18-ameliy Python
.pdf
18-ámeliy jumıs
Python programmalastırıw tilinde massivler
1. TEORIYALIQ BÓLIM
Massiv (Array) - bul bir tiptegi elementlerdi saqlaw ushın qollanılatuǵın maǵlıwmatlar strukturası. Python tilinde massivler menen islew ushın bir neshe usıl bar:
a)List (Dizim):
Ózgeriwshi uzınlıqtaǵı massiv
Hár qıylı tip maǵlıwmatlardı saqlawı múmkin
Kvadrat qawsırmalar [] menen jaratıladı
b)Tuple:
Ózgermeytuǵın massiv
Dumalaq qawsırmalar () menen jaratıladı
c)NumPy Array:
Ilimiy esaplawlar ushın arnalǵan
Bir tekli maǵlıwmat tipi
Tezlik jaqtan effektivli
2. ÁMELIY BÓLIM
1.List penen islew:
#List jaratıw
sanlar = [1, 2, 3, 4, 5]
sozler = ["alma", "almurt", "erik"]
# Elementke kirisiw print(sanlar[0]) # 1 print(sozler[1]) # almurt
# List uzınlıǵı print(len(sanlar)) # 5
# Element qosıw sanlar.append(6)
print(sanlar) # [1, 2, 3, 4, 5, 6]
#Element óshiriw sanlar.remove(6)
print(sanlar) # [1, 2, 3, 4, 5]
2.Tuple menen islew:
#Tuple jaratıw
koordinata = (10, 20)
rang = ("qızıl", "jasıl", "kók")
# Elementke kirisiw
print(koordinata[0]) # 10 print(rang[1]) # jasıl
# Tuple uzınlıǵı print(len(rang)) # 3
3. NumPy Array menen islew:
import numpy as np
# NumPy array jaratıw
arr = np.array([1, 2, 3, 4, 5])
#Matematikalıq ámellerdi qollaw print(arr * 2) # [2 4 6 8 10] print(arr.mean()) # 3.0 print(arr.sum()) # 15
4.Kóp ólshemli massivler:
#2D List
matrix = [
[1, 2, 3], [4, 5, 6], [7, 8, 9]
]
print(matrix[1][1]) # 5
# 2D NumPy array
np_matrix = np.array([[1, 2, 3], [4, 5, 6], [7, 8, 9]]) print(np_matrix.shape) # (3, 3)
5. Ámeliy másele:
def massiv_statistika(sanlar):
"""Massivtiń statistikalıq kórsetkishlerin esaplaydı""" orta = sum(sanlar) / len(sanlar)
maksimum = max(sanlar) minimum = min(sanlar)
return {
"orta": orta, "maksimum": maksimum, "minimum": minimum
}
# Qollanıw
sanlar = [10, 5, 8, 12, 3, 7] nat = massiv_statistika(sanlar)
print(f"Orta mánisi: {nat['orta']}") print(f"Maksimum: {nat['maksimum']}") print(f"Minimum: {nat['minimum']}")
Keliń, hárbir bólimdi izbe-iz túsindirip shıǵayıq:
1. LIST (DIZIM) KODLARÍ:
sanlar = [1, 2, 3, 4, 5]
sozler = ["alma", "almurt", "erik"]
Bul jerda eki list jaratıldı:
sanlar - sanlı massiv
sozler - tekstli massiv
List elementlerine index arqalı kirisemiz:
print(sanlar[0]) # 1-shi element print(sozler[1]) # 2-shi element
Pythonda indeksler 0-den baslanadı. Yaǵnıy, 0-element birinshi element boladı.
append() hám remove() metodları:
append() - listtiń aqırına element qosadı
remove() - berilgen elementi óshiredi
2. TUPLE KODLARÍ:
koordinata = (10, 20)
rang = ("qızıl", "jasıl", "kók")
Tuple list sıyaqlı, biraq ózgertiw múmkin emes. Yaǵnıy, element qosıw yamasa óshiriw múmkin emes.
3. NUMPY ARRAY KODLARI:
import numpy as np
arr = np.array([1, 2, 3, 4, 5])
NumPy - ilimiy esaplawlar ushın keń qollanılatuǵın kitapxana.
arr * 2 - hámme elementlerdi 2-ge kóbeytedi
mean() - orta arifmetikalıq mánisti tabadı
sum() - barlıq elementler qosındısın tabadı
4. KÓP ÓLSHEMLI MASSIVLER:
matrix = [ |
|
[1, 2, |
3], |
[4, 5, |
6], |
[7, 8, |
9] |
] |
|
Bul 3x3 ólshemli matrica. matrix[1][1] arqalı 2-qatardıń 2-elementine kiremiz (5).
