шар шорһлҗиг, хойр таласнь көөҗ күцәд зууна, цогцарн түлкнә, бас нег кесг юм үзүлнә. (Т.).

Шошах, үүлд. О Шовах, һозах. Торчать. Хурһан шошалһҗ җидин үзүр шошав. Нурһн деернь хойр юмн шошана: негнь - өмннь, наадкнь - тус арднь. (Бад.А.). Хәрүднь эн-тенд зурмд шошалдад, әәһән өгцхәв. (Т.А.).

Шөвг, б.н. О Хадхур, цоолур, цумлур. Шило. Шөвгәр хатхх; шөвг болсн үзүртә. Хурц шөвг. Шөвгиг мишгт бултулҗ болдго. (Х.ү.). Шөвгин үзүр деер шөлтә сав. (Т.т. Чиг). Не, сөөдән нег шөвг олҗ авад, тер көвүһән хатхад уулюлад бәәтн, баатр көвүнәс цусн һардм биш, би тер цагт орн дортн цогц хорха болад кевтхв. (Х.т.).

◊ Шөвг деер суусн мет. О Нег ормдан сууҗ эс чадлһн; тесҗ сууҗ чадлго бәәх. Шөвг деер суусн мет ормасн өсрәд, босад. Гер дотран ор һанцарн шөвгин үзүр деер суух мет, ормдан тесҗядад бәәнә. (Д.Б.).

Шөргәх, үүлд. О Шүргх; шудрх. Тереться, чесаться. Нег негән шөргәх. Сө дүлин аңхун дунд барун бийднь нег юмн өргә шөргәв. (Җ.). Сөөни өрәл чигт, герин ораһинь нег юмн шөргәһәд бәәдг болна. (Х.т.).

Шудрмг, ч.н. О Шулун; шулун-дулун; шулун-шудрмг; һавшун. Шустрый, проворный, ловкий. Шудрмг көвүн; шудрмг

157

күүкд. Шудрмг болхла хот олддг, шулун болхла керг олддг. (Х.ү.).

◊ Шудрмг күүнә мөрнь гүүдг. Шулун-шудрмг күүнә кергнь күцәмҗтәһәр йовх, көдлмшән шунҗ кех. Шудрмг күүнә мөрнь гүүх зөвтә. (Б.А.).

Шулм, б.н. О Чөткр, бирмн, бирд, эрлг-чөткр. Чёрт, демон, бес. Хорта шулм ирвзә гиһәд, хормаһан шуурдад гүүв. Нәәмн миңһн шулмин һарт өгв. (Җ.). һурвдгч зарһнь болхла: тер хойр әдл көвүнә негнь йирин тер эмгн, өвгн хойрин көвүн болх. Наадкнь болхла, мана орн-нутгт харшлхар йовх шулм болх; - гиҗәнә. (Х.т.).

Шунх, үүлд. О Гүҗрх; гөткәх; шунлттаһар кех; седклән өгч юм кех; килмҗән һарһх. Стараться. Шунҗ көдлх; икәр шунх; үнн седкләрн шунх. Әмтн эн көдлмшт сәәнәр орлцхар шунад, өдр ирвәс гүҗрәд йовна. Даалһгдсн кергиг әвртә чинр өгч, килмҗ һарһҗ, арднь орҗ шунв. (Д.Б.).

Шуугх, үүлд. 1. О Ниргх, шууга һарһх.. Шуметь, галдеть. Шууглдад һарх; күүкд шуугх; салькн шуугх. Хәлә-хәлә, - гилдәд шууглдад цуһар инәлдцхәв. (Э.К.). уурта цагтан теңгс хая шуугна, уулын бичкн һол оньдинд шуугна. (К.Д.). 2. Ишкрх, ишкрсн ә һарх. Свистеть; производить шум. Сумн энд шуугҗ ирәд барун һаринь ут харвад одв. (Җ.).

Шуудтан, нар. О һоодан, хаҗилго. Прямо, напрямик. Шуудтан йовх; шуудтан һарч ирх.

Шуукрх, үүлд. 1. О Гүүнәр саналдх; түүрчх; саначрхх. Тяжело вздыхать. Гүүнәр татад шуукрх. Иҗләсн салсн мөрн цуурдмха, иньгәсн салсн күн шуукрмтха. (Х.ү.). Иим үгинь соңсҗах бидн цуһар шуукрлдад одцхадг биләвидн. Эн шуукрад, бийдән уурлҗ түүрчв. (И.Л.). 2. Түргх (мөрнә түрглһн); күкрсх; ишкрсн ә һарһх; сиигҗ үләх (шуугсн ә һарһх). Фыркать (о коне); шуметь, свистеть (производить шум). Арнзл сәәхн зеерднь шуукрв. (Җ.). Бор мөрн гүүҗ йовад, хойр ар көләрн өскәләд шуукрад хооран цухрхларн Бата Кольчи хойриг дәврчкн гив. (Э.К.). Салькн шуукрҗ үләнә.

158

Шуурх 1. үүлд. О Тесрх; шуулгдх. Шуурад одх. Треснуть, порваться. Арнзл хурдн улана аминь шууртлнь татсн. (Җ.). Хурц келнәс хад чолун шуурдг. (Х.ү.).

Шуурх 2. үүлд. О Шуурһн эклх; шуурһлх. Вьюжить.

