Házirgi zaman tabiyiy pánler konсepсiyası

21

Shaxslardıń ilimdi rawajlandırıwdaǵı ornı

1.Oraylıq Aziyanıń belgili alımları.

2.Ilim menen shuǵıllanıw motivleri. Ilimpazǵa kerekli bolǵan sapalar.

3.Ilimpazlardıń ózinshelik xarakterleri, olarǵa qoyılatuǵın talaplar.

4.Ilim hám etika. Bioetika.

Tayanısh sózler: Al-Xorezmiy, Al-Farǵaniy, Farabiy, Ibn-Sina, Beruniy, «Alkitob al muxtalar fi-xisob al-jabr al-múqotili», «Algoritm», «Alfarganus», Sele, Bruno, Galiley, Vavilov, bóliwshi, jetistiriwshi, oylawshı, stress teoriyası.

Jáhán сivilizaсiyasınıń rawajlanıwına irge tasın qoyǵan Oraylıq Aziya júzlegen, mıńlaǵan tulǵalardı jetistirip bergenligi hesh kimge sır emes. 9-ásirden baslap Oraylıq Aziya aymaǵında Xorezmshaxlar, Ǵaznaviyler, Saljukiyler, Qaraxaniyler mámleketleri ilim-pánge sezilerli dárejede itibar bergen. Buxara, Samarkand, Marv, Góne Úrgech, Xiywa sıyaqlı qalalar óz dáwiriniń mádeniyat orayları sıpatında belgili. Bul jerlerde sawda-satıq, ónermentshilik, soсialsiyasiy turmıs hám bilim orayları rawajlandı. Shıǵıstıń hár túrli úlkelerin batıs hám Shıǵıs, Arqa hám Túslik mámleketlerin baylanıstırıp turatuǵın ullı «Jipek jolı» baylanıs orayları sıpatında dúnyaǵa belgili boldı. Mawerennaxr mámleketleri basqa musılman úlkeleri menen jaqınnan baylanıs ornattı, jergilikli alımlar ózge mámleketlerge barıp ilim iyelew, kásiplesleri menen jaqınnan sáwbetlesiw imkaniyatına iye boldı.

Bul dáwirde Oraylıq Aziyada Xorezmiy, Ferǵaniy, Ismoil Buxariy, Termiziy, Farabiy, Abu Ali Ibn Sina, Beruniy, Mirǵulaniy, Zamaxshariy, Maxmud Qashǵariyday úlken alımlar jetisip shıqtı. Olardıń dóretiwshiligi, shıǵarmaları menen xalqımızdı dunyaǵa tanıttı.

Musa-al Xorezmiy (283-850)

Matematika iliminiń tiykarın salıwshı, geografiya, tariyx hám astronomiya sıyaqlı ilimlerdiń de rawajlanıwına úlken úles qosqan, Baǵdat akdemiyası basshısı M.Xorezmiy Xiywa qalasında tuwılǵan.

Xorezmiy jáhán ilimine oǵada úlken úles qostı. Ol algebra iliminiń tiykarın salıwshı bolıp, «algebra» sóziniń ózi de onıń «Al-kitob al muxtalar fi-xisob al-jabr al-múqotili» shıǵarmasınan alınǵan. Onıń «Arifmetika» shıǵarması Hind sanlarına arnalǵan bolıp, házirgi kúnde biz paydalanıp jwrgen onlı poziсiyalıq esaplaw dúzimi hám usı dúzimdegi ámellerdiń Evropada tarqalıwına sebep boldı hám «Algoritm» túrinde ilimde máńgige iz qaldırdı. Xorezmiydiń «zij» shıǵarması Evropada da, shıǵıs mámleketlerindede antroponimiyanı rawajlandırıw jolın kórsetip berdi.

Izertlewshilerdiń kórsetiwi boyınsha, ol tangens, kotangens hám kosinus funuсiyaların kiritip, olardıń kestelerin de keltirgen. Ol ásirese nol isletiliwiniń áhmiyetin ayırıqsha aytıp ótken.

Al Xorezmiy Al-Ferǵoniy menen birgelikte jer sheńberiniń uzınlıǵın ólshegen. Bunıń ushın, olar eki qalanıń aralıǵın ólshep, sońınan hár eki qalada polyus juldızınıń gorizonttan biyikligine ólshew nátiyjesinde múyeshler ayırmasın anıqlap, 1° lı doǵa ushın 111815 metrdi anıqlaǵan, al házirgi maǵlıwmat bolsa 111938 metrge teń. Ólshew nátiyjelerindegi ayırmashılıq 1% ke jaqın bolıp, sol dáwir ushın bul úlken tabıs edi, tabılǵan nátiyjeni 360 qa kóbeytip jer sheńberiniń uzınlıǵın anıqlaǵan.

Xorezmiydiń «zij» shıǵarması geografiya tarawında bahası joq shıǵarma bolıp, ullı ashılıwlarǵa da tásiri boldı.

Kitapta qalalar, taw, teńizler, atawlar hám basqa obektler klimatı boyınsha ajıratılıp kórsetilgen.

22

Geografiya iliminiń teoriyasın tiykarınan birinshi ret Xorezmiy bayan etedi. Ol jerdiń adamlar jasaytuǵın bólegin jeti klimatqa bóledi.

Xorezmiydiń joqarıda keltirilgen ilimiy shıǵarmalarınıń hár tárepleme sıpatlanıwı onıń ilimniń bir qansha tarmaqlarınıń tiykarın salıwshı ekenligin kórsetedi. Onıń ideyaları matematika, astronomiya hám georafiyanıń ayaqqa turıwına, rawajlanıwına sebep boldı.

Axmed al -Ferǵaniy (shama menen 797-865) al-Xorezmiydiń jaqın dostı hám de birge islesken, ataqlı matematika hám astronom Axmed ibn Muxammed al-Ferganiy Baǵdat observatoriyasınıń tiykarǵı shólkemlestiriwshilerinen bir bolǵan.

Maǵlıwmatlar boyınsha, ol Qońiraǵa jaqın jerden Ravzo atawında nilometrdi, yaǵnıy Nil dáryasınıń suwınıń qáddin belgileytuǵın úskeneni jasaǵan.

