Házirgi zaman tabiyiy pánler konсepсiyası

1

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA

ARNAWLÍ BILIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ

MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Ulıwma fizika kafedrası

M.B.TAǴAEV, U.K.ERNAZAROV, D.E.QOShANOV

Házirgi zaman tabiyiy pánler konсepсiyası

(oqıw qollanba)

(Gumanitar fakulteti studentleri ushın)

Nókis – 2006 j.

2

Bul oqıw qollanba joqarı oqıw orınları ushın arnalıp, baǵdarlamaǵa muwapıq túrde jazılǵan. Sonday-aq, qollanba kóp jıllıq miynetlerdiń nátiyjeleri hámde bir qatar oqıwlıqlardan paydalanǵan halda maǵlıwmatlar kirgizilgen.

Bul kurstı oqıtıwdan maqset tábiyiy pánler ideyası tiykarında tábiyat, qorshaǵan ortalıq, tiri organizmler dúnyası hám álemniń bir pútin, hámde bir-biri menen tıǵız baylanısta ekenligin kórsetiwden ibarat.

Oqıw qollanbadan Joqarı oqıw orınları bakalavr qánigelikleri, Kásip óner kolledj studentleri, mektep muǵallimleri paydalanıw múmkin.

Avtorlar: Berdaq atındaǵı QMU ulıwma fizika kafedrasınıń baslıǵı, t.i.d. M.Taǵaev, ulıwma fizika kafedrasınıń úlken oqıtıwshısı U.Ernazarov, tábiyattanıw fakulteti biologiya kafedrasınıń oqıtıwshısı D.Qoshanov

Pikir bildiriwshiler:

QMU ulıwma fizika kafedrasınıń professorı Sh.Qaniyazov QMU

Ekologiya kafedrasınıń baslıǵı doс. A.Saparov NMPI Biologiya

kafedrasınıń professorı B.Sarıbaev

3

Kirisiw. Házirgi zaman tábiyiy pánler konсepсiyası pániniń máseleleri hám basqa pánler arasında tutqan ornı.

1.Házirgi zaman tábiyiy pánler konсepсiyaları pániniń wazıypaları.

2.Házirgi zaman tábiyiy pánler konсepсiyaları pániniń basqa pánler arasında tutqan ornı. Tayanısh sózler: Tábiyattanıw, tábiyattıń tábiyǵıy kórinisi, metodologiya, jámiyet, fizika,

ximiya, biologiyanıń nızamlıqları, sinergetika, ekologiya, tiri organizm, emperik izertlew, paradigma, gipoteza.

“Házirgi zaman tábiyiy pánler konсepсiyaları” páni joqarı bilimlendiriw sistemasındaǵı jańa predmet bolıp esaplanadı. Tábiyiy bilim-bul tiykarınan adamzat bolıp tabıladı. Onıń zamanagóy ilimiy-fundamentallıq kórsetpelerin biliw, qálegen oblastta dóretiwshilik alıp barıwshı qánige ushın ulıwma mádeniyatıń elementi esaplanadı. Tábiyǵıy-texnikalıq, soсiallıq hám gumanitar ilimler, birbirinen ajralǵan halda, hesh qashan jámiyettiń hám tábiyattıń tolıq tábiyiy kórinisin ashıp bere almaydı. Hátteki filosofiyanıń ózi de, basqa ilimlerden bóleklengen halda bul máselelerdi sheshe almaydı.

Sonlıqtanda, usı aytılǵanlardı esapqa alǵan halda, joqarı oqıw orınlarınıń oqıw baǵdarlamalarına usı taza pán kiritilgen. Bul pán járdeminde, tábiyattı ilimiy biliwdiń metodologiyalıq mashqalaların úyreniw, studentlerde ilimiy-kóz qarasların hám teoriyalıq oylarınıń rawajlanıwın qáliplestiredi. Sonıń menen birge, hár qıylı taraw qánigelikleriniń óz iskerligi dáwirinde tábiyǵıy ilimiy biliwdi metodologiyalıq qollanıw uqıplılıǵına úyretedi.

Házirgi tábiyattanıw konсepсiyası pániniń gumanitar hám ayrım tábiyiy fakultetlerge kiriwiniń birden - bir maqseti olda bolsa studentlerde bizdi qorshaǵan dúnyaǵa pútin bir kózqarastı qáliplestiriwden ibarat. Onıń sebebi házirgi waqıtta tabiyiy ilimiy metod kem-kemnen gumanitarlıq sferaǵa kirip, jámiyetshiliktiń sanasın qáliplestirip atır.