Шүрүн, ч.н. 1. О Агсг, омлһу мөрн (хурдн йовдлта). Буйный, горячий; быстрый (о коне). Шүрүн гүүдлтә мөрн. Арслң хойр күлгин шүрүн хурднд. (Җ.). Зуг тер күүнд дав деер шүрүн хурдн мөрн кергтә болна. (Э.К.). 2. Арзһр, адрута, цавта. Грубый, шершавый. Шүрүн цасн; шүрүн утцн; шүрүн ноосн. Дөш цаһан маңнаһан шүрүн цаһан элснд күргл уга йовна. (Җ). 3. перен. О Модьрун, уурта; җөөлн биш.. Резкий, грубый, жёсткий. Шүрүн заңта күн; шүрүн үг; шүрүн салькн; шүрүн һарта. 4. перен. Чидл, чидл- чинән. Сила. Эврә бийм сән шүрүтә цагт. (Җ.).

◊ Шүрүнь хәрх; О Чидлнь чилх, чинәнь хәрх; чидл-чинәнь хәрх. Би зөөриг зөөләв, ода шүрүм хәрәд, шүлсн өткрәд ирхлә, хойрадтн өнчитн салһҗ өгчкәд, эврән медрләсн буухар сансн санан билә. (Т.А.).

Шүүрлһн, б.н. О Шүрүтәһәр авлһн; хавлҗ бәрлһн. Заһлмин сән нег шүүрлһтә, залуһин сәнь цөн үгтә. (Х.ү.).

Шүүрх, үүлд. 1. О Хавлх, татҗ авх. Хватать, захватывать. Һарарн шүүрч авх; шүдәрн шүүрч авх. Докр алтн сояһарн хавлң шүүрәд авв. Арнзл Зеерднь амарн шүүрч авад, Җаңһртан өгв. (Җ.). 2. Эцх, эццн болх. Худеть, тощать. Гемәс көлтә махнь шүүрәд бәәҗ. (Д.Б.).

Эв, б.н.. О Эл. Мир; единодушие; согласие. Эвәс тосн һарна, эвдрләс цусн һарна. Эвд тосн ундг. (Х.ү.). Эвин сәәнәр эргич, элвг сәәнәр күцич. (Җ.). Әрәсәнм олн-әмтн алдр туган делскәд, эвин, иньгллтин төлә, ээмән тинилһәд босла. (Ш.В.).

Эвдрл, б.н. О Эвдрлһн; эвдрлт; күүчлһн; хамхллһн. Разногласие, нарушение, разрушение. Эвдрлин ахас эвин адгнь сән; эвдрлин экнәс эвин адг. (Х.ү.). Чи бидн хойр эдү

159

дүңгә олн улсла эвдрл кеҗ чадхм угал, эвәр орад өгий! - гив. (Җ.).

Эвдрх, эвдх, үүлд. О Эвдрлт кех; күүчх; хамхлх. Нарушить, разрушать. Эвдрх бәәшң дотрасн. (Х.ү.). Һурвн ик бәәрин ам эвдсн. (Җ.).

Эвкх, үүлд. О Орах, тоһшлх, хураҗ авх. Свёртывать, смотать, складывать. Аавин көнҗлиг эвкҗ эс болҗ. (Т.т. Теңгр). Шуһл мөңгн цулвриг эвкҗ авад. (Җ.).

Эвлүн, ч.н. О Эвтә, төвшүн, һольшг; номһн. Сговорчивый; вежливый; тихий; спокойный. Эвлүн үг; эвлүн келн; эвлүн хәләц. «Элвг хүвм нанд эндр секгдв!» — гиҗ, эвлүн уйдсн дууһар элгсҗ чи келләч. (К.Д.). Орулҗ авхиг эрәд эвлүнәр үгән келнә. (Д.Б.). Күрисн моддуд холд көк ацмударн харлна. Эрг дор һолд эвлүн усн налана. (К.Д.).

Эвлх, үүлд. О Эрҗ сурх; эвлүнәр сурх. уговаривать; утихомиривать; примирять. Эвләд сурх; эвләд келх.

Эврә, нар. О Бийиннь, күүнә биш, эврәннь. Свой, своя, своей. Эврә һазр; эврә нутг; эврә дегтр, эврә дун. Эврә оран темцәд, адуһан тууһад һарв. (Җ.). Өөдән хайсн чолун эврә толһа деер ундг. Эврә юмн өр уга болдг. Эврә цогц бийд ацан болдго. Эврә махан күүнә хәәснд чандго. Эврә киилг махмудт өөрхн. (Х.ү.).

Эврән, мест. О Бийәрн, бийнь. Күүһәр кегүллго, эврәннь бийәр. Сам, сам лично. Эврән кех; эврән йовх; эврән умшх. Эврән кесн - бийд, өөдән хайснь - толһад. Эврән медә бәәҗ нөкдәсн сур. Эврән кеҗ чадх көдлмшән күүһәр бичә келг. (Х.ү.).

Эвтә, ч.н. 1. О Эв болсн, эл болсн, ниитә. Мирный, дружный. Эвтә бәәх; ни-нәгн бәәх. Эвтә шаазһас хун бәрдг. (Х.ү.). 2. Эвтә-довта; һольшг; эвлүн; төвшүн. Ласковый; вежливый; обходительный. Эвтә күн; эвтә йовдл һарһх. Эвтә туһл хойр эк көкдг. (Х.ү.). 3. О Һавшун. Ловкий, проворный. Эвтә сәәхн буурларн агтан көөһәд һарв. (Җ.).

160

Эвтәһәр, нар. 1. О Эвәр; ни-негәр; эв-төвкнүн; ни-негтә, ни-негтәһәр. Эвтәһәр бәәх. Мирно, дружно. 2. О Һавшунар. Ловко, расторопно, проворно. Шар цоохр армарн эвтәһәр шаалдад бәәв. (Җ.).

