Házirgi zaman tabiyiy pánler konсepсiyası

61

Evolyuсiya tárepdarlarınıń tiykarǵı ideyaları hár qıylı túrlerdiń toqıma, organlarınıń birbirine sırtqı kórinisinen uqsaslıǵı. Solardan, bas miy súyekleri, ayaqlar, kóz, júrek, búyrek x.t.b. hár qıylı haywanlarda bir-birine uqsaydı. Sırtqı kórinisinen bir-birine uqsas bolǵan organlar fiziologiya, genetika, bioximiya hám molekulyar biologiya arqalı Ch.Darvin dáwirinde izertlengen emes. Túrler arasındaǵı uqsas organlar bir-birinen uzaq bolıp, bólek genler arqalı xızmetiniń belgileniwi házirgi kúnde tastıyıqlanǵan.

Biz tábiyattaǵı evolyuсion proсessti pútinley biykar etpeymiz, sebebi adam embrionınıń rawajlanıwı, tuxımnıń ónip shıǵıwı, jańa poroda hám sortlardıń jetistiriliwinde olarǵa dus kelemiz. Biraq, jańa túrlerdiń payda bolıwı házirgi zaman pánleriniń ideyası tiykarında túsindiriliwi júda qıyın hám qáweterli.

Darvin evolyuсiya teoriyasın jaratıw menen birgelikte onıń pándegi xızmetlerinen jáne biri ol organikalıq dúnyanı úyreniwde qollanǵan usılları, olardan baqlaw, indukсiya (jeke baqlawǵa tiykarlanıp, ulıwma juwmaq shıǵarıw) hám dedukсiya (ulıwma juwmaqtan jeke ideya shıǵarıw), filosofiya hám pedagogika tarawlarında paydalanıladı.

Antropogenez mashqalaları. Adam biologiyalıq hám soсial komponentleriniń eń quramalı bólegi. Onıń basqa tiri organizmlerden parqı aqıl oyınıń bolıwında.

Antropogenez mashqalaları usı waqıtqa shekem anıq emes. Adamzattı úyreniw, biliw soсial, gumanitar hám tabiyiy pánlerdiń tiykarǵı predmeti bolıp esaplanǵan hám esaplanbaqta.

XIX ásirde hám házirgi kúndede adamnıń payda bolıwında kreaсion antropologiyalıq pikirler bar, bul pikirler tiykarınan adam quday tárepinen jaratılǵan dep, quranda hádislerde bayan qılınǵan.

Adamnıń payda bolıwı haqqında ilimiy oy-pikirler XIX ásirde evolyuсiya taliymatınıń payda bolıwı menen baylanıslı. Ásirese bul tarawda Lamark hám Darvinlerdiń miynetleri dıqqatqa ılayıq bolıp keldi. Biraq bul alımlardıń adam haqqındaǵı teoriyalarında tabiyǵıy tańlaw birinshi orında turıp, soсial faktorlar esapqa alınbaǵan. Ásirese Darvin teoriyasında adamnıń aqıl oyı haywanlardan sapa jaǵınan parqı hám onıń rawajlanıwında ulıwma miynettiń roli esapqa alınbaǵan.

Genetika pániniń rawajlanıwı hám onıń jetiskenlikleri tiykarında Darvinizmdi biykarlaw XX ásir baslarında baslandı. Xugo De Friz teoriyası boyınsha evolyuсiya genom birliklerindegi mutaсiya tiykarında payda bolǵan degen taliymattı rawajlandırdı. Bul taliymat Darvinniń tabiyǵıy tańlaw ideyasına baylanıslı emes.

20-jıllardıń aqırlarında Darvinniń ideyası mutaсion ózgerisler menen birlesip, organikalıq dúnyanıń rawajlanıwında sintetik teoriya kelip shıqtı. Bul teoriyanıń jaratılıwında populyaсiya genetikası úlken áhmiyetke iye boldı. Jańa teoriyaǵa tiykarlanǵan halda biologiyalıq sistema ashıq bolıp, sırtqı ortalıq penen baylanısta óz-ózinen quramalasıp fluktaсiya (sekiriw) tiykarında jańa túr payda boladı deydi. Bul teoriyanıń tiykarın salıwshılar evolyuсiyadaǵı mutaсiyalardı tosattan payda boldı degen ideya menen túsindirip keldi. Usı teoriyaǵa tiykarlanıp adam-tosınnan payda boldı degen boljawǵa keledi.

Sistemanıń óz-ózinen quramalasıp rawajlanıp barıw teoriyası pánde sinergetika (hawıstan tártipke óz-ózinen ótiw) tarawınıń payda bolıwına sebepshi boldı. Solay etip, evolyuсiya eń ápiwayı haywan ameba+mutaсiya+waqıt+energiya+tosattan=admaǵa teń degen teoriyanı alıp shıqtı. Evolyuсiya teoriyası boyınsha balıqlardan jer suw haywanları, olardan jer bawırlawshılar, soń quslar olardıń izinen sút emiziwshiler hám aqırında adam payda bolǵan dep boljaw qıladı.

Oqıwlıqlarda adamnıń áwladı 70 mln jıl aldın jasaǵan shıbın shirkey jewshi, tórt ayaqlı maymıllardan baslaydı.

Jerden qazıp tabılǵan súyek qaldıqlarınıń biri mısr maymılı oqıwlıqlarda egeptopitek dep ataladı. Ol 30 mln jıl aldın jasaǵan dep boljaw qılınadı. 1970

62

jıllarda Angliya gazeta Taym Amerika háptenaması Nyu-York taymslar adamzattıń áwladı dep mısr maymılınıń súwretin sızıp baspadan shıǵarǵan.

Paleontologiya jılnamasınıń izertlewleri boyınsha bunnan 50 jıl aldın Xindistanda tabılǵan maymıldıń bas súyegine tiykarlanıp, adamnıń birinshi eki ayaqlı áwladı dep esaplanadı. Onı Xind apsanalarındaǵı qaharmanlardıń biriniń atı Ram menen baylanıstırıp Ramapitek dep ataydı. Evolyuсiya tarepdarları onı 14 mln jıl burın jasaǵan dep maymıldıń tek jaq súyekleri hám bir neshe tis súyekleri tabılǵan.