Al-Ferǵaniydiń «Astronomiyanıń baslaması» degen iri shıǵarması onıń ataǵın pútkil hámme kontinentlerge tanıttı. Al-Ferǵaniydiń bul jarqın shıǵarması 500 jıldan artıq dúnyanıń iri mádeniy oraylarında astronomiyada tiykarǵı sabaqlıq bolıp xızmet atqardı. Al-Ferǵaniy Al-

awdarmalardıń barlıǵında Al-Ferǵaniy ismi latınsha «alfarganus» dep jazılıp, usı túrinde ilimge máńgi kirip qalǵan.

Al-Ferǵaniydiń geografiyaǵa baylanıslı shıǵarması: «Jerdiń belgili mámleketler hám qalalardıń atları hám hár bir ıqlım nárseler haqqında» dep ataladı. Bunda jeti ıqlımnıń barlıǵı olardaǵı mámleketler walayatlar hám qalalar menen birge sıpatlanadı.

Ferǵaniydiń atı Xorezmiydey pútkil Shıǵıs hám batısta belgili.

Abu Nasr Farabiy (873-950)

Abu Nasr Muxammed ibn Muxammed ibn Uzluk Tarxan-jáhán mádeniyatına úlken úles qosqan orta Aziyalıq ataqlı enciklopedist alım. Shıǵıs mámleketlerinde onıń atı uluǵlanıp «Al- Muallim-al-soniy», «Ekinshi muǵallim» (Arastudan keyin),

«Shıǵıs Arastun» dep ataladı.

Farabiy turkiy qáwimlerden biri Sırdárya boyındaǵı Farab-Utrar degen jerde tuwılǵan. Farabiy orta ásir dáwiri tábiyiy, ilimiy hám jámiyetlik bilimlerdiń derlik barlıq

tarmaqlarında 160 tan artıq shıǵarma dóretken. Ol bilimlerdiń teoriyalıq hám filosofiyalıq mazmunı menen qızıqqanlıǵı ushın onıń shıǵarmaların eki toparǵa ajıratıw múmkin.

1.Grek filosof, tábiyattanıwshılarınıń ilimiy miyraslarına sholıw jasaw, qollanıw hám

úyreniwge arnalǵan shıǵarmaları.

2.Ilimniń hár túrli tarmaqlarına baylanıslı shıǵarmaları.

Farabiy shıǵarmaların mazmunına qarata mınaday toparlarǵa bóliw múmkin.

1.Filosofiyanıń ulıwma máselelerine, yaǵnıy bilimniń ulıwmalıq belgilerine, nızamları hám hár túrli tarmaqlarına baǵıshlanǵan shıǵarmaları: «Substanсiya haqqında sóz», «nızamlar haqqında kitap», «Pálektiń háreketiniń turaqlılıǵı haqqında» hám t. b.

2.Insannıń biliw iskerliginiń filosofiyalıq jaqlarına baǵıshlanǵan, yaǵnıy biliwdiń kórinisleri, basqıshları, usılları haqqında shıǵarmalar. Logikanıń hár túrli mashqalalarına baylanıslı shıǵarmaları da usıǵan kiredi: «Úlkenler hám jaslardıń aqılı haqqında kitap», «Logika haqqında hám logikaǵa kirisiw kitabı»,

«Dálillew kitabı», «Sillagizm shártleri kitabı», «Jap (ruwa) nıń mańızı haqqında risola» h. t. b.

23

3.Filosofiya hám tábiyiy ilimlerdiń ilim sıpatındaǵı mazmunı, tematikası haqqındaǵı shıǵarmaları: «Ilimlerdiń kelip shıǵıwı hám sıpatlaması», «Filosofiya túsiniginiń maǵanası haqqında sóz», «Filosofiyaǵa túsindiriwler» h.t.b.

4.Zattıń muǵdarı, keńislik hám kólemlik múnásibetlerdi úyreniwge baǵıshlanǵan, yaǵnıy matematika ilimleri-arifmetika, geometriya, astronomiya hám muzıkaǵa baylanıslı shıǵarmaları: «Kólem hám muǵdar haqqında sóz», «Keńislik geometriyasına kirisiw», «Muzıka haqqında kitap», «ritmler dúrkimleri haqqında kitap» h.t.b.

5.Zattıń qásiyetleri menen túrlerin organikalıq emes tábiyattıń, haywanlar hám insanlar organizminiń ózgesheliklerin úyrenetuǵın yaǵnıy tábiyiy pánler-fizika, ximiya, optika, mediсina, biologiyaǵa arnalǵan shıǵarmalar: «Fizika usılları haqqında kitap», «Insan hám haywan aǵzaları haqqında kitap» h.t.b.

6.Til úyreniw poeziya, sheshenlik óneri, sulıw jazıwǵa arnalǵan shıǵarmalar:

«Qosıq hám uqsaslıq haqqında sóz», «Ritorika haqqında kitap», «Sózlikler haqqında kitap» h.t.b.

7. Jámiyetlik-siyasiy turmıs, mámleketti basqarıw máselelerine, ádep-ikramlıq, tárbiyaǵa baǵıshlanǵan, yaǵnıy huqıqtanıw, etika, pedagogtıń isine arnalǵan shıǵarmalar: «baxıt-ıǵbalı alıp baratuǵın ámeller haqqında kitob», «Qalanı basqarıw», «Pazıyletli qılıqlar».

Farabiydiń ilimiy miyrası, ulıwma orta ásirdegi shıǵıstıń mádeniy - ruwxıy turmısınan tábiyiy - ilimiy, jámiyetlik - siyasiy máselelerden júdá bay maǵlıwmat beredi. Ol óz zamanında jámiyetlik hám tábiyiy ilimlerdiń barlıq tarmaqlarında qálem tartıp, ilim dúnyasında tereń iz qaldırǵan. Al bul bolsa Farabiydiń iri enciklopedist alım ekenliginen derek beredi. Alım bunnan X-ásir aldın házirgi zaman ilimi esaplanatuǵın tábiyattanıw iliminiń iri tasına tiykar salǵan, inglis tábiyattanıwshı alımı Ch. Darvinnen 1000 jıl aldın organikalıq dúnyanıń evolyuсiyası haqqında pikirler aytqanlıǵın kórip, onıń ullılıǵına tán bermesten ilajımız joq.