Эвцх, үүлд. О Эвцлһ кех; ни-негн болх; эвцңгү бәәх, эв-төвкнүн бәәх. Мириться, примириться. Тер үнн болхла, би эвцнәв. (Җ.).

Эгл, ч.н. О Эңгин; йирин; юмнас йилһрдго, шуд тер кевәрн. Простой, обыкновенный. Эгл бәәдл; эгл улс; эгл күн; эгл үг; эгл гер. Эгл хар күүнд - эк, эцк бурхн. (Х.у.). Тер бийнь эгл хальмг үрдүд дундас нернь туурсн зурачнр һарсмн. (Бад.А.). Өрүн. Эгл өрүн, өцклдүрклә мел әдл. (Җ.А.). Эгл улсин күсл болсн элдв сәәхн Бумбин орни тускар эргндк улстан күргнәв. (Җ.).

Эгч, б.н. О Ах күүкн, ах күүкд күн, эгч, эгч-дү. Сестра, старшая сестра. Халун хәәсн хот өгдг эгч-дүүһин оңһа угалм. (Җ.). Эгч-дү хойр урлдҗ. Эгчнь дүүһән күцҗ эс чадҗ. (Т.т. Тергнә төгәс). Эгч-дү хойр нүр нүүрән хәләллдго. (Т.т. Эмәлин хойр бүүрг).

Эгшг, ч.н. О Сәәхн дуута, цеңнсн, хоңһр дуута. Мелодичный, звучный. Эгшг дун; эгшг айс. Эгшг дууһан дууллдад. (Җ).

Эгшглх 1. үүлд.. О Эгшг ду һарч күүндх. Звучать.беседовать Арвн долан күлгин сүүдрт арвн долан бодң эгшлҗ сууна. (Җ.).

Эгшглх 2. үүлд.. О Сәәхн ду һарч дуулх. Мелодично петь. Эгшг ду һарх (хоңһр ду һарх). Эгшглҗ дуулх.

Эдгх, үүлд. О Эрүлтх, эрүл-дорул болх. Выздоравливать; заживляться; заживать (о ране). Гемтәд эдгх; шарх эдгх. Эдгх күүнә эмч - эврән. Эдгсн хөөн эмч керг уга, һатлсн хөөн оңһц керг уга. (Х.ү.). Нег цоксн шархнь зоваһад, зурһан сарднь әрә гиҗ эдгдг гинә. (Җ.).

Эдлх, үүлд. 1. О Эд-бод кеҗ олзлх. Тустаһар эдлх. Применять, использовать. Эдлҗ баргддго, эндүрҗ баргддг. (Х.ү.).

161

Ухата күн эвинь олад эдлхлә, хәәҗ олдшго нүдн амн болхмн. (Т.А.). 2. О Зовлң үзх, зовньх, зовлң даах. Испытывать, переносить. Зовлң эдлх; муулян эдлх. 3. О Мөңг һарһх; мөңг эдлх. Тратить. Дала мөңг эдлҗ һаруд унх (һарутх). 4. высок. О Зооглх; идх. Принимать пищу. Хот эдлх; идәһән эдлх; шүүсән эдлх. Мендинь сурад, идән ундинь эдлв. (Җ.). Йөрәл төгсв. Махан, әркән эдлцхәв. (С.А.).

Эҗго, эҗ уга, ч.н. О ууҗм һазр; аглһ хол һазр; эзн уга; эрм. Безлюдный. Эҗго, күн уга һазр; эҗго таг; эҗго көдә. Эҗ уга эрм, цаһан көдәд ээҗ, аав һурвулн бәәдвидн. (Җ.).

Эклх, үүлд. О Экн, эклц болх; эк татх, түрүлҗ экләд кех. Экнәс авн кех. Начинать. Эклҗ кех; эклҗ келх; эклҗ сурх. Шин җил эклв; үвлин сар эклв; хавр эклв. Негн, хойр, һурвн, намаг эргәд зогсатн. Негн, хойр, һурвн, наадан ода эклхмн. (Ш.В.). Эклсән кетрәх, хәәсән олх кергтә. (Х.ү.).

Эклц, б.н., ч.н. О Экллһн, экллт; экнәс авн, түрүн. Начало; начальный. Җилин эклцәр; эклц школ; эклц күүндвр. Эклц уга юмн чилгч чигн уга. (Ү.).

Экн 1. б.н. 1. О Эклц, экллһн, экллт; уурха. Начало. Экнәс авн; хаврин экн сар. Керүлин экн - цусн, эвин экн - тосн. Сурһулин экн - җирһл, залхуһин экн - зовлң. (Х.ү.). Эрднин экн цагт һарсн. (Җ ). Эк толһа уга болх. 2. О Эклц, экн авгтан; булг. Источник (реки); исток, һолын экн. Күүнә экн - ээҗ, усна экн - булг. Күүнә экн - наһцнр, усна экн - булг. (Х.ү.).

Экн 2. б.н. 1. анат. О Толһан бодис. Мозг. Толһан экн. Чимгнә экн. Экн уга толһа. Экн уга болхла, эврә кел чигн ацан. (Х.ү.). 2. Цаһан буудян ург. Семя, семена. Эк белдлһн. Эк өсклһн (семеноводство). Эдн дунд нег тулм тәрмр өвснә экн гиҗ бас харһҗ. (Д.Б.). 3. Идән. Ядро, ядрышко. Яңһгин экн. Хавгин ясна экн. Шитлгин экн.