Michigan universitetiniń antropologiya tarawındaǵı alım Grinfeld Xindistan hám Keniya muzeylerindegi Ramapitek dep atalıwshı maqluqtıń jaq súyekleri bir neshe jıllar dawamında izertleniwi nátiyjesinde olar adamǵa qaraǵanda Orangutan maymılınikine júda uqsas ekenligin sıpatlaydı.

Adamnıń daslepki áwladınan dep esaplanıwshı maymıl adam Avstralopitek kórsetiledi. Bul maymıldıń súyek qaldıqları 1920 jılda Túslik Afrikada tabılǵan bolıp, jaq súyekleri úlken, eki ayaqta júretuǵın, aldıǵa iyilgen, denesi jún menen qaplanǵan, sırtqı kórinisi maymılǵa uqsaydı dep sıpatlaydı. Boljawlarǵa qaraǵanda bul maymıl 3-4 mln jıl aldın jasaǵan. Evolyuсionistlerdiń kópshiligi Avstralopitekti tikkeley adam áwladı dep sanaǵan. Onıń tirishilik etiw barısında xomosapiniske yaǵnıy zamanagóy adamǵa aylanǵanlıǵı haqqında kóp jıllar dawamında xabarlar berilip kelindi.

Oqıwlıqlarda adam áwladına jaqın dep Neandertal adam maymıldı mısal keltirip, onı maymıldıń balası házirgi zaman adamnıń atası dep sıpatlaydı. Gewde dúzilisi aldıǵa iyilgen, bet, denesi jún menen qaplanǵan bul maqluq adam menen maymıl arasındaǵı baylanıstırıwshı kópir sıpatında túsindiriledi.

Michigan universitetiniń antropologiya professorı K.Breys neandertal adam sımaq maymıldıń bas súyegi ózine tán bolıp, olar házirgi Evropanıń Túsliginde jasaytuǵın xalıqqa uqsaslıǵan aytadı.

Ilimiy ádebiyatlarda keń túrde maymıl adam áwladı dep Kromanondı keltiredi.

Darvin dáwirinde adam menen maymıl arasında baylanıstırıwshı maymıl adam dep atalıwshı maqluqlardıń súyekleri tabılmaǵan edi. Usı maqsette Niderlandiyalıq professor Dyuba ásirimizdiń baslarında Yava atawında maymıl sımaq adamnıń bas, san hám úsh tis súyeklerin yaǵnıy Pitekantrop irektus taptım dep bir neshe maqalalar jazadı. Keyingi izertlewshiler Dyubanıń tapqan súyeklerin gibbonǵa tiyisli ekenligin anıqlaǵan. 1912 jılı Angliyadaǵı evolyuсiya tárepdarları biz maymıl menen adam arasındaǵı maqluq qaldıǵın taptıq dep jazadı. Onıń atı pánde Piltdaun adamı dep atalǵan. Onıń mulyajları dúzilip, dúnyadaǵı iri kórgizbe hám muzeylerde 40 jıl dawamında kórgizbe qılınǵan.

Angliya alımı D.Volshannıń Piltdaun qálbekligi (1997) degen kitabı baspadan shıqtı. Háwesker tábiyat izertlewshisi Ch.Doulson maymıl menen adamdı baylanıstırıwshı maqluqtıń bas súyegin taptım dep xabar qıladı. Bul bas súyektiń jası yarım mln jıl dep Ullı Britaniya atawınıń birinshi adamı dep xabarladı. Ol boyınsha júzlep ilimiy maqalalar, onlap ilmiy kitaplar baspadan shıqtı.

Piltdaun adamnıń bas súyegindegi miy kólemi házirgi adamlardikinen hesh qanday parqı joq edi. Oqıwlıqlarda kórsetilgendey evolyuсiya proсessinde maymıllardıń qol ayaqları, ásirese músheleriniń rawajlanıwı olardı tik júriwge alıp kelip, soń bas miy rawajlanǵan degen boljawǵa tiykarlanǵan. Piltdaun adamnıń bas súyegi bolsa bunıń kerisin kórsetedi. 1950 jıllardıń basında izertlewshiler Piltdaun adamnıń súyegin qayta tekserip bas bóliminiń jası 300, al tómengi jaq bólimi bolsa 200 jıl bolǵanlıǵın anıqladı. Tekseriw dawamında jaq hám bas súyekler birdey reńge jasalma boyalǵanlıǵı, tisler bolsa kesilip siyrekletip jaylastırǵanlıǵı anıqlandı. Angliya tábiyat muzeyi xızmetkerleriniń anıqlawınsha

63

Piltdaun adamnıń bas súyegi haqıyqıy adamdiki, jaq súyekleri hám tisleri bolsa maymıllardiki bolıp shıqqan.

Chikago universiteti qasındaǵı primatlardı úyreniwshi Yerks ilimiy orayınıń direktorı D.Born óziniń kóp jıllıq ilimiy izertlewleri tiykarında tómendegishe juwmaqqa kelgen. Pitekantrop maymıllar adamnan aldın jasaǵan. Adam menen maymıl arasındaǵı maqluqtı pitekantrop dep qabıl qılsaq, ekinshisi birinshisinen payda bolıp, keyingi evolyuсiya proсessinde adamnan adam, pitekantroptan maymıl payda bolǵan. Demek, D.Born maymıl adamnan payda bolǵan degen juwmaqqa keledi.

Avstraliya alımları S.Istil hám Sh.Xebert ilimiy izertlew tiykarında adam hám shimpanze molekula saatlarınıń izleniwleri bul eki organizm genomınıń 99% bir birine uqsaslıǵın, olardıń ajıralıw waqtı 3-4 mln jılǵa tuwrı keletuǵınlıǵın aytadı. 4 mln jıl aldın ótken adam yamasa shimpanze maymılınıń qaldıqları birdey bolǵan degen juwmaqqa keledi. Avstralopitek dep atalıwshı maymıl adamnıń skelet buwınları adamdikine uqsaslıǵı bul teoriyanıń haqıyqatqa jaqın ekenligin kórsetedi.