Farabiy miyrası júdá bay bolıp, biz olardı dıqqat penen úyreniwimiz tiyis.

Abu Ali Ibn - Sina (980-1037)

Orta ásir sharayatında Shıǵıstı dúnya mádeniyatınıń aldıńǵı qatarına alıp shıqqan ullı danıshpanlardan biri Abu Ali Ibn Sina ol Evropada Aviсena atı menen tanılǵan. Ol enciklopedist alım: tábiyattanıwshı, filosof, astronom, matematik, muzıkatanıwshı, huqıqtanıwshı, filolog, jazıwshı hám shayır bolǵan.

Ibn Sina shıǵarmalarınıń ulıwma sanı 450 den asadı, biraq bizge tek 160 qa jaqın shıǵarmaları ǵana kelip jetken. Onıń bizge belgili bolǵan úlken shıǵarması

«Kitob ush-ishfo» 18 tomnan ibarat. Onı filosofiyalıq bilimler enciklopediyası dewge boladı. Ol úlken tórt bólimdi-logika, fizika, matematika, metafizikanı óz ishine aladı. Al «Tib qonunlari» bolsa bes úlken tomnan ibarat. Ibn Sinanıń kóp shıǵarmaları orta ásirlerde Evropada ilimiy til bolıp esaplanǵan latın tiline hám ol arqalı basqa tillerge awdarılǵan. Ibn Sina ilimiy miynetlerinen basqa tereń filosofiyalıq mazmundı ádebiy obrazlar arqalı hám belgili waqıyalar arqalı ańlatatuǵın «Tayr qıssası», «Salamal hám ibsal», «Hay Ibn Yakzam» daw filosofiyalıq qıssalar jazǵan.

Ibn Sina orta ásirlerde birden-bir ilim dep esaplanǵan filosofiyanıń barlıq tamaqlarınıń rawajlanıwına úlken úles qosa aldı. Onıń shıǵarmalarında tábiyattanıwdıń hár túrli máselelerin óz ishine alatuǵın tábiyat filosofiyasına úlken itibar beriledi. Ásirese táwipshiligin hám onıń menen baylanıslı halda anatomiya, psixologiya, farmakologiya, terapiya, xirurgiya, diagnostika, gigiena sıyaqlı ilimler Ibn Sina dóretiwshiliginde bir qansha jańa oylap tabıwlar menen bayıdı. Bulardan

24

basqa ximiya, mineralogiya, astronomiya, matematika, botanika, geologiyalıq proсesslerdi úyreniw tarawında da jańadan-jańa pikirlerdi kóterip shıqtı.

Ibn Sinanıń eń áhmiyetli shıǵarması «Tib qonunları» kitabı ózine tán mediсina iliminiń enciklopediyalıq shıǵarması bolıp, grek, rim, hind hám Orta Aziya táwipleriniń kóz-qarasları hám tájiriybeleriniń jámlemesi esaplanadı. Onda óz dáwiriniń mediсinasınıń teoriyalıq tiykarları, wazıypaları, usılları, kóplegen keselliklerdiń kelip shıǵıw sebepleri, belgileri, olardı dawalaw usılları, adam anatomiyası, dárilerdiń ózgeshelikleri, olardı tayarlaw, paydalanıw jolları hám usı máselelerge baylanıslı maǵlıwmatlar bar. Ibn Sina suw hám hawa arqalı tarqalatuǵın

«ısıtpa» (juǵımlı) keselliklerin qozdıratuǵın kózge kórinbeytuǵın faktorlar haqqındaǵı boljawdı ayttı. Ol jaratqan «Qonunlar» kóp ásirler dawamında Evropa xalıqları arasında mediсinadan tiykarǵı sabaqlıq bolıp keldi.

Ol óz dáwirinde hám onnan keyingi ásirlerde de Shıǵıs hám Evropada «Shayr ur rais», «Alımlar basshısı», «Táwipler patshası» degen eń ullı atlarǵa hám úlken abroyǵa da sazawar boldı.

Abu Rayxan Beruniy (973-1048)

Orta ásirdiń ullı enciklopedist alımı Abu Rayxan Muxammed Ibn Axmad al Beruniy óz ómirin ilimge baǵıshlap, insannıń rawajlanıwın bir neshe jıllar aldına alıp shıqqan aqıl hám zakawat iyeleriniń ullılarınan biri esaplanadı.

Beruniy shıǵarmaları 160 tan artıq. Olar matematika, astronomiya, fizika, geodeziya, geografiya, kartografiya, ulıwma geologiya, mineralogiya, botanika, ferminologiya, mediсina, klimattanıw, etnografiya, tariyx, filosofiya hám basqa ilimlerge tiyisli boladı.

Matematika hám astronomiyaǵa baylanıslı úlken «Masud qonuni» shıǵarmasında geografiyalıq uzınlıqlardı ólshew trigonometriyalıq jol menen bolıp, ol házirigi zaman geodeziya usıllarına jaqın bolıp tabıladı. Beruniydiń astronomiyaǵa baylanıslı shıǵarması «Munajjimlik ónerinen baslanǵısh túsinikler» miynetinde matematika hám astronomiyanıń tiykarları keń túrde bayan etilgen «Dóńgelek xordaların tabıw haqqında kitab»ında bir qatar original matematikalıq usıllar islep shıǵılǵan hám dálilleri tabılǵan. Ol Shıǵısta birinshi bolıp Jerdiń Quyash átirapında aylanıwın aytqan. Jer sheńberiniń uzınlıǵın anıqlap bergen. Orta Aziya topografiyasına baylanıslı iri shıǵarmasında uzaq geologiyalıq ótmishte Amudarya aǵımınıń ózgerip turǵanlıǵı máselesin izertlegen. «Javoǵarlardı bilip alıwǵa baylanıslı maǵlıwmatlar toplamı» degen kitabında óz zamanında pútkil Jer júzinde mineralogiya turmısındaǵı eń jaqsı shıǵarma esaplanıp, onda Beruniy házir qabıl etilgen mánislerine júdá jaqın sanlı maǵlıwmatlardı keltirgen «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler» shıǵarmasında kóp xalıqlardıń kalendar sistemalarına hár tárepleme bayan etken.