Эл, б.н. О Эв; эвцән; эв-төвкнлт; эвлүн. Мир. Эл болхнь, элән кел, дән болхнь, дәәһән кел. (Җ.). Эмәл бәәхлә мөрн олддг, эл бәәхлә амрг олддг. Эл угад элгн уга. (Х.ү.).

162

Көрстә һазр көкртхә, көвүд, күүкд өстхә, өрк болһна үүднд элин байр делгртхә. (Йөрәл).

Элвг, б.н., ч.н. 1. О Делвг; бәәхтә бәәдл. Обилие, изобилие; обильный. Элвг уста; злвг идгтә; элвг-делвг бәәлһн. Элвг дөрвн түмн күмн өмнәснь һарч мөринь авцхав. (Җ.). 2. перен., нар. О Төвшүнәр сулар, төвкнүн бәәдлтәһәр. Свободно, спокойно. Элвг сәәхн хурдарн гүүлгәд йовна. (Җ).

Элвх, үүлд. О Улм икдәд; элвг болх; элвг-делвг болх; элвҗх; дала болх; икдх. Изобиловать, быть в достатке, увеличиваться. Тоомсрнь элвх, тонь элвх; юмн элвх. Төл элвәх бас нег эсв бәәнә. (С-Б. X.).

Элгн, б.н. О Садн; төрл-садн. Родственник. Элгн болх; экин (эцкин) элгн; элгн-садн. Эдин сән элдго, элгнә сән мартгддго. Элгн ацан болдго, элсн ацан болдг. Үгин ахрнь сән, элгнә батнь сән. Элгндән ирсн күн эдлдг. Сән төмр зеврдго, сән элгн хуучрдго. (Х.ү.).

Элдв, элдү, ч.н. Сән; йир сән; сәәхн. Хороший; чрезмерный; элегантный. Элдв сән (сәәхн); элдв хувцн.

Эмәл, б.н. О Мөр унхларн тохдг зевсг. Седло. Эмәл тохх - седлать, накладывать седло. Эмәлтә мөрн; эмәлинь авх - расседлать. Дөш мөңгн эмәлин бүүргт... Дел мөңгн делтр тәвәд, дегц зурһан давхр тохминь тәвб, дөш хар эмәлинь тохв. (Җ.). Эмәл - мөрнә кеерүл. Эмәл бәәхлә, мөрн олддг. Сән мөрнәс эмәл хөөһдго, сән залуһас үүл хөөһдго. (Х.ү.). Эмәлән авл уга, җолаһан сулдхл уга. (Фольк). Ацта моднд алтн эмәл тохата. (Т.т. билцг).

Эмнг 1. ч.н. О Зерлг; ардг, әср; дасвр уга, тогтур уга. Дикий, необъезженный, необученный (о коне). Эмнг мөрн. Эмнг гүүдин үсн. (Җ.). Саак эмнг мөрндән чиргдсн болхговч? Эмнг мөр унсн күн, дөрәд чиргдҗ үкдмн. (Бад.А.). Арһ олҗ беркиг давад, эв олҗ эмнгиг дииләд. (Д. Б.).

Эмнг 2. ч.н., б.н. О Күүнә көл күрәд уга һазр; аглһ һазр. Хаһлад уга һазр. Невозделанный; целина. Эмнг һазр. Күүнә һар

163

күрәд уга эмнг һазр. Энтн урднь күрзин ир күрәд уга, ода мел түрүн болҗ хаһлҗах эмнг һазр. (И.Л.). Ода күртл нам дала эмнг һазриг хаһллго ю кеһәд бәәцхәдв. (Бал. А.).

Эндү, б.н.,нар. О Эндүрлһн; буру, буру тооллһн (ухаллһн). Ошибка; ошибочно; Эндү һарһх; эндү ухан; эндү тоолвр; аш сүүлднь эндү орв. Күүнә эндү үзхәсн урд, эврә эндүһән ол. (Х.ү.). Эзн Җаңһрин көвүн эндү яһад келвт? (Җ.).

Эндүрх, үүлд. О Эндү һарһх; буруһар тоолх (ухалх). Ошибаться, заблуждаться. Эн күн эндүрҗәх кевтә. Эндүрл уга келич. (Җ.).

Энлх, үүлд. О Зовх, зовньх; зовлң эдлх; энлһ эдлх. Страдать, печалиться. Зүркнь энлх; энлх юм үзх. Арнзлинь унҗ йовна гиһәд, энллдәд, уульлдад бәәв. (Җ.).

Эңкр, ч.н. О Хәәртә, эрк, таалта, тааста. Дорогой, милый, любимый. Таалта, тааста, Эңкр үрн; эңкр күүкд; эңкр эк; эңкр ээҗ. Эңкр иньгәсн хаһцлһн - эгц долан җилин эргцд сангддг. (Х ү). Эңкр дууһан дуулнав, эндрк теегән буульнав. (Фольк.). Эркәдҗ шахсн цагт эңкр үг зүрк хаңһадг. Эңкр ах Санл, танд зөвән келхәр ирләв. (Җ.).

◊ Эңкр нүдәр хәләх. О Күүнүр таасҗах, дурлҗах бәәдлтәһәр хәләх; дуран өгсн; эңкрлсн бәәдлтәһәр хәләх. Төгрг чирәтә күүкән эңкр нүдәр хәләҗ, килмҗән келәд, Овла йовҗ одв. (И.Л.).