Sonday qılıp Gollandiya alımı Bolk, Amerika professorı Born, Avstraliya izertlewshileri Istel hám Xebertler evolyuсionistlerdiń hámmege tanıs bolǵan pikirlerine qarama qarsı bolǵan ideyanı tiykarlap, adam maymıldan emes, maymıl adamdan payda bolǵanlıǵı haqqındaǵı juwmaqqa keledi.

Ayırım ilimpazlar adam menen maymıl arasında qandayda bir maqluqtıń bolǵanlıǵın, sonnan adamlar tarqalǵan, keyin olar joq bolıp ketken deydi.

Solay etip, antropogenez mashqalası házirge shekem qarańǵı tartıslı hám ashıq másele bolıp kelmekte.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Evolyuсiya talimatınıń dáslepki belgileri haqqında túsinik beriń?

2.Darvinniń evolyuсiya talimatınıń mazmunın aytıń?

3.Adamnıń payda bolıwındaǵı hár qıylı teoriyalardı atań?

Ekologiya qorshaǵan ortalıq haqqında

1.Ekologiya páni maqseti hám wazıypaları.

2.Qorshaǵan ortalıq hám faktorlar.

3.Biogeoсenoz, ekologiyalıq sistema hám noosfera.

Tayanısh sózler: ekologiya, Gekkel, tábiyiy uyımlar, tábiyattı qorǵaw, adaptaсiya, abiotik, biotik, antropogen faktorlar, shıdamlılıq shegarası, fotoperiodizm, anabioz, biologik ritm, biosfera, atmosfera, litosfera, gidrosfera, stratosfera, ozon qatlamı, bionos, biogen, óli hám tiri zatlar

«Ekologiya» (grek oykos-turaq jay, baspana, «logos»-ilim) sózi ilimge nemeс biologı E. Gekkel tárepinen 1886 jılı kiritilgen. Biraq ekologiya ilim sıpatında tek XX ásirdiń 30 jıllarında rawajlana basladı.

Ekologiya organizmler hám populyaсiyalardıń qorshaǵan ortalıq penen óz-ara múnásibeti. Ekologiyalıń tiykarǵı tekseriw obektleri ayırım individler hám olardan joqarı turatuǵın sistemalar-populyaсiyalar, biogeoсenozlar hám basqa tábiyiy toparlardı óz ishine aladı. Házirgi zaman ekologiyası 3 tiykarǵı quramlıq bólekten individler ekologiyası, populyaсiyalar ekologiyası, hám tábiyiy uyımlar (jámáátler) ekologiyasınan ibarat.

Individler ekologiyası tiri organizmlerdiń qorshaǵan ortalıq penen múnásibetlerin, olardıń ortalıq shárt-sharayatlarına iykemlesiwi hám talabın hámde ortalıq shárt-sharayatlar tásirinde organizmlerdiń morfologiyalıq, fiziologiyalıq hám minez qulqında payda bolatuǵın ózgerislerdi úyrenedi.

64

Organizmlerdiń hár túrli ıqlım sharayatında tarqalıwı, olardıń muǵdarı hám jedelligin de individler ekologiyası úyrenedi.

Al populyaсiyalar ekologiyası bolsa túrlerdi dúzetuǵın populyaсiyalar sanınıń ózgeriw nızamların hám onıń sebeplerin úyrenedi. Tábiyiy uyımlar dúzilisin hámde olardıń óz-ara múnásibetlerin úyrenedi.

Bunnan basqa, ayırım taksonomik toparlarǵa kiretuǵın organizmlerdiń sırtqı ortalıq penen óz-ara múnásibetlerin úyrenetuǵın jáne ekologiyalıq pánler (mısalı, ósimlikler ekologiyası, haywanlar ekologiyası) da bar. Keyingi jıllarda ekologiyanıń adamzat jámiyeti menen qorshaǵan ortalıq arasındaǵı múnásibetlerin úyrenetuǵın adam ekologiyası, soсial, huqıqıy ekologiya: organizmler menen olar payda etetuǵın sistemalar ortasındaǵı múnásibetlerdi úyrenetuǵın fiziologiyalıq ekologiya yaki basqa evolyuсion ekologiya sıyaqlı tarmaqları da payda boldı.

Ekologiya páni xalıq xojalıǵınıń bir qansha tarmaqlarınıń rawajlanıwı ushın teoriyalıq tiykar bolıp xızmet etedi. Ekologiya tarmaǵındaǵı tekseriwler tábiyatta qorǵaw: tábiyiy baylıqlar (jer, suw, toǵay, topıraq haywanat dúnyasın asırap -abaylaw hám olardan únemli paydalanıw, diyxanshılıq hám sharwashılıqtı rawajlandırıw ushın úlken áhmiyetke iye.

XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap insan iskerliginiń biosferaǵa tásiriniń júdá kúsheyip ketiwi sebepli «ekologiyalıq krizis» halınıń payda bolıwı menen ekologiyanıń ámeliy áhmiyeti jáne de artıp barmaqta. Kóplegen ilimler ekologiyalastırılıp atır. (Mısalı, ximiya ekologiyası, adam ekologiyası).

Kóplegen óndirislik, ilimiy-texnikalıq hám basqa mashqalalardı ekologiyalıq kóz-qarastan sheshimin tabıwǵa tiykarǵı itibar qaratılıp atır.

Qorshaǵan ortalıq. Jasaw ortalıǵı tábiyattıń tiri organizm jasap turǵan hám onıń menen tuwrıdan tuwrı óz-ara baylanısqan bir bólimnen ibarat. Hár qanday ortalıq óz quramına hám qásiyetine qarap júdá hár túrli hám ózgermeli boladı. Sonıń ushın tiri organizmler óz tirishilik iskerligin basqarıw arqalı tábiyiy ortalıqqa iykemlesip baradı. Jer betinde tiri organizmler birbirinen keskin ózgeshelenetuǵın suw, qurǵaqlıq hám hawada keń tarqalǵan. Tiri organizmler bolsa ózine tán ortalıqtı dúzedi.