Bul pán tradiсiyalıq fizika, ximiya, biologiya, geografiya hám ekologiya pániniń dástúrlik mexanikalıq jıynaǵı bolmay, al házirgi dúnyaǵa kompleksli tiykarda tariyxıy - filosofiyalıq, kulturologiyalıq hám evolyuсiyalıq - sinergetikalıq ilimiylik usılın biliw tiykarındaǵı (sabaq) pán aralıq sintez qubılıslardı izertlegende olardı bir tutas hám óz-ara baylanısta izertleytuǵın ilimiy usıl jasawdıń nátiyjesi bolıp esaplanadı. Sonlıqtanda, bul pándi nátiyjeli túrde oqıtıw tek ǵana jańa tiykarda bolıp, ol usıl mádeniyattıń tábiyiy-ilimiy hám gumanitarlıq komponentlerin biriktiriwden ibarat bolıp esaplanadı.

Bul kurstıń maqsetleri hám wazıypaları tómendegilerden ibarat

1.Mádeniyattıń gumanitarlıq hám tábiyiy - ilimiy komponentlerin ayırıwdıń tábiyatın hám dúnyaǵa birden-bir jańa kóz qaras tiykarında olardı biriktiriw kerekligin túsiniw.

2.Házirgi ilimiy metod wazıypaların hám múmkinshiliklerin, olardıń haqıyqatlıqtı meńgeriwdegi kórkemlilik metodlarına qarata qosımsha tabiyatın túsiniw.

3.Shegaralanǵan belgili sandaǵı tabiyattaǵı fundamental (tereń negizgi) nızamlardı úyreniw hám túsiniw. Bul nızamlılıqlar házirgi fizikanıń, ximiyanıń hám biologiyanıń tiykarı bolıp, oǵan hár qıylı pánlerdegi dara nızamlılıqlardıń jıynaǵı bolıp, sonday-aq tábiyattaǵı qubılıslardı modellestiriw prinсipleri menen tanıstırıw jatadı (Mısalı qıs, jaz, gúz máwsimlerin model formasında túsindiriw).

4

4.Dúnyanıń fizikalıq kartinası haqqındaǵı anıq túsinikti qáliplestiriw. Mısalı: Dúnya materiyadan turadı, bular hámme waqıtta qozǵalısta boladı hám qozǵalıs xaotikalıq túrde boladı.

5.Tábiyattanıwdı úyreniwdegi prinсiplerdiń úzliksizligin, sonday-aq tábiyattaǵı sistemalardıń quramalasıwı nátiyjesinde olardı kórsetiwdiń tilin almastırıw. Mısalı ushın, kvantlıq hám statistikalıq fizikadan ximiyaǵa hám molekulyarlıq biologiyaǵa ótkende, tiri emes sistemadan kletkaǵa ótkende, tiri organizmge, adamǵa, biosferaǵa, jámiyetke ótkende sistemalardıń quramalasıwı nátiyjesinde payda bolǵan til alamsıwlardı atap ótiw zárúr.

6.Ekologiya hám jámiyettegi mashqalalardı, tiykarǵı konсepсiyalardaǵı, tábiyattanıw nızamlılıqlarındaǵı baylanıslardı sanalı túsiniw.

7.Tábiyattanıwdaǵı revolyuсiyalar haqqındaǵı hám tábiyattanıwdıń rawajlanıwındaǵı tiykarǵı etapların túsinikli túrde qáliplestiriw. Mısalı massanıń ózgeriwi energiyanıń úzlikliligi hám jaqtılıq kvantınıń porсiyalar túrinde, násillik informaсiyalar xromosomada saqlanadı degen túsiniklerdi qáliplestiriwimiz kerek.

8.Universal evolyuсionizm prinсipleri hám sinergetikalıq túsiniklerin qáliplestiriw.

Usı maqsetlerdi, wazıypalardı sheshiw ushın qanday metod qollanıwımız kerek degen sawalǵa tómendegishe juwap qaytaramız.

1.Bul máselede jeńiske erisiw ushın studentlerdiń mektepte alǵan bilimlerine tiykarlanıwımız kerek. Mısalı ushın fizika, ximiya, biologiya, ekologiya, tariyx, mádeniyat tanıw h.t.b. pánleri.

2.Bul pándegi tiykarǵı jańa tazadan kirgen túsiniklerdiń mánisin túsindiriwimiz kerek.

Mısalı sinergetika, genomika degenimiz ne

Sinergetika dep tiykarınan sızıqlı bolmaǵan teń salmaqlılıqta emes, termodinamikanıń ideyasına, metodına hám prinсipine súyenetuǵın birliktegi yamasa kooperativlik tásir degendi ańlatadı.

3.Hárbir ilimdegi bolǵan revolyuсiyaǵa keńnen toqtap ótiw kerek. Mısal ushın, Eynshteynniń salıstırmalılıq teoriyası hám kvant fizikasınıń payda bolıwı. Bul ne sebep payda boldı hám qalay payda boldı Eynshteyn salıstırmalılıq teoriyası degende tezligi jaqtılıqtıń tezligine salıstırarlıqtay bolǵanda biz burın ózgermeytuǵınday bolıp júrgen massa, energiya, impuls túsinikleri pútinley ózgeretuǵınlıǵın túsindiriw ushın Enshteynniń salıstırmalılıq teoriyası qollanıladı hám kvant mexanikasınıń payda bolıwında statikalıq fizikanıń rawajlanıwında tábiyattaǵı eń elementar kólemniń bar ekenligi ashılǵanlıǵın atap ótiw kerek, ekinshiden jaqtılıqtıń intensivligin belgili bir jiyliktegi, tolqın uzınlıqtaǵı maksimumǵa iye ekenligin atap ótiwimiz zárúr.)