5. ÁMELIY MÁSELE:
def massiv_statistika(sanlar):
Bul funkciya massivtiń:
Orta mánisin (sum(sanlar) / len(sanlar))
Maksimum mánisin (max(sanlar))
Minimum mánisin (min(sanlar))
esaplaydı hám sózlik (dictionary) túrinde qaytaradı.
Nátiyjeni shıǵarıw:
sanlar = [10, 5, 8, 12, 3, 7] nat = massiv_statistika(sanlar)
Funkciyaǵa massivti jiberemiz hám nátiyjeni nat ózgeriwshisine saqlaymız, soń ekranǵa shıǵaramız.
ÁMELIY MÍSALLAR
1. Oqıwshılardıń bahaların esaplaw:
def bahalardy_analiz_et(bahalar):
"""Oqıwshılardıń bahaların analiz etedi""" orta = sum(bahalar) / len(bahalar) eń_joqarı = max(bahalar)
eń_tómen = min(bahalar)
bes_sanı = bahalar.count(5) tórt_sanı = bahalar.count(4)
return {
"orta": orta,
"eń_joqarı": eń_joqarı, "eń_tómen": eń_tómen, "besler": bes_sanı, "tórtler": tórt_sanı
}
bahalar = [5, 4, 5, 3, 4, 5, 4, 3, 5] nat = bahalardy_analiz_et(bahalar)
print(f"Orta baha: {nat['orta']}") print(f"Eń joqarı baha: {nat['eń_joqarı']}") print(f"Eń tómen baha: {nat['eń_tómen']}") print(f"Besler sanı: {nat['besler']}") print(f"Tórtler sanı: {nat['tórtler']}")
2. Tovar bahaların esaplaw:
def tovarlar_esabı(atları, bahalar):
"""Tovarlar haqqında maǵlıwmat beredi""" if len(atları) != len(bahalar):
return "Qátelik: atlar hám bahalar sanı birdey bolıwı kerek"
eń_qımbat = atları[bahalar.index(max(bahalar))] eń_arzan = atları[bahalar.index(min(bahalar))] ulıwma_summa = sum(bahalar)
return {
"eń_qımbat_tovar": eń_qımbat, "eń_arzan_tovar": eń_arzan,
"ulıwma_summa": ulıwma_summa
}
tovar_atları = ["nan", "sút", "gósht", "alma", "kartoshka"] tovar_bahaları = [2000, 8000, 45000, 15000, 5000]
nat = tovarlar_esabı(tovar_atları, tovar_bahaları) print(f"Eń qımbat tovar: {nat['eń_qımbat_tovar']}") print(f"Eń arzan tovar: {nat['eń_arzan_tovar']}") print(f"Ulıwma summa: {nat['ulıwma_summa']} som")
3. Temperatura maǵlıwmatların analiz etiw:
def temperatura_statistikası(kúnlik_temp):
"""Háptelik temperatura maǵlıwmatların analiz etedi""" orta_temp = sum(kúnlik_temp) / len(kúnlik_temp) eń_ıssı = max(kúnlik_temp)
eń_suwıq = min(kúnlik_temp)
ıssı_kúnler = len([temp for temp in kúnlik_temp if temp > 30]) suwıq_kúnler = len([temp for temp in kúnlik_temp if temp < 15])
return {
"orta_temperatura": orta_temp,
"eń_ıssı": eń_ıssı, "eń_suwıq": eń_suwıq, "ıssı_kúnler": ıssı_kúnler, "suwıq_kúnler": suwıq_kúnler
}
temperatura = [25, 28, 32, 30, 27, 22, 24] nat = temperatura_statistikası(temperatura)
print(f"Orta temperatura: {nat['orta_temperatura']:.1f}°C") print(f"Eń ıssı kún: {nat['eń_ıssı']}°C")
print(f"Eń suwıq kún: {nat['eń_suwıq']}°C") print(f"30°C dan joqarı kúnler: {nat['ıssı_kúnler']}") print(f"15°C dan tómen kúnler: {nat['suwıq_kúnler']}")
4. Oqıwshılar dizimin sortlaw:
def oqıwshılardı_sortlaw(atlar, bahalar):
"""Oqıwshılardı bahaları boyınsha sortlaydı""" oqıwshılar = list(zip(atlar, bahalar))
sortlanǵan = sorted(oqıwshılar, key=lambda x: x[1], reverse=True)
print("Oqıwshılar reytingi:")