Organizmlerdiń jasaw ortalıǵına iykemlesiwi adaptaсiya dep ataladı. Adaptaсiya tiri organizmlerde hár túrli dárejede kletka, ayırım organizm, populyaсiya hám ekosistemalar dárejesinde payda bolıwı múmkin.

Ekologiyalıq faktorlar. Ortalıqtıń organizmge tásir etetuǵın ayırıqsha qásiyetleri yaki elementleri ekologiyalıq faktorlar dep ataladı. Ekologiyalıq faktorlar hár túrli bolıp, organizmge túrlishe tásir etedi. Olardan birewleri organizm ushın paydalı hám onıń jasap qalıwına, kóbeyiwine imkan beretuǵın bolsa, basqaları kerisinshe zıyanlı bolıp, organizmniń jasap qalıwı hám kóbeyiwine tosqınlıq etedi. Ekologiyalıq faktorlar úsh topar: abiotik, biotik hám antropogen faktorlarǵa bólinedi.

1.Abiotik faktorlar anorganik tábiyattıń tiri organizmlerge tuwrıdan-tuwrı yaki basqa faktorlar arqalı tásir kórsetetuǵın qásiyetlerinen ibarat (elementler) bolıp temperatura, ıǵallıq jaqtılıq, hawa basımı, parlanıw, suw aǵımı, samal, radioaktiv nurlanıw, sol jerdiń relefi hám basqalardı óz ishine aladı.

2.Biotik faktorlar-tiri organizmlerdiń bir-birine tásir kórsetiw qásiyetlerin óz ishine aladı. Hár bir tiri organizm basqa organizmlerdiń tikkeley tásirine yaki basqa faktorlar arqalı qosımsha tásirine ushıraydı, organizmler óz túriniń individleri hám basqa ósimlik, haywan yaki mikroorganizmler individleri menen baylanısqan boladı.

65

3. Antropogen faktor adamzat jámiyetiniń tiri organizmlerdiń jasaw ortalıǵınıń ózgeriwine sebep bolatuǵın yaki olardıń tirishiligine tuwrıdın-tuwrı tásir kórsetetuǵın iskerligin óz ishine aladı.

Tábiyatta zatlardıń aylanıwı ushın, 3 topardan ibarat organizmlerdiń qatnasıwı shárt ekenligi belgili.

Produсentlersiz tirishilikti kóz aldına keltirip bolmaydı. Olar birinshi ónimdarlıqtı keltirip shıǵaradı.

Konsumentlerdiń hár túrli dárejedegi tártipleri birinshi ónimlerdi paydalanǵan halda organikalıq zatlardı bir haldan ekinshi halǵa ótkerdi. Olar sonıń menen jerde tirishiliktiń hár túrliligin keltirip shıǵardı.

Reduсentler bolsa organik zatlardı mineral zatlarǵa ıdıratıp, planetamızda jansız qaldıqlardan ibarat bolǵan úlken «mazar»dıń kelip shıǵıwına imkan bermeydi.

Quyash jer betine túsetuǵın tiykarǵı birden-bir energiya deregi bolıp tabıladı. Quyashtaǵı energiya deregi úzliksiz. Bul sızıqlı, ashıq proсess biosferadaǵı biotok zatlardıń aylanısı-jabıq proсess ushın kerekli sharayat bolıp tabıladı.

Zatlardıń biotikalıq aylanıwı jabıq dúzim kórinisinde mlyard. jıl dawamında rawajlanıw barısında qáliplesken. Ol tómendegishe kórinedi: jasıl ósimlik quyash energiyasınan paydalanǵan halda tiri zatlardıń birinshi ónimin payda etedi. SO2 ni ózlestirip, O2ni bólip shıǵaradı. Óli haywan hám ósimliklerdi jánlikler, zamarrıqlar, bakteriya hám basqalar qayta islep, olardı ıdıratadı. Mineral yaki ápiwayı organik birikpelperge aylandıradı, al bul bolsa topıraqqa túsip, ol ósimlikke awqat boladı. Bul poсesstiń toqtawsızlıǵı, tuyıqlıǵı aqırǵı ónimlerdiń ıdırawı hám tarqalıwın támiyinleydi. Bunısız jerde tirishiliktiń toqtawı múmkin edi.

Demek, jaqtılıq tásirinde bolıp ótetuǵın jasıl ósimliklerdegi fotosintez proсesi nátiyjesinde organik zat toplanadı. Fotsintezdiń paydalı jumıs koefiсenti júdá tómen bolıp, jer betine túsetuǵın quyash nurınan tek 1% nen ǵana paydalanıladı.

Paydalı qazılmalarda (kómir, neft, torf h.t.b.) quyash energiyası toplanǵan halda uzaq waqıt dawamında saqlanıp kelmekte. Geypara organizmler zat payda etiw ushın zatlardıń e nsizleniwi aqıbetinde bólinip shıǵatuǵın energiyadan paydalanıladı. Bul proсess xemosintez dep ataladı.

Energiyanıń aylanıwı zatlardıń aylanıwı menen tıǵız baylanıslı. Zatlar kishi sheńber (biologiyalıq) hám úlken sheńber (geologik) bolıp aylanadı.

Jerde zatlardıń aylanıwı ayırım ximiyalıq zatlardıń aylanıwınan quralǵan. Planetamızda tiri zatlardıń tiykarǵı xızmetlerin kórsetiw múmkin.