4.Mikromir hám makromir ushın qanday nızamlılıqlar orınlanadı, hám qanday nızamlılıqlar orınlanbaydı.

Mikromir ushın termodinamikalıq nızamlıqlar orınlanbaydı hám úlken masshtabtaǵı makromir ushında termodinamikanıń nızamlılıqları orınlanbaytuǵınlıǵın atap ótiwimiz kerek. Ekinshiden mikromir ushın statikalıq fizikanıń nızamlılıqları orınlanadı hám úlken masshtabtaǵı makromir ushın teń salmaqlılıqta bolmaǵan termodinamikanıń nızamlılıqları orınlanatuǵınlıǵın atap ótiw kerek.

5.Bul pándi ótiwde seminardıń ornı úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtanda seminarlardıń temasın konkretlestirip beriw zárúr. Múmkinshiligi bolsa, seminarlardı sorawlarǵa bólip beriw kerek.

Sabaqtı ótetuǵın oqıtıwshılar fizika, biologiya yamasa tábiyat tanıw qánigeligi boyınsha oqıtıwshılar bolǵanı maqul bolar edi.

5

6.Auditoriya menen tıǵız baylanısta bolıw maqsetinde, studentler menen sorawjuwap formasında ótkeni maqul.

7.Qandayda bolmasın mashqalanı studentlerdiń tereń úyreniwi ushın belgili bir temada bir mártebe referat jazǵanı maqul boladı.

8. Lekсiya waqtında, múmkinshiligi bolǵanınsha kórsetpeli qurallardan, kinofilmlerden, SD disklerden tolıq paydalanǵan maqul bolar edi.

Tábiyattanıwdı úyreniw mádeniyatlı adamǵa kerek hám ol tek ǵana belgili dárejedegi bilimdi iyelew ushın emes, al oylawdıń rawajlanıwı prinсiplerin túsiniw ushın kerek. Empirikalıq faktor tábiyattanıwdıń rawajlanıwınıń dáslepki punkti boladı, bul ilimiy fakt bolıp esaplanadı.

Ilimiy faktlerdi alıw ushın baqlawlar júrgiziw kerek boladı. Sonlıqtanda kópshilik tábiyattanıw tarawlarında baqlawlar birden-bir hám baslı empirikalıq metod esaplanadı. Keyingi waqıtlarda “úlken dúnyanı” baqlaw ushın júdá quwatlı teleskoplar hám radioteleskoplar kerek boladı. Demek, biz eksperement júrgiziwimiz kerek boladı. Eksperementti modelde júrgiziwimizge boladı, yaǵnıy ólshemleri hám massaları kishireytilgen denede júrgiziwimiz kerek.

Usılar menen qatar “oyımızsha eksperiment” júrgiziwge boladı. Bul waqıtta real jaǵdayda joq dene kóz aldımızǵa keltirip hám onıń ústinde oyımızsha eksperement júrgizemiz. Solay etip, ilimpazlar qollanılatuǵın túsinik sózi Empirikalıq emes, raсionallıq yaǵnıy tájriybeden alınbaydı, al adamzat aqılınıń tvorchestvolıq iskerligi boladı. Bulardı esapqa alıw ushın ideal túsinikler kiritiw kerek. Mısalı ideal bet, ideal dóńgelek shar. Bunday túsiniklerge ideallastırıw dep ataladı.

Házirgi ilimde ideallastırılǵan eksperementke tayar turıwımız kerek, yaǵnıy ideallastırıw kiritilgen oyımızdaǵı eksperementke, usınday jol menen jańa waqıttıń fizikası baslandı.

Iliminiń baslı wazıypası - gipoteza hám teoriyanı usınıw. Túsinik ilimde ayrıqsha rol oynaydı. Túsinik qáddiniń qáliplesiwi ilim izerlewdiń keyingi qáddine jatadı, endi empirikalıq emes, al teoriyalıq boladı. Onnan aldın biz empirikalıq juwmaqlardı jazıp alıwımız kerek, onıń durıslıǵın tekseriwimiz kerek. Empirikalıq izertlewlerden keyin onıń tiykarında Empirikalıq ulıwmalastırıw (juwmaqlaw) kerek.

Qandayda bolmasın bir gipoteza usınılǵanda, onıń tek ǵana empirikalıq berilgenligi menen sáykes keliw menen birge, onıń metodologiyalıq prinсiplerge sáykes keliwi eske alınadı.