Эр 1. б.н. 1. О Залу күн. Эр күн. Мужчина. Эриг насн дардг, уулыг цасн дардг. Эрин сәәг хаалһд мед, эмин сәәг гертнь мед. (Х.ү.;). Эр күн зовлңла харһхларн, уха дасдг, тан товч эдлгдх дутман өңг һардг. (Ү.). 2. Залу төрлһтә юмн. Самец. Эр мөрн; эр ноха, эр така, эр һаха; эр туула; эр чон; эр һалун. Ср.: эм һалун; эм така, күүкн така; эм аю. Эр мөрн эс даасиг, эрмг гүн дааҗ. (Х.ү.). Эр барсин зүрктә, күүкн бүргд шүүрлһтә. (Җ).

◊ Эр киистә. О Залу төрлһтә. Эр киистә улс бәәхлә, цугтнь цуглулад авч иртн, - гиҗ, Максим хазгт заквр өгв. (Н.М.).

164

Эр 2. ч.н. перен. О Экн түрүн төрлһтә. Дикий, самородный. Эр цаһан чолун шивә күүчәд одв. (Җ.).

Эрг, б.н. О Эңг, көвә. Һолын эрг. Берег. Эрг нег нурдг, эр нег эндүрдг. Эрг нурад элсн болдг, эк көгшрәд эмгн бодлг. (Х.ү.). Өмн эргин өвсн сәәхн, ар эргин хулснь сәәхн. (Т.т.Мөрнә дел сүл хойр). Наад бийинь эргнь долан миңһн алд. (Җ ).

Эргү, б.н., чн. О ухань тату, һәрг, тенг, һәргтә, муңхг, зүүлсн. Глупец; глупый. Эргү күн чидлән меддго. Эргү, һәргтә иньгәс ухата өшәтн деер. Цецн нег үмкҗ, эргү хойр үмкҗ. Эргү күн эр эм хойрин хоорнд. (Х.ү.). Түүнлә бийән дүңцүлдг эргү юмнвч? (Җ.).

Эргх, үүлд. 1. О Дуһрх; эргәд дуһрх; нег ормдан дуһрх. Вертеться; вращаться; кружиться. Теермлә әдл эргх, тергн метәр даңшх. (Х.ү.). Эргв, эргв, экнь эс эргҗ. (Т.т. Теерм). Эрәтә үкр эргә-эргә бәәҗ тарһлҗ. (Т.т. Иигтә утцн). Эргд хар нүднь арвн хойр эргәд. (Җ.). 2. О Төгәлх. Обходить кругом, объезжать. Эргәд һарч ирх; балһс эргх; эргәд тәгәлх; һазр эргх. Довңдаг доһлң керә эргҗ. (Т.т. Үс хәәчлх). Нәәмн миңһн уул эргәд. (Җ.). 3. О Хәрү ирх. Эргҗ ирх. Возвращаться. Эзн гиҗ эргҗ авхшв. (Җ.). 4. Эргҗ хәләх. Поворачивать(ся), оборачивать(ся). Толһаһан эргүлх; нааран эргҗ хәләх; цааран эргҗ йовх. Хар үкр гер эргҗ. (Т.т. Сүүдр гер эргҗ).

Эрдм, б.н. 1. О Сән медрл; чадвр; нәрн урн. Эрдм дасх; сән эрдмтә; олн эрдмтә. Мастерство; специальность. Эрдмтә күн үрлт уга. Эдәр бийән чимхәр, эрдмәр бийән чим. Орчлң нарар гегәрдг, күн эрдмәр гегәрдг. Сурһуляс эрдм дасдг, сумнас әмн хольҗдг. (Х.ү.). 2. перен. Күңкнлт. Цецрлт. Доблесть; мудрость; достоинство. Үзүр болһндан эрдмтә эгц арвн цаһан хурһнь. (Җ.).

Эрдм-билг, парн., б.н. О Ухан, билг. Талант; одаренность. Ик эрдм-билгтә күн.

Эрдм-сурһуль, парн., б.н. О Сурһуль сурч эрдм дасх, медрл авх, ухата, билгтә болх. Образование, образованность.

165

ухан-сурһульд йозур уга, эрдм-сурһульд көгшн уга. Эрдм-сурһульта күн-эркн байн. (Х.ү.).

Эрднь, б.н., ч.н. О Йир ик үнтә юмн; үнтә зөөр; хәәртә; ик үнтә. Драгоценность; драгоценный. Эрдмәс үлү эрднь уга. Хол һазриг өөрдүлдг мөрн эрднь, хойр күүг иньг кедг күүкн эрднь. Эрдниг эс зарлв чигн, эзн дала олдх. (Х.ү.). Ил сәәхн цецг - цаг зуурин чимг, ик үнтә эрдньс кезәд чигн сәәхн. (Цецн үг). Эрднь делтә, сувсн сүүлтә. (Җ.).

Эркә, б.н. О Һарин ик хурһн. Большой палец. Эркә хурһн. Эркән чинән көвүн эр хоңһр дуута. (Т.т. Хоңх). Эркә чиңгә бийтә, эр хоңһр дуута. (Бур.т.т.Зөг). Эркән чигә цагаснь авн иҗлдәд, эврә үрн гиһәд санчксн. (Д.Б.) Эркән дүңгә һунн наста цагтнь. (Җ.).

Эркн 1. ч.н. 1. О Ик чинртә; учр-утхта; һол. Важный, главный. Эркн төр; эркн керг. 2. О Сән, йир сән; арһтань; сән гисн. Лучший, наилучший. Дөрвн түвин дөчн хойр хань эркн шарин зурһан миңһн арвн хойр урчудан дахулҗ ирәд. (Җ.).