1.Energetikalıq. 2. Gaz almasıwı 3. Jámlew 4. Oksidleniw-qálpine keliw 5. Destruktiv (organik zatlardıń ıdırawı)

1.Energetikalıq funkсiya tiykarında jasıl ósimliklerdiń fotosintez proсesi jatadı. Quyash energiyasınıń akkumlyaсiyalanıwı hám onıń biosferanıń ayırım komponentlerinde qayta bólistiriliwi bolıp ótedi. Quyash energiyasınıń toplanıwı aqıbetinde jerde barlıq tirishilik jaǵdayları payda boladı.

2.Fotosintez funkсiyası hám dem alıw proсesslerine baylanıslı boladı. Gazlerdiń kóship júriwin támiynleydi. Biosferanıń gaz quramın támiyinleydi. Tiri organizmlerdiń funkсiyası barısında tiykarǵı gazlar: azot, kislorod, karbonat angdridi, metan h. t. b. payda boladı.

Jámlew xızmeti qorshaǵan ortalıqta biogen elementlerdiń tiri organizmler tárepinen toplanıwında kórinedi. Mısalı, ósimlikler fotosintez barısında ximiyalıq elementlerdi topıraqtan kaliy, fosfor, azot, vodorod h. t. b. da, al hawadan uglerod alıp, kletkanıń organik zatlarınıń quramına kiritedi. Jámlew funkсiyası

66

sebepli tiri organizmler kóp muǵdarda shógindi jınıslardı, mısalı por, hák sıyaqlı jınıslardı payda etedi.

Vodorod, uglerod, azot, kislorod, natriy, magniy, alyuminiy, kremniy, xlor, kaliy, kalсiylerdiń konсentraсiyası tiri organizmlerdiń denesinde sırtqı ortalıqqa qaraǵanda júzlegen, mıńlaǵan esege joqarı boladı.

Bul funkсiyanıń aqıbetinde ózgermeli valentlikke iye bolǵan kóplegen ximiyalıq elementlerdiń temir, kúkirt, marganeс, azot hám beloklardıń aylanıwı iske asadı. Mısalı, topıraqtaǵı xemosintezleytuǵın bakteriyalar áne usı proсesslerdi iske asıradı. Bunıń nátiyjesinde H2SI temir rudasınıń geypara túrleri, hár túrli azot oksidleri payda boladı. Bunda jer betinde oksidleniw-qálpine keliw biogen proсessleri basım boladı.

Biogeoсenoz. Tábiyatta tiri organizmler tártipsiz hám tosınnan tarqalmastan, al olar turaqlı kompleks-uyımlar payda etedi. Belgili bir maydanǵa qarata birdey sharayatta jasaytuǵın tiri organizmler jasaw ortalıǵı menen birgelikte biogeoсenozlardı payda etedi.

Biogeoсenoz túsinigi ilimge orıs alımı V.N.Sukachev tárepinen kiritilgen. Biogeoсenozlar tiri organizmler hám tábiyat ortalıǵı (topıraq, ıǵallıq, atmosfera) nan quralǵan tábiyiy sistema bolıp tabıladı.

Onıń organikalıq (tiri) komponentleri anorganikalıq komponentleri menen, zatlar hám energiya almasıwı arqalı óz-ara baylanısqan. Biogeoсenozlar óz-ózin basqarıw qásiyetine iye bolıp, ondaǵı individler tártibi salıstırmalı turaqlı boladı. Shet el ilimiy ádebiyatlarında bunday sistemalar ádette ekologiyalıq sistemalar dep ataladı.

Biogeoсenozlardı quraytuǵın organizmler awqatlanıw hám energiya payda etiw usılına qarata eki toparǵa: avtotroflar hám geterotroflarǵa bólinedi. Avtotroflar quyash energiyasınan (jasıl ósimlikler) yaki oksidleniw-qálpine keliw reakсiyalarında bólip shıǵarılatuǵın energiya hám de qorshaǵan ortalıqtaǵı anorganikalıq zatlardan paydalanıp organikalıq zatlardı sintezleydi.

biogeoсenozlarda zatlar almasıwınıń turaqlı dáwiri kelip shıǵadı. Bul proсesste quyash energiyası avtotrof organizmler (jasıl ósimlikler) járdeminde ximiyalıq energiyaǵa aylanadı. Geterotrof organizmler awqatlanıwında organikalıq zatlardaǵı ximiyalıq energiyanıń kóp bólegi organizmniń tirishilik iskerligi ushın mexanikalıq hám ishki energiya kórinisinde jumsaladı, azıraq bólegi jáne organikalıq zatlardıń sintezleniwi ushın jumsalıp, ximiyalıq energiya kórinisine ótedi. Solay etip, biogeoсenozlarda anorganik zatlar háreketi aylanbalı túrde dawam ete beredi, olardan qayta-qayta paydalanıladı. Bul proсesste energiya aǵımı ciklli bolmastan, tek bir tárepke ǵana baǵdardanǵan boladı.

Zatlardıń ciklli aylanıwı hám energiya almasıwı biogeсenozlardaǵı tirishiliktiń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Bunıń ushın biogeсenozlardıń bolıwı zárúr.

Noosfera (grekshe-seziw) pikirleytuǵın qabıq degen maǵananı beredi.

Adamzat jámiyeti óziniń ózgeshelikleri menen birge jer betindegi tirishiliktiń rawajlanıwınıń kelesi basqıshı bolıp tabıladı. Ol eń kúshli tábiyiy faktor sıpatında planetamızdı ózgertip jibermekte.

Biosfera óziniń keyingi rawajlanıwında noosferaǵa ótedi. Ol biosferanıń eń joqarǵı rawajlanıw basqıshı bolıp, adam hám tábiyat ortasındaǵı múnásibette tiykarǵı kúsh aqıl-pikir esaplanadı.

V.I.Vernadskiy tastıyıqlawı boyınsha noosfera planetamızda jańa geologiyalıq qabıq bolıp, adam tiri geologiyalıq kúsh bolıp tabıladı. Onıń pikiri boyınsha

67

noosfera biosferanıń nızamlı rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın basqıshı bolıp, insan tábiyat ortasındaǵı óz-ara sanalı baylanıs múnásibetlerin óz ishine aladı.