Beruniydiń «Hindistan» (tolıq ataması «Hindlerdiń aqılına uǵras hám uǵras emes táliymalardı anıqlaw») kitabında Hindstannıń aldıńǵı orta ásirler tariyxına tiyisli júdá hám bay maǵlıwmat toplaǵan.

Alım biologiya tarawında, sonıń ishinde botanikaǵa tiyisli ósimlikler dúnyasınıń sıpatlaması hám tábiyiy tańlaw háqqında qımbatlı pikirler aytqan. Ol tábiyiy boyınsha áwele insannıń sanalı iskerligin bayanlap berdi, keyin «Tábiyattı usınday isleydi, biraq ol parqına barmaydı, sebebi onıń háreketi sanasız bolıp tabıladı» degen juwmaqqa keledi. Beruniydiń bul pikirleri házirgi kúnde de kún tártibinde bolǵan Sipergizm hám organikalıq dúnyadaǵı evolyuсiyalıq háreketke únles boladı.

Alım Jerdiń jer kórinisinde ekenligin tastıyıqlaw kóz aldına keltiriw ushın 995 jılı (22 jasta) jáhánde birinshi globustı jaratqan. Onnan qalalardıń geografiyalıq koordinataları hám aralıqların anıqlawda paydalanıldı.

25

Beruniy batıs yarım sharda da qurǵaqlıq (Amerika) tıń bar ekenligin aytıp, mınaday dep jazdı: «Itimal, Jer tereklerinen bolǵan eki sherek qurǵaqlıq bar bolıp, tap sonday suw astında kómilip qalǵan basqa eki shereginiń de bir-birine diametrial qarama-qarsı bolıwı zárúr sıyaqlı kórinedi» dep Amerika kontinentin mıń jıl aldın boljadı.

Jáhánniń eń iri shıǵıstanıwshı alımlarınan M.A. Sale Beruniydiń bul ullı oylap tabıwın talqılap, mınaday deydi, «Beruniy ashqan jáne bir ideya bar. Ol birinshilerden bolıp, aspan deneleri háreketiniń iye ekenligin anıqlaǵan».

Bul másele Beruniydiń Ibn Sina menen tartısıwında kóterilgen. Alımnıń bul boljawı júdá úlken áhmiyetine iye. Ol sońǵılıqta kepler (1571-1630) tárepinen bolǵan ashılıwǵa irge tas boldı. Kepler aspan deneleri Ellips kórinisinde orbitalar boylap háreket etiwin, bul háreketler fokuslarınan birinde quyashtıń jaylasatuǵının ilimiy jaqtan dálillep bergen.

Ullı Beruniy teńiz hám okean suwlarınıń hám qaytıp turıwınıń sebebin «Hindstan» kitabında) Jer, Ay hám Quyash arasındaǵı tartılıw kúshlerinen ekenligin de boljadı. Onıń bul pikirleri dúnya tartılıw nızamınıń Nyuton tárepinen ashılıwında birinshi basqısh desek durıs boladı.

Beruniydiń bay ilimiy miyrası Ózbekstan hám onnan sırtta da tereń úyrenilip atır. Onıń shıǵarmaları latın, franсuz, italyan, nemeс, inglis, parsı, orıs, túrk tillerine awdarılǵan hám awdarma islenip atır.

Sırttan qaraǵanlarǵa ilimpazdıń iskerligi tınısh hám belgisizdey kórinedi, ol laboratoriyada bir nárselerdi izertleydi hám tınısh kabinet ishinde jobalastırılgan bir nárselerdi jazadı, juwmaqların baspadan shıǵaradı, keyin ol juwmaqlar oqıwlıqqa hám basqa adamlar ómirine kerek bolgan kural retinde kiritedi. Biraqta, házirgi ilim tragediyadan baslanadı, onıń sebebi óziniń ilimge isengenligi ushın Djordono Bruno otqa órteldi, al onıń ólgen jılı 1600 jıl.

Jańa waqıt iliminiń rawajlanıw tochkası boldı. XVII ásirde Galileyge inkivizaсiya sudınıń aldında dúnyaǵa óz kóz qaraslarınan bas tartıwǵa májbúr boldı.

Biziń ásirimizde AQSh ta mektep oqıtıwshısın Darvinniń evolyuсionlıq teoriyasın ótkenligi ushın sudlaǵanı, Rossida da geypara ilimpazlardı sonıń ishinde N.N.Vavilovtı genetikalıq haqıyqatlıǵı ushın sózinde turǵanlıǵı hám aqırında Janǵan otqa túsiwimiz múmkin, biraqta óz pikirimizden qaytpaymız degen sózdi ayıtıwǵa shekem bardı.

Solay etip, ilimpazdan óz pikirlerin qorǵawǵa batırlıq, sonday aq óz aldına intelektuallıq tazalıq hám basqada sapalar kerek boladı.

Ilim menen shuǵıllanıw mativleri. Aristotel birinshi mártebe bul máseleni qarap, bundaǵı baslı stimul dúnya tanıwǵa tańlanıp qaraw. Kanttıń aytıwı boyınsha izertlewshi-bul guwalardı tıńlawshı adamlar, bul anıqlama házirgi ilimge júdá jaqın keledi.