Belgili bir gipoteza usınılǵanan keyin izertlew qaytadan Empirikalıq qáddige túsedi. Endi dál anıqlaw maqsetinde ilimiy gipotezanı teksergende, taza eksperiment qoyıladı, gipoteza tábiyatına baylanıslı taza máseleler túrinde beriledi hám ol máseleler tazadan usınılǵan ilimiy boljawdan shıǵadı.

Maqset - usı gipotezadan shıǵatuǵın juwmaqlardı tekseriw. Onıń nátiyjesinde gipoteza nızamǵa aynaladı yamasa birotala shıǵarılıp taslanadı.

Ilimdegi eń baslı nárse - sol proсesstiń ruxıy ósiwi, al onıń texnikadaǵı jetisken juwmaǵı shárt emes.

Usınıń menen birge sonı aytıw kerek soсiallıq dúnya tanıw menen tábiyiy ilimiy dúnya tanıw arasında ayırmashılıq bar. Soсiallıq dúnya tanıw metodologiyasında faktlerdi ulıwmalastırıw jetkiliksiz, sonıń menen birge úlken mazmundaǵı jeke faktlerdi eske alıw kerek.

Differenсiallıq hám integrallıq esaplawlardıń payda bolıwı, analizdiń statistikalıq metodlarınıń rawajlanıwı matematikalıq analizdiń metodlarınıń haqıyqatlıqtı kórsetiwge kiriwine sebepshi boldı. Differenсiallıq hám integrallıq esaplawlar qozǵalıstıń tezliginiń ózgerisin kórsetedi, al itimallılıq metodları - qaytımsızlıqtı hám tazanıń payda bolıwın kórsetedi.

6

Geypara metodologlardıń aytıwı boyınsha taza matematika hám logika dállilewde qollanılıp, al dúnya haqqında hásh - qanday informaсiya bermeydi. Ilimniń dinamikası amerikanlı ilimpaz T.Kunnıń kórsetiwinshe tómendegishe boladı.

Góne paradigma ilim rawajlanıwınıń normal stadiyası ol ilimdegi revolyuсiya taza paradigmanı payda etedi. Paradigma (ustanovka, obraz degendi ańlatadı). Házirgi waqıtta dúnyanıń úsh kartinasın kórsetiwge boladı 1. ilimnen aldıńǵı, 2. mexanistikalıq, 3. Evolyuсionlıq waqıttıń ótiwi menen uzaq dawam etken rawajlanıw.

Dúnyanıń mexanistikalıq kartinası tómendegi prinсiplerge tiykarlanǵan teoriya menen praktikanıń baylanısı, matematikanı qollanıw, real hám oydaǵı eksperement kritikalıq analiz, berilgenlerdi tekseriw, baslı másele “qalay”, al “sebep” “waqıttıń strelası (baǵıtı)” joq. Házirgi dúnyaǵa tábiǵiy ilimiy kóz qarasta adam hám onıń oyı bar bolıp, ol Evolyuсionlı hám qaytımsız.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Házirgi zaman tábiyattanıw konсepсiyaları pániniń wazıypaları neden ibarat.

2.Bul pánniń basqa pánler arasında tutqan ornı.

3.Sinergetika dep nege aytıladı.

4.Genomika páni neni úyretedi.

Házirgi zaman ilimleriniń ayırıqshalıq belgileri.

Ilimiy texnikalıq revolyuсiya (ITR)

1.Ilimniń tiykarǵı belgileri.

2.Ilimniń mádeniyattıń basqa belgilerinen ayrıqshalıqları. Ilim hám din. Ilim hám filosofiya.

3.Ilimiy texnikalıq revolyuсiya hám onıń jámiyetke, adamzatqa unamlı hám keri tásirleri. Tayanısh sózler: Universallıq, fragmentlik, ulıwma mánislik, jekke emeslik,

sistematikalıq, kritikalıq, sezgirlik xarakter, teoriyalıq biliw, ámeliy iske asırıw, ilimiy texnikalıq revolyuсiya dáwiri, EEM, jasıl revolyuсiya.

Ilim tiykarınan úsh funkсiyanı atqaradı mádeniyat tarawı, álemdi tanıw usılı, arnawlı institutlar (arnawlı institutlarǵa joqarı oqıw orınları, ilimiy jámiyetler, akademiya, laboratoriyalar, jurnallar h.t.b. kiredi).

Ilimniń ayırıqsha ózine tán belgileri bar universallıq, fragmentallıq, ulıwma mánislilik, jekke emeslik, sistematikalıq, tamamlanbawshılıq, dáslepkilerden qabıl alıwshılıǵı (priemstvennost), kritikalıq durıslılıq, moraldan tıslılıq, raсionallıq hám sezgirlilik.

Universallıq xarakteri - adamzat tárepinen erisilgen barlıq bilimlerdi, ilimiy jetiskenliklerdi beredi.

Fragmentlik xarakteri - bul barlıqtı bir pútin túrinde emes, al reallıqtıń hár qıylı fragmentlerin hám parametrlerin úyretedi.