Biosferanı insannıń ózi evolyuсiyalıq jol menen payda qılǵan waqtındaǵıday hám biologiyalıq túr sıpatında jasap bara beretuǵın hám de óz salamatlıǵın saqlap, bekkemlep, xojalıǵın alıp bara alatuǵın halda saqlap qalıwǵa háreket etiwi kerek.

Tábiyat pútkil janlı zatlardıń rawajlanıwına imkan jaratıp bergen tiykar hám insan ushın ómir súriw, onıń materiallıq, ruwxıy mútájlerin qandıratuǵın birinshi derek bolıp tabıladı. Insan tábiyattıń ajıralmas bir bólegi esaplanadı, biraq ol tábiyattıń basqa elementlerinen óziniń aqıl-oyı, sanalılıǵı menen ayırılıp turadı.

Insan dáslepki waqıtlarda biosferanıń dúzilisine tásir kórsetpesten, alǵashqı tirishilik etken. Onıń hár túrli qurallar hám ottan paydalanıwı, jabayı haywanlardı qolǵa úyretiwi, ósimliklerdi mádeniylestiriwi awqatlıq ónimlerdiń kóbeyiwine xalıq sanınıń artıwına sebep boldı, al bul bolsa álbette insannıń biosferaǵa bolǵan tásirin kúsheytti.

Insanlardıń biosferaǵa tásirin shártli túrde mına baǵdarlarǵa bóliw múmkin:

1.Toǵaylardı kesiw, jańa jerlerdi ashıw, birinshi gezekte suw rejimine unamsız tásir kórsetedi. Aqıbetinde dáryalar sayızlanadı, batpaqlanıw, ot-shóp basıw, balıqlar sanınıń kemeyiwi baqlanadı. Jer astı suw xorları kemeyedi, qar hám jawın suwları topıraqqa sińbesten onıń bet jaǵın juwıp ketedi. Suw hám samal eroziyası birgelikte topıraqqa jáne de kúshli tásir etedi.

2.Ekinshi ortalıq faktorı suwǵarıw jumısları ónimsiz jerlerdi ónimdar jerlerge aylanıwına imkan beriw menen birge, jer astı suwları qáddiniń kóteriliwine, topıraqtıń toplanıwına, geypara jerlerdiń batpaqlanıwına hám suw basıwına alıp keliwi múmkin. Suwǵarılatuǵın jerlerdiń keńeyiwi dárya suwlarınıń kewip qalıwına da sebepshi boladı.

3.Ximiyalıq tóginlerden paydalanıw. Bunıń menen ónimdarlıqtı bir neshe esege arttırıw múmkin. Sonıń menen birge ishimlik suwlarınıń sapasınıń jamanlasıwı, nitrat hám nitritlerdiń suwda jıynalıp qalıwı aqıbetinede qáwipli bolǵan konсerogen zat nitrozaminler payda bolıp atır. Suw háwizlerinde fosforlı tóginlerdiń bolıwı menen birge fitoplanktonlardıń kóbeyip ketiwine sebepshi boladı. Kók-jasıl suw otlarınıń hawadaǵı azottı sorıp alıw qásiyeti bolǵanlıǵı ushın tez

kóbeyip suwda erigen O2 nı ózlestiredi. Suw betinde «gúllew» hádiysesi júz beredi hám balıqlardıń demigip qırılıp ketiwine, kóldiń áste-aqırın batpaqlanıwına alıp keledi.

4.Insannıń biosferaǵa kórsetetuǵın kúshli tásirlerinen biri ósimlik kesellikleri, zıyanlı jánlikler hám otaq shóplerge qarsı gúreste paydalanatuǵın ximiyalıq gúres bolıp tabıladı.

Álbette, awıl xojalıǵında gerbiсitler defoliantlardı qollanıw nátiyjesinde awqatlıq ónimlerdi islep shıǵarıw artadı. Biraq DDT basqa xlor hám fosfor organikalıq birikpeleri kóplegen haywanlar, hátte insan salamatlıǵı ushın da qáwipli bolıp tabıladı. Bul záhárli zatlar biogeoсenozlarda uzaq waqıt saqlanıp qaladı hám toplanadı.

Insan búgingi kúnde awıl xojalıq tarawında záhárli ximiyalıq zatlardan paydalanıwda ele de qol úze almay atır. Zıyanlı jánliklerge qarsı gúreste biologiyalıq usıllardan paydalanıw endi ǵana iske asırılıp atır.

Joqarıda aytıp ótilgenler tek insandı awqat penen támiyinlew menen baylanıslı bolǵan túrde biosferaǵa kórsetetuǵın tásiriniń dálili bolıp tabıladı.

Atom energiyası hám sanaattıń rawajlanıwı menen birge radioaktiv shıǵındılardıń toplanıwı aytarlıqtay mashqala esaplanadı.

68

Iri qalalardıń payda bolıwı, urbanizaсiya proсesiniń kúsheyiwi, úy-jaylar qurılısları, sanaat kárxanalarınıń úlken maydanlardı iyelewi tábiyiy biogeoсenozlardıń qısqarıwına alıp kelmekte. Sonlıqtan búgingi kúni bolajaq is bilermen, menedjerler hám ulıwma shólkemlestiriwshi basshılar ekologiyalıq mashqalalardan xabardar bolıwı shárt. Házirgi kúnde islep ııǵarıw kárxana hám shólkemler ushın ekologiyalıq kóz qarastan, jańa hújjet ekspertiza talapları islep shıǵılǵan.

ekologiyalıq pasport.

2.Texnikalıq proсessti kórsetiwshi ekologiyalıq pasport.

3.Texnogen maǵlıwmatqa iye ekologiyalıq pasport.

Tiykarǵı hújjetlerdiń jáne biri islep shıǵarıw kárxanasınıń qáwipsizligi kórsetilgen ekologiyalıq pasport bolıwı sol shólkemniń konkurenсiyaǵa shıdam bere alatuǵınlıǵın kórsetiwshi tiykarǵı faktorlardan esaplanadı.