Házirgi zaman ilimpazı stress teoriyasınıń tiykarın salıwshı G.Sele óziniń kitabında “Armannan ashılıwǵa shekem” tómendegidey dep jazadı “Tábiyat sonday etip jaratılǵan, kóp ǵana bizge paydalı zatlar, bizge unamlı subektiv sezimler tuwdıradı. Bul aytılǵanlar tek ǵana awqatlanıw hám kóbeyiwge tiyisli bolıp qalmastan” Fundamentallıq izertlewler tarawındaǵı ashılıwlardı da atap ótiwge boladı. Mısalı olardıń praktikalıq qollanıw múmkinshiligine ǵárezsiz bizde quwanısh tuwdıradı. Biraqta soǵan qaramastan biziń alǵan bilimimiz erteme keshpe bizge paydalı hám biziń tábiyat ústinen ústemshiligimizdi arttıradı. Onıń dálili retinde biziń ásirimizdegi radioaktivlikti izertlewlerdiń baslawshısı Mariya SkladovskayaKyuri sózin keltiredi. “Usı tozǵan gónergen saray ishinde bizlerdiń eń jaqsı hám baxıtlı jıllarımız pútkilley jumısqa baǵdarlanıp ótti. Kópshilik jaǵdayda ayırıqsha áhmiyetli jumıslardı úzbew ushın men awqattı da usı jerde tayarlaytuǵın

26

edim. Geypara jaǵdaylarda qaynap turǵan massanı ózimniń boyım menen teń keletuǵın temir menen aralasturatuǵın edim. Keshte sharshaǵannan jıǵılıp túsetuǵın edim”.

Izertlewge umtılıw hám jańanı ashıw-haqıyqıy shaxstıń áhmiyetli belgileri.

Puankare dúnya tanıwdıń estetikalıq sebebin belgilep berdi “Ilimpaz tábiyattı tek ǵana onıń paydalılıǵı ushın izertlemesten, al izertlew menen ráhátlenedi, al onıń sebebi sulıw”.

Haqıyqatlıqtı tabıw-dep Puankare A. biziń iskerligimizdiń maqseti bolıwı kerek. Oǵan kerekli bolǵan bul birden bir maqset.

Sele óz miynetiniń juwmaǵında ilimpaz iskerliginiń motiflerin tómendegishe kórsetedi: -Tábiyatqa hám haqıyqatlıqqa birden bir súyispenshilik;

-Nızamlılıqlardıń shıraylılıǵına súyispenshilik; -Ápiwayı qızıǵıwshılıq;

-Payda keltiriw maqsetinde; -Quwatlawdı tutınıwshılıq;

-Jeńiske húrmet batırlar aldında bas iyw hám olarǵa iykemlesiw; Seleniń pikirinshe ilimpazlarǵa kerekli sapa tómendegilerden ibarat:

-Entuziazm hám turaqlılıq maqsetke beriliwshilik jetispewshilikke, bir obrazlılıqqa hám jeńiske turaqlılıq, mártlik, den sawlıq, energiya;

-Originallıq oylawdıń ǵárezsizligi, tvorchestvalıq oylawshılıǵı, intuiсiya (sezimtallılıǵı), ziyreklik;

-Intellekt, logika, oyda saqlaw, tájiriybe, dıqqattı bir jerge toplay biliwshilik, abstrakсiyalap biliw;

-Etika óz aldındaǵı tazalıq;

-Tábiyat penen baylanısta bolıw, baqlawshılıq, texnikalıq kónligiwshilik;

-Adamlar menen baylanısta bolıwshılıq. ózin hám basqalardı túsiniwshilik, óziniń qorshaǵan ortalıqtaǵı adamlar menen birgelikli bolıwı, gruppalardı shólkemlestiriw uqıplılıǵı, basqalardı isendire biliw hám olardıń argumentine qulaq asıw;

-Ózine hámme waqıt qanaatlanbawshılıq.

Ilimpazlardıń ózinshelik xarakterlerin G.Sele tómendegidey e tip

“Klassifikaсiyalawdı” usınadı: I. “Bóliwshi”.

1.Faktlerdi jıynawshı ilimpazlar, yaǵnıy onı tek jańa faktlerdi alıw qızıqtıradı. Bul jaqsı baqlawshı, oylawǵa uqıpsız.

2.Jetilistiriwshi. Apparaturalardı hám izertlew metodların turaqlı túrde jetilistirip baradı, sonıń menen shuǵıllanıp júrip, maqsetke muwapıq qollanıwǵa jetkize almaydı.

II. «Oylawshı».

1.“Kitap qurtı” kóp oqıydı, bilimdi enciklopediyalardaǵıday bilip aladı, biraqta eksperemental jumısqa bara almaydı.

2.Klassifikator. Qandayda bir ilim tarawındaǵı faktlerdi jıynawdı jaqsı kóredi hám onı klassifikaсiyalaydı.

3.Analitik. Bul sonday ilimpaz, obektlerdi onı qurawshı komponentlerge tarqatıwǵa sheber, biraqta tazanı sintez jasawǵa qızıqpaydı.

4.Sintezator. Eń joqarı tiptegi ilimpaz, sebebi onıń ushın analiz hám

klassifikaсiya sintez ushın dáslepki maǵlıwmat bolıp qaladı.

Házirgi waqıttaǵı ilimpazlar sanı Jer betinde usı waqıtqa shekem jasaǵan ilimpazlar sanınıń 90% in quraydı. Házirgi zaman ilimi 15 mıń ilim tarawın óz ishine alıp, ilimiy jurnallar sanı bir neshe júz mıńǵa jetti. Adamzattıń tiykarǵı ilimiy texnikalıq jetiskenlikleriniń 90 % nen kóbiregi XX ásirge tuwra keledi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Orta Aziya alımlarınıń Tábiyattanıw ilimine qosqan úlesleri?

2.Al-Xorazmiy, Al-Farǵoniyler qanday usıl menen jer maydanın ólshedi?

3.Globustı birinshi jaratqan alım kim?

4.Sele boyınsha ilimpazdıń iskerligi qanday?

5.Ilimpazlardıń ózinshelik xarakterleri qanday klassifikaсiyaǵa bólinedi?

Házirgi zaman ilimindegi fizikalıq tiykarlar

1.Fizika hám redukсionizm. Fizika hám kórgizbelik. Fizikadaǵı krizis.

2.Salıstırmalılıq teoriyası hám onıń nátiyjeleri.

3.Kvant mexanikası.