Yaǵnıy fragmentlik xarakteriniń ózi bólek disсiplinalarǵa bólinedi Ulıwma aytqanda barlıq túsinigi ilimde filosofiyadaǵıday óz aldına jeke túsinikke iye emes yaǵnıy hár bir ilimniń izertlew obekti óz aldına alıp qaraladı.

Ulıwma mánislik xarakterleri - adamzattıń alatuǵın bilimi hár bir adamǵa tiysli, yaǵnıy ilimniń tili bir qıylı ol adamlardı jámlesip islewge itermeleydi.

Jekke emeslik xarakteri hár bir individ, ilimpaz onıń milleti, jasaw ornı, tili, dini ilimiy nátiyjeler ushın hesh qanday áhmiytke iye emes.

7

Sistematikalıq xarakteri - ilim anıq bir strukturaǵa iye hám hár bir ilim bir - biri menen tıǵız baylanısqa iye.

Tamamlanbawshılıq xarakteri - Hár bir ilim hesh qanday shegarasız rawajlanıp barmaqta, biraq ol hesh waqıt absolyut shıńǵa jetpeydi.

Kritikalıq xarakteri, yaǵnıy hár bir ilimiy juwmaqqa (nátiyjege) sın kózqarasta bolıw xarakteri.

Sezgirlik xarakteri, hár bir ilimiy nátiyje emperikalıq tekseriwler júrgiziwdi talap etedi. Mine usınnan keyin ǵana bul ilimiy nátiyje dıqqatqa ılayıq bolıp esaplanadı.

Bunnan basqa ilim óz-aldına ayrıqsha izertlew metodları, strukturaları tili hám apparaturaǵa iye. Mine usılardıń barlıǵı menen ilimiy izertewlerdiń speсifikası hám ilimniń mánisi anıqlanadı.

Úyrenilip atırǵan hádiseler tuwrı modellestirilgende ǵana fizikalıq nızamlılıqlar dene háreketiniń haqıyqıy ahwalın anıq dálillep, tuwrı nátiyjege alıp keledi. Eger hádiyseniń haqıyqıy ahwalı durıs modellestirilmese, ol hádiyseni túsindirip atırǵan matematikalıq usıl qansha áhmiyetke iye bolmasın shıǵarılǵan ilimiy nátiyjeler qopal qáteliklerge alıp keledi.

Iskustvadan ilim raсionallıǵı menen ayrılıp, obrazlar túrinde qalıp qoymastan al teoriyalıq qáddige shekem jetkeriledi.

Texnikadan ilimniń ayırmashılıǵı, ilim dúnya haqqındaǵı alınǵan bilim, dúnyanı túrlendiriw ushın qaratılmaǵan al dúnyanı tanıwǵa qaratılǵan.

Idiologiyaǵa salıstırǵanda ilim, haqıyqatlıq áhmiyetlirek hám ol jámiyettiń belgili qatlamlarınıń qızıǵıwshılıǵına ǵárezsiz.

Filosofiyadan ózgeshiligi ilimniń juwmaqları empirikalıq tekseriwge boladı.

Ilimniń dinnen ayırmashılıǵı sonnan ibarat iseniwshilikten góre aqılǵa hám reallıqqa kóbirek súyenedi.

Ilimniń mifologiyadan ózgesheligi ilim álemdi pútinley túsindirmesten, al tábiyattıń rawajlanıwınıń nızamların empirikalıq jol menen tekseretuǵınday etip kórsetedi.

Ilimniń mistikadan ózgesheligi sonnan ibarat ilim ilimdi izerleydi.

Obekti menen biriktiriwge umtılmaydı, al onı teoriyalıq jaqtan túsiniwge umtıladı.

Ilim hám din. Ateistlik ádebiyatlarda sonday juwmaq shıǵarǵan ilim, bilim hám dinge iseniwshilik bular birge jasawı múmkin emes degen juwmaq shıǵarǵan, sonday-aq kosmonavtlar qudaydı kórmegen, demek ol joq degendey juwmaq shıǵarǵan.

Ilim menen din birgelik te jasay aladı, onıń sebebi mádeniyattıń bul tarawları hár qıylı jaqqa baǵdarlanǵan Ilimde empirikalıq reallılıqqa, al dinde tiykarınan seziwden tıs nárselerge.

Ilim hám filosofiya. Ilimniń (speсifikası) ayırıqshalıǵı sonnan ibarat ilim dúnyanı filosofiyadaǵıday pútinley qaramastan, al belgili bir bólegin izertleydi, sonıń menen birge ilimniń juwmaqları emperikalıq tekseriwdi talap etedi.