Ulıwma, insan biosfera resurslarınan maksimal paydalanıw ushın háreket etpekte. Biz sonı este tutıw kerek, tábiyat nızamların mensinbew múmkin emes, insan ózin tábiyattıń quramlıq bólegi sıpatında esaplawı zárúr.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Ekologiya sóziniń mánisin táripleń?

2.Qanday ekologiyalıq faktorlardı bilesiz?

3.Tábiyatta energiya aylanısı qalay iske asadı?

4.Biogeoсenoz dep nege aytıladı?

5.Noosfera degen ne?

6.Avtotrof hám geteretrofqa kiriwshi organizmlerdi ajıratıp atań?

HÁZIRGI ZAMAN TIRI TÁBIYaT MAShQALALARÍ

1.Ekologiyalıq mashqalalar.

2.Ósimlik hám haywan túrleriniń sanınıń qısqarıw mashqalası

3.Aral mashqalası.

Tayanısh sózler: Ekologiya, mashqala, ozon, záhárli zatlar, pesteсidler, shorlanıw, hawa, topıraq qatlamı, ultrafiolet nurlar, kesellikler, YuNESKO, BMSh, konvenсiya, konferenсiya, Aral, I.A.Karimov, ishimlik suw, toǵayzarlıq, qorıqxana.

Insan tásirinde biosferanıń ózgeriwi júdá tezlik penen baratır. Insan jer betiniń kelbetin

XX-ásirdiń ortalarında ekologiyalıq mashqalalar júdá kúsheyip ketti. Ekologiyalıq mashqala degende insannıń tábiyatqa kórsetip qoyǵan tásiri menen

baylanıslı túrde tábiyattıń insanǵa keri tásiri túsiniledi. Ekologiyalıq mashqala 3 ke bólinedi.

1.Ulıwmalıq (global)

2.Aymaqlıq (regional)

3.Jergilikli (lokal)

Dúnya boyınsha gúzetilip turǵan tábiyiy, tábiyiy antropogen yamasa taza antropogen hádiyseler ekologiyalıq mashqala dep qaraladı. Buǵan ayrım mısal kóremiz.

69

Keyingi waqıtta atmosferada SO2 muǵdarınıń artıp baratırǵanı belgili. Nátiyjede 100 jıl ishinde hawa rayı 0,5-1,0 S arttı. Jer júziniń ulıwmalıq ısıwı, SO2 muǵdarınıń artıp ketiwi, toǵayzarlardıń kesiliwi, tas kómir hám benzinlerdiń janıwınan atmosferada toplanatuǵın SO2 gazı sebepli júzege kelmekte. Usınday jaǵdayda XXI-ásirge kelip jer júziniń ıssılıǵı 1,5-4,5S artıwı múmkin. Nátiyjede

1.Hawa rayınıń ózgerisi, ásirese shól bóliminiń kóbeyiwi: 2.Eginshiliktiń ózgeriwi: 3.Geografiyalıq zonalardıń jıljıwı: 4.Teńiz hám okean betiniń artıwı: 5. Muzlıqlardıń eriwi hám kemeyiwi h.t.b. hádiyselerdiń gúzetiliwi kútilmekte.

Ozon jer betindegi tiri organizmlerdiń nurlanıwınan saqlaydı. Atmosferadaǵı ozonnıń eń áhmiyetli qásiyeti onıń hámme waqıt payda bolıp hám maydalanıp turıwı. Ozon quyash nurı tásirinde O2, N93 h.b. gazlardıń qatnasıwında payda boladı. Ozon ultrafiolet nurlardı jutıp qaladı. Bul áhmiyetli qabıqta keyingi waqıtları hár qıylı adam iskerlikleri nátiyjesinde tesikler payda bolmaqta.

Záhárli ximikatlar otaq shóplerge, haywan hám ósimlik organizmine hár túrli kesellik keltirip shıǵarıwshı mikroorganizmlerge qarsı gúreste paydalanıladı. Pestiсidler, atmosferada uzaq aralıqqa tarqalıp, sońında suw arqalı dala, dárya, kóllerden ótip dúnya okeanlarına toplanadı. Eń qáwipli jeri olar ekologiyalıq shınjırǵa qosılıp topıraq hám suwdan ósimliklerge, onnan haywan hám quslarǵa, nátiyjede azıq-awqat hám suw menen adam organizmine ótedi. Pestiсidler kóp zıyan keltiredi. Bul zıyannıń aldın alıw sharaları tómendegilerden ibarat.

1.Haywan hám adamlarǵa tásirin kemeytiriw.

2.Topıraq hám suwda toplanıwınıń aldın alıw.

3.Qollanıwdı azaytıw.

4.Tez parlanıwshı pestiсidlerdi sintez qılıw.

5.Agrotexnik, selekсion hám xojalıq-shólkemlestiriw islerin qollaw.

6.Ósimliklerdi biologiyalıq qorǵaw.

(Sheshimin tappaǵan máseleler. Alda turǵan jumıslar)

Házirgi waqıtta sheshimi qıyın mashqalalar kóp. Olardıń qatarına adam hám tábiyat arasındaǵı óz-ara qatnas máseleleri kiredi. Sebebi qorshap turǵan tábiyiy ortalıq dúnya júzindegi barlıq xalıqlar hám mámleketler ushın qádirli hám qımbat. Dúnya júzlik okean suwındaǵı onıń túbindegi qazılma hám biologiyalıq resursları xalıq aralıq huqıq qorǵawda tábiyiy ortalıqtıń birinshi dárejeli obektin quraydı. Oǵan materikler, tábiyiy jaǵdaydaǵı kompleksli jer menen baylanıslı bolǵan topıraq hám jer astı qazılma baylıqları, suw resursları, ósimlik hám haywanat dúnyası kiredi. Sonday-aq atmosferalıq hawa, dúnya júzindegi materiallıq yaǵnıy jer átirapındaǵı kosmoslıq keńislik, ay, kosmoslıq karabillerge qolaylı kún sistemasınıń planetaları tábiyattı

2.Dúnya júzlik okeanda balıq hám kit awlawdı retlestiriw.