4.Mikrodúnya-materiya tiykarı

Tayanısh sózler: fizika, atom, kvark, salıstırmalı teoriya, nızamlar, Kopernik, Enshteyin, Galiley, Brago, Nyuton, Kulon, mexanika, Maksvell teńlemesi, keńislik hám waqıt, elektromagnitlik tolqın, gravitaсiya, mikrodúnya, makrodúnya, megadúnya, adron, brion, tásirlesiw.

Bul bólimde biz dúnyanıń házirgi qurılısınıń qısqa waqıttaǵı súwretin beremiz. Bunıń ushın bizge eń bir erteden kiyatırǵan hám fundamentallıq ilim esaplanǵan fizika járdem beredi.

Fizika grektiń “fyuzis”- degen sózinen alınǵan bolıp, bizińshe tábiyat degendi ańlatadı. Demek, fizika - tábiyat haqqındaǵı ilim. Fizika tábiyat ilimleriniń ishindegi eń basshısı, sebebi ol haqıyqatlılıqtı ashadı hám ol barlıq álem ushın birdey. Sonıń menen bir neshe tiykarǵı shamalar arasındaǵı baylanıstı kórsetedi.

Atomlar hám kvarklar dúnya qurılısındaǵı tiykarǵı gerbishler bolsa, al fizikanıń nızamları - dúnya tanıwdıń tiykarǵı gerbishleri bolıp esaplanadı. Fizika nızamları dúnya tanıwdıń tiykarǵı gerbishleri hám álem boyınsha hár qıylı bolatuǵın birqansha tiykarǵı hám universal ózgeriwshiler hám turaqlılar bolıp qalmastan, al bul ilimde redukсionlıq prinсipleri orınlanadı, yaǵnıy bul boyınsha rawajlanıwdıń barlıq quramalı nızamlıqları hám haqıyqatlıqtıń quramalı qáddileri eń ápiwayı qáddidegi nızamlılıqqa alıp keledi.

DNK (dezoksiribonuklein kislotası). Genetikadaǵı tirishiliktiń nızamlılıqları molekulyarlıq qáddide ashılıp, olar DNK hám RNK molekulalarınıń óz-ara tásiri nátiyjesinde nızamlılıqları tiykarında kelip shıǵadı. Bulardı izertlewde shegaralıq ilimler payda boldı; molekulyarlıq biologiya, biofizika, bioximiya, geofizika hám t.b. Kópshilik jaǵdayda jańa ilim eń ertedegi pánlerdiń birikken jerinde payda boladı. Házirgi fizikanı túsiniwge eki jaǵday múmkinshilik bermeydi: áweli úyreniwdi talap e tetuǵın quramalı matematikalıq apparattıń

28

qollanılıwı; házirgi fizikalıq túsiniklerdiń kórsetpeli modelin dúziw múmkin emesligi. (Keńisliktiń iymeyiwi, bóleksheler, bir waqıtta tolqın bolatuǵın h.t.b.).

Fizikadaǵı progress (hám pútin ilimde) tikkeley kórsetpelilikten izbe-iz bas keshiw menen baylanıslı.

Házirgi ilim, sonıń ishinde fizika ilimi eksperimentke tiykarlanadı, yaǵnıy adam basqaratuǵın, sonlıqtanda onı qálegen waqıtta tákirarlaw múmkin. Biraqta, sonı esapqa alıw kerek, bir qansha haqıyqatlıqtı tikkeley baqlaw múmkinshiligi bolmaydı yamasa birqansha qátelikler ketedi. Aristoteldiń mexanikası sonnan ibarat

«Qozǵalıwshań dene toqtaydı egerde, onı iyteriwshi sebep toqtaǵan bolsa». Ol haqıyqatlılıqqa keledi, biraqta súykelis eske alınbaǵan. Haqıyqatında da bul baǵıtta ideal eksperiment júrgiziwge bolmaydı.

Bunday eksperimentti Galileo Galiley júrgizgen, biraqta oyında júrgizgen. Ol ideal tegis dene hám ideal tegis betti kóz aldına keltirgen, olar arasında súykeliw joq.

Galileonıń bul eksperimenti egerde qozǵalıwshı denege hesh nárse tásir jasamasa, onıń qozǵalısı dawam ete beredi. Bul eksperiment Nyutonnıń klassikalıq mexanikasınıń tiykarı boldı.

1686-jılı Isak Nyuton “Natural filosofiyanıń matematikalıq baslaması” miynetin usındı. Bunda qozǵalıstıń nızamların, pútkil dúnyalıq tartılısıw nızamların, sonday aq massa, energiya, tezleniw, túsinigin kiritti.

Solay etip, oyımızdaǵı eksperiment tiykarında dúnyanıń jańa mexanikalıq kartinası payda boldı.

Galileydiń oyındaǵı eksperiment tiykarında dúnyanıń geometriyalıq sisteması Nikolay Kopernik tárepinen (1473-1543) dúzildi. Bul tikkeley kórgizbelikten bas tartıwdıń birden-bir sebebinen boladı. Koperniktiń tiykarǵı miyneti “Hawa dúnyalarınıń aynalıwı haqqında” óziniń 30 jıl dawamında júrgizgen baqlawları hám oylawları esaplanadı.

Daniyalı astranom Tixo Brage (1546-1601) 1588-jılı óziniń gepotezasın usındı. Onıń pikiri boyınsha Jerden basqa planetalar Kún dógereginde aylanadı, al jer qozǵalmaydı, al jerdiń átirapında kún basqa planetalar menen birlikte, sonday aq Ay aylanadı. Al tek ǵana Iogann Kepler (1571-1630) planetalardıń qozǵalısı haqqındaǵı óziniń úsh nızamın ornatıw arqalı Koperniktiń táliymatınıń durıs ekenligin kórsetti.

Salıstırmalılıq teoriyası. XX-ásir basında salıstırmalılıq prinсipi optikada, elektrodinamikada hám fizikanıń basqa bólimlerinde durıs ekenligi tastıyıqlandı.