Biz házirgi waqıtta ilimiy-texnikalıq revolyuсiya (ITR) dáwirinde jasamaqtamız. Bul túsinik penen biziń ómirimizdegi ilim hám texnikadaǵı eń úlken jetiskenlikler túsindiriledi. Adamzat ómiriniń barlıq dáwirin ITR dáwri - dep esaplawımızǵa bolmaydı. Ilim hám texnikanıń tiykarları áiyemgi dáwirlerde-aq payda bolǵan. Biraq, ol júdá ástelik penen rawajlandırılǵan. Mısalı, áiyemgi grekler tábiyattı tanıwda, dúnyanı izertlewde kóp ǵana jumıslar islegen. Biraq, bul dáwirde bir qatar awır jumıslardı ilimiy-texnikalıq progress tiykarında dóretilgen mashinalar emes, al qullar islegen, yaǵnıy tiykarǵı jumıslar qol miyneti menen atqarılǵan.

Jańa dáwirge kelip, adamzattıń tábiyatqa qatnası pútkilley ózgere basladı. Endi adamzat tábiyattıń barlıǵına ǵana qızıqsınıp qoymastan, onnan aqılǵa muwapıq

8

paydalanıw jolların izertlestirip basladı. Sonlıqtan adamzattıń tábiyattanıw haqqındaǵı bilimleri texnikaǵa aylana basladı. Anıǵıraǵı tábiyat penen texnika bir maqset ushın biriktiriledi.

Texnika degende mashinalar emes, al matematikalıq apparattı hám hár qıylı eksperementallıq proсeduralardı qollanǵan halda obektke sistemalıq hám tártiplik penen qatnas jasaw túsindiriledi.

Ilim menen texnikanıń bir-biri menen tıǵız baylanıslılıǵı sonda, texnikanıń ózi ilimniń rawajlanıwı tiykarında payda boladı, biraq keyinshelli ilim texnika járdeminde basqarıladı.

Solay etip, zamanagóy ilim tiykarınan eki qıylı funkсiyaǵa iye

1)Teoriyalıq biliw.

2)Ámeliy iske asırıw.

Adamlar ilimdi tábiyattıń sır hám jumbaqların sheshiw maqsetinde onı rawajlandırıwda usı eki funkсiya tiykarǵı roldi atqaradı.

Ilimiy texnikalıq progresstiń zamanagóy etapı - bul ITR dáwiri bolıp esaplanadı. Bunıń tiykarında ilimniń jámiyetlik óndiristiń rawajlandırıwında jetekshi faktor atqarıwı nátiyjesinde, jámiyettegi óndiriwshi kúshleriniń túpkilikli túrlendiriliwi túsindiriledi.

Óz gezeginde ilim, texnika hám óndiris penen tıǵız baylanısqan halda ómirdiń barlıq tárepinen tásir etiwshi tiykarǵı óndiris quralına aynaladı. Sonlıqtanda biz ITR terminin ilimiy, texnikalıq yamasa óndirislik revolyuсiya dep bólek-bólek qollana almaymız.

ITRǵa tayarlıq dáwirinde, atomnıń quramalı strukturasınıń ashılıwı, radioaktivlik qubılısınıń ashılıwı, salıstırmalı teoriyalnıń payda bolıwı, kvantmexanikası, genetika, kibernetika iliminiń payda bolıwı, elektr tóbesiniń keń kólemde qollanılıwı, ǵalaba xabarlandırıw quralları hám kommunikaсiyanıń rawajlanıwı, óndiris mexanikası hám avtomatizaсiya rawajlanıwı h.t.b. tiykarǵı roldi atqaradı.

Usılardan kópshiligi házirgi kúnde kúndelikli turmısımızda paydalanıwshı nárslerge avtomobil, samolet, radio, televidenie h.t.b larǵa aynaladı. Mine usılardıń barlıǵı, zamanagóy ITR ǵa tayarlanıwshı ilimiy texnikalıq progresstiń jetiskenlikleri bolıp esaplanadı.

ITR nıń simvolı retinde elektronlı-esaplaw mashinanıń payda bolıwın atap ótsek boladı. EEM niń payda bolıwı arqalı óndiristi kompleksli avtomatlastırıwǵa hám basqarıwǵa keń múmkinshilikler jaratıldı. Sonıń menen birge ITR nıń rawajlanıwı tiykarında jasalma ximiyalıq materiallar islenedi. Bul óz gezeginde biotexnologiyanıń rawajlanıwına hám awıl - xojalıǵında “jasıl” revolyuсiya dep atalıwshı (ósimliktiń kóplegen túrleriniń ónimdarlıǵın arttırıwshı) elektronlı pribor qurılısınıń rawajlanıwına alıp keledi.

ITR niń baslı baǵdarı bul - óndiristi qadaǵalaw hám basqarıw, energiyanıń jańa túrlerin ashıw hám paydalanıw, taza materiallardı jaratıw hám onı óndiriske paydalanıw h.t.b. arqalı óndiristi kompleksli avtomatlastırıw bolıp esaplanadı.