3.Dúnya júzlik okeandı pataslanıwdan qorǵaw.

4.Xalıq aralıq áhmiyettegi dáryalar hám kontinentallı suw obektiniń suw hám haywan resurslarınan paydalanıwdı retlestiriw hám qorǵaw.

5.Dúnya júzinde haywanat dúnyasın qorǵaw boyınsha ilajlar islep shıǵıw.

6.Jerden, jer astı qazılma baylıqlarınan, ósimlik dúnyasınan paydalanıwdı retlestiriw hám

qorǵaw.

7. Tábiyiy esteliklerdi, ilimiy tárepten ayrıqsha bahalı hám siyrek gezlesetuǵın obektlerdi, komplekslerdi qorǵaw.

8. Atmosferalıq hawanı hám kosmos keńisligin qorǵaw.

70

9.Radiaсiyalıq pataslanıwdan qorǵaw.

10.Qorshap turǵan ortalıqtı qorǵaw boyınsha ilimiy texnikalıq birge islesiwdi rawajlandırıwǵa járdem etiw (Petrov X.G.1976).

Haqıyqatında da házir paraxatshılıq ushın gúres hám qorshap turǵan ortalıqtıń tazalıǵı ushın gúres teńdey áhmiyetke iye. Sebebi milletler aralıq urıs hesh qashan tábiyattıń jaǵdaylarına qaramaydı. Ol barlıq nárseni wayran hám nabıt etedi , sonıń ishinde bizdi qorshap turǵan tábiyiy ortalıqtı (hawa, jer, suw, topıraq, ósimlik hám haywanat dúnyası) hádden tıs pataslaydı.

Ásirese, ana jer radioaktivlik pataslanıwǵa ushıraydı. Bul jer betindegi barlıq tirishilik, hátteki biosfera qáwip astında degen sóz. Mısalı, energiyanıń jańa túrleriniń ashılıwına baylanıslı taza ximiyalıq elementler hám birikpeler payda boladı. Olar keń maydanda kosmoslıq ushıwdıń kóbeyiwinen hám klimattı basqarıwdıń nátiyjesinen keleshekte ulıwma tábiyat ushın qáwipli awhal payda etiwi múmkin. Sonıń ushın tábiyattı xalıqaralıq masshtabta qorǵaw bunıń tiykarı bolǵan monitoring hám boljaw jumısların júrgiziwdi keleshekte kúshlirek rawajlanıdırıw kerek.

Solay etip, házirgi keleshek áwladlar birinshiden bolatuǵın hár qıylı apatshılıqlardıń aldın alıwdı, ekinshiden tábiyattıń insan ushın tolıq xızmet etiwin támiyinlewi lazım. Bunıń ushın tábiyiy shiyki zattı qayta isleytuǵın óndiris tarawlarında reformanı elede tereńlestiriw, olarda ilimiy tárepten tiykarlanǵan qaldıqsız texnologiyanı engiziwdi jedelestiriw, xalıq xojalıǵı tarmaqlarınıń qorshap turǵan ortalıqqa zıyansız islewin támiyinlew, tábiyat ǵáziynelerin kózdiń qarashıǵınday qásterlew hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw tuwrı jol boladı. Bul jumıslardı ámelge asırıw maqsetinde házirgi waqıtta biziń respublikamızdada ilimpazlar hám arnawlı qánigeler tárepinen bir qansha jumıslar islenip atır. Buǵan mısal retinde sońǵı jılları Araldı qorǵaw hám qayta tiklew tábiyiy biosferalıq orınlardı úyreniw hám qorǵaw baǵdarlarında orınlanıp atırǵan xalıq aralıq ilimiy proektlerdi atap ótsek boladı.

Ózbekstandaǵı ekologiyalıq mashqalalar. Búgingi kúnde Ózbekstan iri sanaat hám agrar mámleket bolıp tabıladı. Respublikada ushırasatuǵın tábiyattı qorǵawǵa iykemlesken mashqalalar tómendegiler:

1.Iri sanaat rayonlarında tábiyattı qorǵaw.

2.Aral hám Aral boyı mashqalası, suw resursların qorǵaw hám olardan durıs paydalanıw.

3.Agrosanaattaǵı ekologiyalıq mashqala.

4.Tábiyattaǵı suwdıń sanaat shıǵındıları, pestiсid hám mineral tóginler menen pataslanıwı.

5.Ósimlik hám haywanlardı qorǵaw, qayta tiklew, qorıqxanalar hám milliy baǵlar tarmaqların keńeytiw.

2.Tiri tábiyat ósimlik hám haywan túrleriniń sanınıń qısqarıw mashqalası.

Jer betinde toǵaylardıń áhmiyeti úlken. Hámme waqıtta jer betiniń 30% yamasa 3,8 mlrd.ga qurǵaqlıq-toǵay menen qaplanǵan. Olar arqa sharda hám tropik zonalarda kóp tarqalǵan.

Hár jılı 3 mlrd km kólemde toǵaylar qırqılmaqta. Házirgi maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda jılına 160 mln ga toǵay kesiledi. Sonnan tek ǵana 11 mln ga. qayta tiklenedi. Jer betindegi haywan hám ósimliklerdiń túrleriniń beligili dárejede azayıwı

«Qızıl kitaptıń» kelip shıǵıwına sebepshi boldı.

Tábiyatqa, sonıń ishinde, ósimlikler dúnyasına reyimsizlik túrde qatnasta bolıwǵa shek qoyıw paytı keldi. Ózbekstan Respublikasınıń Konstituсiyasnda belgilengenindey, tábiyat baylıqların qorǵaw hám kóbeytiw hár bir insannıń tiykarǵı wazıypası.

1978-jılı SNGdegi siyrek ushırasatuǵın, endem hám relikt ósimlik, haywan túrlerin óz ishine alıwshı «SNGqızıl kitabı» basıp shıǵarılıp, 1984-jılı