Эркн 2. б.н. О Үүднә мөр. Порог двери. Үүднә эркн; хальмг герин эркн. Алтн торлг бәәшңд барун эркн талнь суув. (Җ.). Дуудулсн тавн залунь хаанад адһсн орҗ ирәд, герин эркнә өөр зерглдәд, өвдглдәд, махлаһан һартан бәрсн суулдна. (Х.т.).

Эркн 3. б.н. О Маань умшхларн һартан эргүлдг юмн. Чётки.

Эрүл, ч.н. 1. О Гем-шалтг уга, гемтә биш, гем-зем уга. Здоровый (не больной). Эрүл күн; эрл-дорул бәәх. Гемтло эрүл бәәхлә, тәрүнәс сән юмн уга. Эрүл-менд бәәх. 2. О Согту биш, сергсн. Трезвый. Эрүлин ухан согтхла, һардг. Эрүлин ухан - согтуднь. (Х.ү.).

Эрх 1. үүлд. О Сурх, эвлүн кевәр сурх. умолять, просить; желать. Нег эрв, хойр эрв. Һурвдад эрхләнь зөв гив. (Җ.). Не, ода мел иигәд эрәд-сурад бәәхләтн, келәд чигн оркхмн кевтәв. (Д.Б.).

166

Эрх 2. үүлд. О Эрәслх, эрәсинь чаңһах; эргүлҗ чаңһах. Эрәсинь эрх. Ввинчивать; поворачивать; закручивать. Шанаднь шаһа эрх. (Җ).

◊ Эрәсинь эрх (чаңһах). О Некврән чаңһах, заквран гүүдүлх. усилить требование, ввести строгий режим. Келсәрнь боллго оңгдан селвг өгәд, эврәһәрн кехәр седсн улсин эрәсдиг чаңһаҗ чаддг билә. (Бад. А.).

Эсвлх, үүлд. О ухалх; уха гүүлгх; уха туңһах; думать; гүүнәр санх; тоолх; тоолҗ һарһх; эсв кех. Эсвлҗ тоолх; эсвлҗ ухалх. Думать; раскинуть умом; решать; обдумывать, вычислять.

Эсрң, ч.н. О Хөөт, хөөтк ирх кем, ирх җил. Будущий, грядущий. Эсрң җил. Эсрңгәс ирәд нег зәңгинь автн, - гиҗ Каҗ келв. Хәрнь эн хамгиг эсрң хавртан намаг иртл күцәҗ ав. (Э.К.). Эсрңдән энүнәсн үлү дембрлтә Цаһа кех болый. (К.С.). Эн Цееҗин келсн үгәр эсрңгин үрс сар урһад ирв. (Җ.).

Эццн, ч.н. О Ярһа, турңха. Худой, тощий. Эццн күн; эццн мөрн; эццн хөн. Эццн мөрнд үүлн чигн ацан. (Х.ү.).

Ээлтә, ч.н. 1. О Ниитә, эвлүн, таалта, эвтә, эвтә-довта. Мирный, дружный. 2. О һольшг олмһа. Ласковый, вежливый, обходительный. Ээлтә күн; ээлтә улс; ээлтә күүкд; ээлтәһәр үг келх. ухан-седкл негн болхла үг келхд ээлтә. (Д.Б.). Ээлтә туһл хойр эк көкдг. (Х.ү.). Ээлтә үкр хойриг көкүлдг. (Дун. Үкрт туһл авхуллһн).

Ээлтх, үүлд. О Төвкнүн бәәх; эв болх; ниитә бәәх; эвлүн бәәх. Быть в мире, дружбе. Ээлтҗ хоорндан күүндвр кех; ээлтәд, нег-негән медҗ авх. Алдр Җаңһрла ээлтәд, амр бәәх биләвидн. (Җ.).

Ээм, б.н. О Күүнә цогцин мөч. Плечо. Дәкн үлдән ээм деерән оркад басл кесг чавчлдад оркв. (Җ.). Эгч дү хойрин ээм цацу. (Т.т. Үүднә хойр босха).

Ээмдх, үүлд. О Ээм деерән авх. Нести на плечах, класть на плечо. Күнд һарта Савр күнд шар балтан ээмдәд, атхр зандн модна сүүдрт алцаһад зогсв. (Җ.).

167

Ээх, үүлд. 1. О Дулалх, бүләлх, халулх; ээврлх. Греть, нагревать. Һаран һалд ээх; нарнд ээгдх; һалын цогт һаран ээх. Һалд һаран ээхлә - һазак киитн уйрдг. Илмһә үг соңсхла, иньгин зүркн амрдг. (К.С.). Һурвн эмгн элкән ээҗ. (Т.т. Тулһин һурвн шиир, һулмтин чолуд). 2. перен. О Секгдх, тәәлгдх. Открываться, раскрываться. Нүдән ээх. Цецгүд нүдән ээҗ. Нохан кичг нүдән ээҗ. (Бад.А.).

Я, межд. О Һунджах, харм төрҗәх бәәдл үзүлҗәх юмн. Междометие, выражающее сожаление, досаду. Ой, ох, ах. Я, яһлав, заһситн гелң авад, зулҗ одв. (Х.т.). Я, әрлһич түүгән, терчн кергтә юмн биш.

Яалх, үүлд. разг. О Ярдх, яхлх, чингдх, эвдх. Ныть, стонать; ощущать боль. Яхлад-яалад йовдмч. Шавта көл яалҗана.