for i, (at, baha) in enumerate(sortlanǵan, 1): print(f"{i}. {at}: {baha}")
atlar = ["Azamat", "Gúlnara", "Berdaq", "Diana", "Erik"] bahalar = [87, 95, 82, 91, 88]
oqıwshılardı_sortlaw(atlar, bahalar)
5. Massivti filtrlew:
def pútin_sanlar_analizi(sanlar):
"""Pútin sanlar massivi menen islew"""
jup_sanlar = [san for san in sanlar if san % 2 == 0] taq_sanlar = [san for san in sanlar if san % 2 != 0]
print("Jup sanlar:", jup_sanlar) print("Taq sanlar:", taq_sanlar)
print(f"Jup sanlar sanı: {len(jup_sanlar)}") print(f"Taq sanlar sanı: {len(taq_sanlar)}") print(f"Jup sanlar qosındısı: {sum(jup_sanlar)}") print(f"Taq sanlar qosındısı: {sum(taq_sanlar)}")
sanlar = [1, 4, 7, 2, 9, 6, 3, 8, 5] pútin_sanlar_analizi(sanlar)
Bul mısallardı ózińiz qollanıp kóriw ushın Python interpretatorına kiritiw múmkin. Hár bir mısal massivler menen islewdiń hár qıylı aspektlerin kórsetedi.
TEST
1.List (dizim) qaysı belgiler menen jaratıladı?
a)[]
b)()
c){}
d)<>
Durıs juwap: a) []
2.Pythonda massiv elementleri qanday indeksten baslanadı?
a)1
b)-1
c)0
d)2
Durıs juwap: c) 0
3.Tómendegi qaysı kod list uzınlıǵın tabadı?
a)list.length()
b)list.size()
c)len(list)
d)list.count()
Durıs juwap: c) len(list)
4.List elementine qosıw ushın qaysı metod qollanıladı?
a)add()
b)append()
c)insert()
d)push()
Durıs juwap: b) append()
5.Tómendegi qaysı massiv tipi ózgermeytuǵın (immutable) bolıp esaplanadı?
a)List
b)Tuple
c)Set
d)Dictionary
Durıs juwap: b) Tuple
6.NumPy massivinde ortasha mánisti tabıw ushın qaysı metod qollanıladı?
a)average()
b)median()
c)mean()
d)middle()
Durıs juwap: c) mean()
7. Tómendegi kodtıń nátiyjesin anıqlań:
sanlar = [1, 2, 3, 4, 5] print(sanlar[-1])
a)1
b)5
c)4
d)Qátelik
Durıs juwap: b) 5
8.List elementlerin óshiriw ushın qaysı metod qollanıladı?
a)delete()
b)pop()
c)remove()
d)b hám c juwaplar durıs
Durıs juwap: d) b hám c juwaplar durıs
9.Kóp ólshemli massivde matrix[1][1] elementi qay jerde jaylasqan?
a)1-qatar, 1-baǵana
b)2-qatar, 2-baǵana
c)1-qatar, 2-baǵana
d)2-qatar, 1-baǵana
Durıs juwap: b) 2-qatar, 2-baǵana
10.Listtiń barlıq elementlerin qosıw ushın qaysı funkciya qollanıladı?
a)sum()
b)total()
c)add()
d)plus()
Durıs juwap: a) sum()
Qosımsha túsindirmeler:
Test 1: List - Pythondaǵı eń kóp qollanılatuǵın massiv túri, kvadrat qawsırmalar [] arqalı jaratıladı.
Test 2: Pythonda indeksler 0-den baslanadı, yaǵnıy birinshi element 0-indekste jaylasadı. Test 3: len() funkciyası massiv uzınlıǵın tabıw ushın qollanıladı.
Test 4: append() metodı listtiń aqırına element qosıw ushın qollanıladı.
Test 5: Tuple - ózgermeytuǵın massiv túri, jaratılǵannan keyin ózgertiw múmkin emes.
Test 6: NumPy kitapxanasında mean() metodı orta arifmetikalıq mánisti tabadı.
Test 7: Teris indeks (-1) listtiń aqırǵı elementin bildiredi.
Test 8: pop() - indeks boyınsha óshiredi, remove() - mánisi boyınsha óshiredi.
Test 9: Kóp ólshemli massivlerde birinshi indeks qatardı, ekinshi indeks baǵananı bildiredi. Test 10: sum() funkciyası massiv elementleriniń qosındısın tabadı.