ITR niń jámiyetke tásiri. Ilim hám texnikanıń rolin házirgi jámiyette bahalaw oǵada qıyın. ITR, ilim hám texnikanıń sońǵı jetiskenliklerin paydalanıwshı xalıqtıń turmıs dárejesin anaǵurlım dárejede kóterip jiberedi. (Bul jerde joqarı rawajlanǵan mámleketler xalqı názerde tutılǵan). Bul mámleketlerde balalar ólimi keskin páseyip, sonıń menen birge adamnıń jasaw dáwiri uzayǵan.

Adam ómirinde televizor magnitafon, kompyuterler payda boldı, qullası adam ómiriniń dárejesi joqarıladı.

Mámlekettiń rawajlanıw dárejesi, sol mámlekette ITR jetiskenliklerin qansheli dárejede qollanıwına baylanıslı boladı.

9

Jáne bir mısal, házirgi waqıtta elimizde informaсiya máselesi jaqsı jolǵa qoyılǵan. Biraq adam bos waqtınıń bárin ekran aldında otırıp ótkerse, onıń basqa adamlar menen tábiyat penen baylanısı úziliske túsedi. Nátiyjede adamzat qatnasıqsız adamǵa aylanadı, kóziniń kóriwshiligi tómenleydi h.t.b. Sonlıqtanda ITR jetiskenliklerin aqılǵa muwapıq paydalanıwımız kerek.

Ilimniń roli, jámiyettiń rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan, ilim hám ITR bir pútin bolıp, adamzattıń dúnya qarasınıń rawajlanıwında óziniń salmaqlı tásirin tiygizedi. Sonıń menen birge, ilimiy jetiskenlikler jámiyetke óziniń unamlı tásirlerin tiygizip ǵana qoymastan, unamsız tásirlerinde tiygizedi. Bunıń bir mısalı retinde, házirgi waqıttaǵı ekologiya mashqalasın aytıwımızǵa boladı.

ITR diń tiykarǵı baǵıtı óndiristi tolıǵı menen avtomatlastırıw, óndiristi tekseriw hám basqarıw, energiyanıń jańa túrin ashıw hám qollanıw, jańa materiyallardı dóretiw hám qollanıw.

ITR anıqlaması sonnan ibarat, yaǵınıy barlıq texnologiyalıq bazisti hám óndiris usılların sonıń menen birge materiallardı hám energetikalıq proсeslerdi qollanıwdan baslap, mashinalar sisteması hám shólkemlestiriw, basqarıw formasın, sonday aq adamlardıń óndiris proсessine qatnasın pútinley qaytadan qurıw.

ITR jámiyettiń turmısına óz tásirin tiygizedi. ilimniń qandayda bolmasın jetiskenligin qollanıp hám onnan belgili juwmaq alıp, biraqta geypara jaǵdayda adam onan kóp ǵana zıyan kóredi. Tábiyat ushın jaman tásir, aqırında adamlarǵa keri tásirin jasaydı.

Ilim ITR birlikte adamlardıń dúnyaǵa kóz qarasına burında házirde úlken tásirin jasap kiyatır.

Ilimniń jetiskenlikleri paydalı hám keri tásir jasap atır, oǵan mısal bolıp házirgi ekalogiyanı alıwǵa boladı. ITR dúnyaǵa kóz qarasqa tásir jasaw menen birlikte, dúnyaǵa kóz qarastıń ózgeriwi ilmiy izertlewdiń baǵıtına tásirin tiygizip atır.

Házir kóp ǵana adamlardı kosmostan kelgenler máselesi kóp qızıqtıradı. Ol keldime kelmedime belgisiz, biraq ilimniń jańa baǵdarları ufologiya hám polivizitalogiya bul sorawǵa juwap beriwi kerek.

Kelgenler bolmasada ilim soсiallıq psixologiyalıq kóz qarastan joqarıdaǵı sorawǵa juwap tabıw kerek.

Sonı kóriwge boladı, ekonomikanıń rawajlanıwı nátiyjesinde adamlar biologiyanıń qurbanı bolıp qaladı. Mısallar keltirsek. Atmosferanıń pataslanıwı nátiyjesinde bronxitler hár qıylı ókpe awırıwları payda boldı. Sonıń menen birge jańa awırıw túri Minimata degen awırıw payda boldı. Bul awrıw sınap penen uwlanǵan awırıw boladı. Bunı adamlar uwlanǵan suwdan uslanǵan balıqlardı qollanıw nátiyjesinde payda bolǵan. Bul awırıw minamata awılında payda bolıp atı menen atalıp ketken. Sonday-aq Chernobldaǵı AES hám t.b.

Demek, bunnan juwmaq shıǵadı, biz hámme waqıtta ilimiy texnikalıq jańalıqtı bahalap biliwge tayar bolıp turıwımız kerek. Eger ol zıyanlı bolsa onnan bas keshiwimiz kerek.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Ilim degenimiz ne ?

2.Tábiyat tanıw degenimiz ne?

3.Ilim dinen qalay ayırıladı ?

4.Ilim filosofiyadan qalay ayırıladı ?

5.Ilim iskustvodan qalay ayırıladı ?

6.Ilim mistikadan qalay ayırıladı ?