Яарх, үүлд. 1. О Яалх, өвдх, чингдх, шарклх. Болеть. Яарсн Махмуд. Өрлә сернь гихнь... толһам яарад һарн гиҗәҗ. (Т.А.). 2. О Баглрх, хурх, шагшх, хәрглдх, дарцх. Толпиться, сгрудиться. Мал худгин өөр яарлдад бәәнә. Хөд худгин оңһцта уснур яарад орад йовна.

Яах, үүлд. О Ю кех, яһҗ бәәх. Что делать? как быть? Яах- кехән эврән мед. ухан дундан санв; Арг улан Хоңһран яахв? Ардк һунхн улан Шовшуран яахв? (Җ.). Махнтн махим идҗ оркхла, яахв? - гиҗ өвгн келв. (Х.т.).

Яв-яв (яб-яб) гих, үүлд. О Яр-яр гих; тар-тур гих, керлдх, цүүгх. Пререкаться, отговариваться. Юунд яв-яв гиһәд бәәнч үүнд. (М.Н.). Яб келн һазр долаҗ. (Т.т. һосна ул).

Явшх, үүлд. О Яңшх, ярх, дала үг келх, бурх, кевшх. Болтать, много говорить. Явшх-кевшх.

Яг гих, үүлд. О Тош гиҗ ә һарһх. Издавать треск. Яг гисн ә тодрхаһар соңсгдв. Яг гиһәд хойр әңгд хуһрв.

168

Яг: яг-таг, парн. нар.. О Заг угаһар, таг, батар; диг-таг кевәр, дигтәһәр. Плотно; впору, по мерке, точь-в-точь. Үүд яг- таг батар хаах. Яг-таг болсн хувцн. Эн башмг көлдм... дигтә, яг-таг болв.

Яһад, о.н. О Юңгад? Почему. Яһад эс ирвт? Яһад йовҗахмт? Соңс, ут чикн, чи намаг яһад күләлһәд, даарулад бәәнәч? Сахлан ас! - гинә Зара. (Т.).

Яһҗ, о.н. О Яһҗ, ямр кевәр. Как? каким образом? Яһҗ күрсмб; яһҗ тосв? яһҗ бәәх? яһҗ дасх? яһҗ йовх? Келн гихнь, чамд яһҗ келхв, бән гихнь, яһҗ бәәхв? (Җ.). Ах, менд бәнч? - гинә. - Бәәнә, бәәнә. Яһҗ йовнач, Иван? - гинә. (Т.).

Яду, б.н., ч.н. О Түрү; түрү-зүдү, угатя. Бедный, затруднительный. Яду улс; яду түрү бәәх. Яду күн яма бәрдг. Ядуһин мал - яман. (Ү.). Үрүдсн седкл ядуһар көгшрдм. (Б.Б.). Яду хуучн хувцарнь ялчнь медҗ тәәшнр хаанд зәңглхдән эмәһәд, хәрү хәртхә гинә. (К.Д.). Үгатя, яду улстан му, сән гил уга... (Х.п.а.).

Ядх, үүлд. О Күчндх, арһ уга болх; юм кедг арһ уга, юм кеҗ эс чадх. Не иметь возможности что-либо делать, затрудняться. Күчндх, арһ уга болх. Кеҗ ядх, келҗ ядх, сурҗ ядх. Авх зөвтә күүк олҗ ядад. (Җ.).

Ялдах, үүлд. О Талвах, налах, сунх. Растянуться; раздаться вширь. Ялдаһад кевтх. Герин эзн асхн кевтсн кевтән, седклднь зовлң уга, севркәднь заг уга, ялдаһад кевтнә. (Э.К.). Яшлт һол сәәхн, ялдасн номһн урсхулта. (С-Б.Х.).

Ялмн, б.н. О Тогльҗ гүүдг аң. Тушканчик. Ялмта һазр. Ялмн; теегт бәәршнә. Ялмн сәәхн хаата. (Җ.). Амсур сүүлтә ялмн альвлад, тогляд одна. (К. С.). Туг-туг гүүдлтә, туһл хоңшарта. Туг сүүлтә, туһл нооста, хатрлһнь хальһн, довтлһнь дольһн. (Т.т. Ялмн). Мөрн ялмн, хөн ялмн.

Яман, б.н. О Үүрмг мал. Коза. Ямана ноосн; ямана арсн. Ямана махн; ямана үсн; ямана өвр; ямана көвкр бул. Ямана өмнәснь ә, мөрнә ардаснь ә. Яман гихлә, темән гидг. (Х.ү.).

169

Хаана үүдн хаалһата, эзнә үүдн тәәлһәтә. (Т.т. - бур. Хөөнә сүл; ямана сүл.)

Ямаран, о.н. О Ямр чинртәһинь сурҗах сурвр. Какой? каков? что за? Эндр ямаран өдрв? Ямр шин зәңг бәәнә? Давҗ одсн цагиг ямаран чигн арһмҗар бәрҗ болшго. (Х.ү.).

Яңһг, б.н. О Хату көрстә, әмтәхн идәтә земш. Читлг. Орех. Яңһгин модн; яңһгин көрсн. Ясн дотрк экн мет, яңһг дотрк идән мет. (Х.ү.). Хәәсн бичкн, хашнь әмтәхн. (Т.т. Яңһг). Яһҗ бәәнәт, яңһг яһҗ урһв эн җил? Эн җил кедрин яңһг ямаран нигтәр урһсинь медҗәнч? (К. А.).