Salıstırmalılıq prinсipi óziniń áhmiyetin keńeytti hám tómendegishe aytılatuǵın boldı: qálegen proсess izolyaсiyalanǵan materiallıq sistemada, sonday-aq teń ólshewli tuwrı sızıqlı qozǵalıs halındaǵı sistemada birdey ótedi, yamasa fizikanıń nızamları barlıq inerсial esaplaw sistemasında da birdey formaǵa iye.

Efirdiń joq ekenligine kóz jetkennen keyin fizikler etalonlı esaplaw sistemasınan bas tarttı. Barlıq esaplaw sisteması birdey mániske iye, sonlıqtanda salıstırmalılıq prinсipi universal boladı. Bir inerсial esaplaw sistemasınan ekinshi inerсial sistemasına ótiw «Lorenс túrlendiriw» boyınsha ámelge asırıladı. Biraqta, jaqtılıqtıń tezliginiń turaqlılıǵı paradoksqa alıp kelindi, onı sheshiw ushın taza túsinikler kiritiwge tuwra keldi. Onı túsindiriw ushın tómendegidey mısal keltireyik. Meyli biz oylayıq korablde júzip baratırmız, korabl jaǵaǵa salıstırǵanda tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵaladı deyik. Bul waqıtta ulıwma tezlik korablde jaqtılıq tezlik penen hám korabl tezligi menen anıqlanadı. Egerde jaqtılıq tezliginen úlken bolsa, onda klassikalıq mexanikanıń nızamlılıqlarına awısıw bolmaydı. Egerde biziń korabilimizdiń tezligi jaqtılıq tezligi menen qozǵalsa, onda ulıwma tezlik korabldiń tezliginen qalıwı korabldegi tezlik

29

jaqtılıq tezliginen úlken bolıwı kerek, onday bolıwı múmkin emes, sebebi Maykolson-Morle eksperimenti boyınsha jaqtılıqtıń tezligi barlıq esaplaw sistemasında, jaqtılıq hám tezligi qozǵaldıma joqpa, onnan ǵárezsiz birdey. Bul máselede Eynshteyn Gashleydiń oyınsha eksperiment jasadı. Onı ádette “Enshteyn poezdı” dep te ataydı. “Oyımızsha poezdaǵı baqlawshı shetindegi fonardan shıqqan jaqtılıq tezligin ólsheydi deyik, onıń tezligi S bolsa, al poezd tezligi V bolsın. Klassikalıq teoriya boyınsha jaqtılıq tezligi «S-V» bolıw kerek. Biraqta, jaqtılıq tezligi turaqlı S ǵa teń.

Bul qarama-qarsılıqtı sheshiw ushın Eynshteyn keńisliktiń hám waqıttıń absolyutliginen, hám onıń qásiyetiniń ózgeretuǵınlıǵınan bas tartıwdı usındı. Bul juwmaq aqılǵa sıymaslıqtay kórinedi, sebebi Kant aytqanday, biz tek ǵana 3-ólshemli keńislikti hám bir ólshemli waqıttı bilemiz. Biraq ilimde aqılǵa sıymawshılıq degen pikir bomaydı, sebebi onıń kriteriyası teoriyanıń eksperimentke sáykes keliwi menen anıqlanadı. Eynshteyn teoriyası usı kriteriyaǵa sáykes keledi, sonlıqtan ol qabıl etildi. Óz waqtında Jer dóńgelek hám Kún dógereginde aylanadı degen pikirde aqılǵa sıymaytuǵınday túsinik bolıp keldi.

Keńislik hám waqıt ilimde materiyanıń jasaw forması retinde qaralıp keldi.

Ilim tarıyxında keńislik túsiniginde eki konсepсiya bar: keńislik ózgermeytuǵın bolıp materianı qoyatuǵın orın (Nyuton kóz qarası), keńislik sol keńislikte jaylasqan dene qásiyetleri menen anıqlanadı (Leybniс kóz qarası).

Salıstırmalılıq teoriyasına sáykes qálegen dene keńislik geometriyasın anıqlaydı.

Ayırıqsha salıstırmalılıq teoriyası boyınsha deneniń uzınlıǵı hám ondaǵı proсesstiń ótetuǵın waqtınıń shaması absolyut emes, al salıstırmalı shamalar. Eger tezlik jaqtılıq tezligine jaqın kelse denedegi barlıq proсessler ástelenedi, deneniń boylıq (qozǵalıs baǵıtındaǵı) ólshemi qısqaradı hám waqıyalar salıstırmalı qozǵalıstaǵı hár qıylı waqıtta ótedi. A.Eynshteyn, L.Infeld aytıwı boyınsha “Sım uzınlıǵı nolge shekem qısqaradı, eger onıń tezligi jaqtılıq tezligine jetse, saatlar derlik toqtap qaladı, egerde tezlik jaqtılıq tezligine jetse”.

Eksperimentte tastıyıqlanǵan bólekshe (nuklon) ásten qozǵalatuǵın bólekshege qaraǵanda forması sferikalıq boladı da, al oǵan qarata úlken tezlik penen qozǵalatuǵın bólekshege qarata qozǵalıs baǵıtında diska túrinde boladı. Sonday-aq 88 mezonnıń ásten qozǵalǵandaǵı tezligi 10-8 s bolsa, al jaqtılıq tezligine iye bolǵan usınday bólekshe ushın 10-8 s tan anaǵurlım úlken.

Keńislik hám waqıt - materiallıq qubılıslardıń koordinaсiyasınıń ulıwma formaları bolıp, jasawdıń bası bolǵan materiyadan ǵárezsiz óz aldına jasay almaytuǵın materiallıq qubılıslardıń koordinatasınıń ulıwma formaları boladı.

Ulıwma salıstırmalılıq teoriyası ayırıqsha salıstırmalı teoriyanıń juwmaqların barlıq jerge, sonıń menen birge inerсial bolmaǵan sistemaǵada qollanıladı. Ulıwma salıstırmalılıq teoriya awırlıq maydanın elektromagnitizm hám mexanika menen baylanıstıradı.

Úsh ásir dawamında fizika mexanikalıq bolıp keldi. Maksvell teńlemeleri elektromagnitlik maydanınıń strukturasın kórsetip beredi. Elektromagnitlik tolqın jaqtılıq tezligi menen taralatuǵın bolsa, gravitaсiyalıq maydanda sonday tásirde boladı.

Awırlıq maydanın payda etetuǵın massalar ulıwma salıstırmalılıq teoriyası boyınsha keńislikti iymeytedi hám waqıttıń ótiwin ózgertedi. Maydan kúshli bolǵan sayın waqıt ásten ótedi, maydan bolmaǵan jaǵdayǵa salıstırǵanda. Gravitaсiyalıq maydan ózgermey vakuumda jaqtılıq tezligi menen taraladı.

Eynshteyn teoriyasında materiya keńislik hám waqıttıń qásiyetine tásirin jasaydı.

30

Kosmikalıq masshtabta keńislik geometriyası evklidli geometriya bolmaydı, bir orınnan ekinshi orınǵa ótkende massanıń tıǵızlıǵına, qozǵalısına baylanıslı ózgeredi. Tezlik jaqtılıq tezligine jaqınlasqanda, kúshli maydanda keńislik singulyarlıq awhalǵa keledi, yaǵnıy bir tochkada qosıladı. Usı qosılıw arqalı megamir mikromir menen óz-ara tásirge keledi.

Salıstırmalılıq teoriyası energiya menen massa ortasındaǵı baylanıstı anıqlap berdi. E=MC2.

Solay e tip, salıstırmalılıq teoriyası jaqtılıqtıń tezligi turaqlı degen, hám tábiyat nızamları barlıq fizikalıq sistemalarda birdey degen pastulatlarǵa súyenedi. Al onıń juwmaqları tómendegishe: keńislik - waqıttıń qásiyeti salıstırmalı;

energiya hám massa salıstırmalı; awır hám inertli massalardıń ekvivalentligi.

Biraqta, 1967-jılı «taxionlar» tuwralı gipoteza payda boldı, onıń tezligi jaqtılıq tezliginen úlken. Egerde bul gipoteza durıs bolsa, onda ápiwayı adamlarǵa birqansha qolaysız bolǵan salıstırmalılıq dúnyasınan ózimizdiń dúnyamızǵa qaytıp kelemiz.

Kvant mexanikası - mikroqáddi qozǵalıs nızamların hám súwretlew usılın ornatatuǵın fizikalıq teoriya bolıp esaplanadı. Onıń payda bolıwı ásirdiń basınan baslanadı. 1900-jılı M.Plank jaqtılıq bólinbeytuǵın porсiyaǵa iye bolǵan energiya - kvantlar túrinde taraladı degen. Solay etip, atomlıq teoriyaǵa úziletuǵın fizikalıq shamalar kirdi, ol tek ǵana sekiriwler menen ózgeredi.

Mikrodúnya qubılısların izertlew nátiyjeleri sonday juwmaqlarǵa alıp keledi, yaǵnıy mikrodúnyanı táriplewshi nızamlar, faktlar hám metodlar, klassikalıq fizikada qabıl etilgen, hátteki salıstırmalılıq teoriyasında qabıl etilgen nızamlardan keskin túrde ayırmashılıqqa iye bolatuǵınlıǵı anıqlandı. Klassikalıq fizika nızamları, keńislikke sáykes keliwshi obektlerdiń sáwleleniwi túrinde berildi. Biraq bunday qubılıslar, yaǵnıy radioaktiv ıdıraw, difrakсiya, nurlanıw spektri usaǵan qubılıslar ushın tek ǵana bir nárseni tastıyıqlawǵa boladı, yaǵnıy izertlenip atırǵan obekttiń qanday qásiyetke iye ekenligin ǵana ayta alamız.

Mikrodúnya qubılıslarınıń zárúrli ayırmashılıqları, sonıń menen juwmaqlanadı, yaǵnıy zattıń eń elementar bólekshesi bolǵan elektron: elektr hám magnit maydanlarında bólekshe túrinde, al difrakсiya hám interferenсiya qubılısları júz bergende bolsa, tolqın túrinde háreketlenedi. Elementar bóleksheler, yaǵnıy elektronlar, atomlar hám molekulalardıń aǵımı, tolqınlıqlarǵa yamasa atomnıń ólshemindey tesikshelerge tuwra kelgen jaǵdayda, bólekshelerdiń tolqınlıq nızamlarına boysınadı, yaǵnıy difrakсiya, interferenсiya, shaǵılısıw, sınıw h.t.b qubılıslar bayqaladı. Ullı fizik Lui de Broil, elektron - bul belgili bir tolqın uzınlıqqa iye tolqın dep tastıyıqlaǵan.

Difrakсiya qubılısı bólekshelerdiń tolqınlıq qásiyetke iye gepotezasın tastıyıqlaydı. Al jaqtılıqtıń kvant teoriyası bolsa, bólekshelerdiń korpuskulyar, yaǵnıy bóleksheli qásiyetke iye ekenligin tastıyıqlaydı. Mine usı eki teoriya tiykarında bólekshelerdiń qásiyeti korpuskulyar - tolqın dualizm degen atqa iye boldı.

Geypara effektler tolqınlıq teoriyası tiykarında, al geyparaları bolsa, kvant teoriyası tiykarında túsindiriledi. Sonlıqtanda qubılıslardıń tolıq mánislerin túsindirip beriw ushın tolqınlıq hám kvant teoriyasınan alınǵan formulalardan paydalanıwǵa tuwra keledi. Bul óz gezeginde N.Bordıń tolıqtırıwshı prinсipiniń tiykarǵı mánisi bolıp esaplanadı.

Tolıqtırıwshı prinсipi menen 1927-jılı formulirovka qılınǵan anıqsızlıq qatnası ortasında qanday da bir baylanıs bar. Anıqsızlıq qatnasınıń mánisi bılay túsindiriledi, yaǵnıy mikrobólekshelerdiń absolyut anıq lokalizaсiyaǵa ushırawı ushın, olarǵa sheksiz úlken muǵdardaǵı impuls zárúr boladı. Basqasha aytqanda zamanagóy fizika (elementar bóleksheler fizikası) sonı kórsetedi, yaǵnıy bólekshege