Ярвадх, үүлд. Акадлх, цүүгә татхар седх. Провоцировать что-л. - Хәлә, махнтн махим идҗ, - гиҗ өвгн ярвадна.

Ярвх, үүлд. Ярвг-яашг кех; ярвһр болх. Недомогать, болеть; (Х.Т.). Гемтәд эн ярвҗана.

Ярһа 1. ч.н. 1. О Гемтә бәәдлтә, шалтлсн. Нездоровый, болезненный. Ярһа өнг һарх. 2. перен. О Эццн, ясн ярд болсн. Тощий, худощавый. Ярһа күн, ярһа цогц, ярһа мөрн. Өндр нурһта, ярһа күн цогцарн нәәхләд, үрвәд аашна. Ярһа цогцта, утулң чирәтә, һольшг авцта, номһн авгта... (И.Л.). Ярһа кеерән унсн болхгов, япона дәәнднь мордсн болхгов. (Х.п.а.).

Ярһа 2. б.н. О Ханср модн болн земш. Кизил. Өнчн ярһа модыг суһ татад сөңглв. (Фольк.). Өнчн ярһа моднд ишлсн. (Җ.).

Ярлзх, үүлд. О Цәс-цәс гих, гилвкх, гилвлзх, цәәх. Сверкать, блестеть. Ярлзҗ инәх (мишәх). Байрта ярлзсн бәәнә. Дуң цаһан шүднь дуунаһас ярлзад. (Җ). Наадҗ инәҗәһәд... нанур хәләләч, юңгад тигҗ ярлзҗ мишәләч. (К. Д.).

Ясн, б.н., ч.н. 1. О Цогц-махмудын әңгүд. Кость, кости; костяной. Цаһан ясн; хату ясн; ясн уга махн; үүрмг ясн. Арсн ясн хойр (йир эццн, ясн ярд болсн күүнә тускар). Ясн уга келн. Ясн бәәхлә, махн урһх. Нохас хоорндан яс булалдхла - миист олзта. (Х.ү.). улан туһл ясн хашата. (Т.т. Келн, шүдн). Ясн болдар товчлсн. Арвн цаһан ясн

170

альк уулын белд әгрхинь медх бишв. (Җ.). 2. Идән; экн. Косточка; семя, семена. Нарн цецгин ясн; һууһин ясн; тәмснә ясн. Яснд хахсн күн, яңһгин идәг үүлчкәд иддг. (Ү.). Үүдн уга герт ү-түмн дәәчнр. (Т.т. Тарвсин ясн).

Ясх, б.н. үүлд. 1. О Ясвр кех, чиклх, диглх, диг-дара кех. Бийән ясх. Приводить в порядок, исправлять, налаживать. Дала цаһан бийсән яслцад. (Җ ). 2. О Дәәнә зер-зевән белдх. Приводить в боевую готовность. Түмн шар-цоохр агтиг ясад, һурвн җил болсн эн. (Җ.). 3. О Эвдрсн юм ясх. Чинить, ремонтировать. Хаалһ ясҗ 4. Делгх. Стелить, застилать (постель). Ор ясх. 5. Бәәр тосхх, үр кех. 6р ясх. Вить, свивать (гнездо).

Ятх, б.н. О Көгҗмин зевсгин нерәдлһн. Арфа, лира. Ятхин дун. Ятх цокх. Биив ятхин дун җиңнв. Цуур, ятх хойрин айс алдл уга дахлцв. Дел сүүләснь ятх-хуурин дун һарад. (Җ.). У тег мет өргн, уйдлһта ут хальмг дун чилхлә, һарар цокдг хальмг келн улсин домбр, товшур, ятх олн зүсн айсар омг өгнә. (Бад.А.). Хуур, ятхан чигн татад, цокад оркдг, хурһн болһндан эвтә, дууч, биич залу бәәсмн. (Д.Б.). Тер цоорхаһар орад, барун биидк орн дор орад кевт. Күргнчн ирәд, нәәмн чивһстә ятхан цокх, - гив. Хамг һазрин шовуд тер нүкн деер биилх. (Х.т.).

Ях гих, яхлх, мәжд., үүлд. О Яалх, яхлҗ зовх. Стонать. Ях гидг заң уга. (Җ.).

Яшл, б.н. О Модна нерн. Ясень. Ик баг яшлар орад. (Җ.). Йовҗ, йовҗ нег ик яшлд ирәд, маляд иш кех тавн бәрм яшл керчң авад, деернь тавн бәрм суха тәәрҗ авна. (Х.т.). Яшл иштә маляг бәрҗ эс болҗ. (Т.т. Моһа).

Яшм, б.н. О Үнтә чолун; эрднь чолун. Яшма.

172

Справочное издание

<<< < Предыдущая 12 / 32 3 > Следующая >>>

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]

#
17.04.20233.21 Mб2түумр.doc
#
17.04.20233.21 Mб6түүмр.docx
#
06.11.2024360.99 Кб4тәәлвр толь.docx
#
17.04.202316.83 Mб5усна экн булг.docx
#
06.11.2024345.34 Кб4халмьг келня синонимсин толь.docx
#
03.11.2024308.17 Кб0хальмг келнә тәәлвр толь.docx
#
06.11.202412.01 Mб5хальмг туульс 1979.docx
#
11.10.20241.34 Mб2хальмг туульс 1979.txt
#
01.02.202528.2 Mб5Хар келн тоһрун.docx
#
21.04.202353.41 Mб51Хуучн үгд худл уга (1).pdf
#
17.04.202315.52 Mб5цагин гүүдл.docx