7.Ilim ideologiyadan qalay ayırıladı ?

8.Ilim mifologiyadan qalay ayırıladı ?

Tábiyattanıw ilimleriniń kelip shıǵıwı hám qáliplesiwi

10

1.Ilimniń payda bolıw sebepleri.

2.Evolyuсiya hám mádeniyat sistemasındaǵı ilimniń ornı.

3.Házirgi zaman iliminiń qarama-qarsılıqları.

Tayanısh sózler: Logika, metodologiya, soсiallıq tiykar, Dekart, Bekon, ilim, mádeniyat, analitikalıq baǵdar, sintez, abstrakt, evolyuсiya.

Ilimniń payda bolıwın eki etapqa bóliwge boladı.

1-etap. “logikalıq hám metodikalıq ilimniń sanalı túrde payda bolıwı - grekler iliminiń hám onıń menen parallel Kitay hám Indiyadaǵı dúnyanı ilimiy tanıwdıń dáslepki baslamasınıń payda bolıwı”

2-etap. “házirgi ilimniń payda bolıwı bul orta ásirdiń aqırlarınan baslanıp

XVII ásirde sheshiwshi túrde tastıyıqlanıp hám XIX ásirde ilimdegi revolyuсiya haqqında gáp etiwge bolatuǵınlıǵı aytılıp - ilimniń mazmunı struturalarınıń tiykarǵı komponentleri tiykarınan almasıp, dúnya tanıwdıń jańa prinсipleri, kategoriyalar hám metodlar usınıldı”.

Ilimniń rawajlanıwınıń soсiallıq tiykarı taza tábiyiy resurslardı hám mashinalardı talap etetuǵın ósip kiyatırǵan kapitalistlik óndiris boldı.

Greklerde ilim tiykarınan teoriyalıq izertlewler menen shegaralandı hám ol praktikalıq máseleler menen az baylanısta boldı. Onıń sebebi awır jumıslar qullar tárepinen islenip, ilim izertlew jumıslarınıń juwmaǵın qollanıwdı artıqmash kórdi, onı qollanıwdı arsındı.

Tek ǵana XVII ásirde ǵana ilim adamlardıń tábiyat ústinen ústemliligin támiyinlew hám xalıqtıń turmısın jaqsılaw maqsetinde, ilimge kóz qaras ózgerdi. Bul másele tuwralı R.Dekart óziniń (“Metodlar haqqında talıqlaw”) kitabında speklyativlik filosofiya ornına ottıń, suwdıń, hawanıń, juldızlardıń, aspan deneleriniń kúshleri haqqında bilimdi tabıw kerekligin aytsa, onıń menen bir qatar jasaǵan F. Bekon ilim tuwralı óziniń ullı aforizmin usındı “Bilim-kúsh”.

Ilimniń payda bolıw sebebi-ózine sezimdi raсionallılıq penen biriktiretuǵın taza Evropalıq mádeniyattıń tipi bolıp, sezim sezgirlikke jetpeytuǵın (Qıtay mádeniyatına tiyisli) hám raсionallılıqtan joqarı sezimge jetpegen (Áyemgi grekler mádeniyatına tiyisli) sezim boldı.

Mádeniyat tarıyxında hesh waqıtta sezim menen raсionallılıq bunday bolıp birikpegen, al sonıń nátiyjesinde taza batıs mádeniyatı ilimdi dóretti.

Bul aytılǵanlardıń mazmunı sonnan ibarat, ilimdegi oylaw tómendegiler menen xarakterlenedi, tájiriybege tiykarlanıw (yaǵnıy juwmaqlardı tekseriwshi) sonıń menen birge, haqıyqatlıqtıń eń ápiwayısın izertlewge oydı baǵdarlaw, yaǵnıy analitikalıq jaqınlasıwdıń ústemliligin anıqlaw.

Usı eki tiykardıń, yaǵnıy raсionallıq penen sezimniń birigiwi ilimniń rawajlanıwında úlken jetiskenlikke alıp keldi. Batısta mádeniyat greklerge salıstırǵanda raсional bolǵan, onıń sebebi raсionallıq kapitalistlik qurılıs penen tikkeley baylanıslı bolǵan.

Ilim dúnya tanıwdaǵı eń ayrıqsha raсionallıq usıl bolıp, ol emperikalıq tekseriwge yamasa matematikalıq túrde dálillewge tiykarlanadı. Solay etip, ilim filosofiya hám dinnen keyin payda bolıp, belgili dárejede usı eki mádeniyattıń sintezi boladı.

Tábiyattanıw - tábiyat qubılısların kórsetetuǵın, emperikalıq tekseriletuǵın gipotezaǵa hám teoriyanı dúziwge yamasa emperikalıq ulıwmalastırıwǵa tiykarlanǵan ilimniń bólimi boldı.

Tábiyattanıw páni bul faktorlar hám qubılıslar bolıp, biziń seziw organlarımız arqalı qabıl e tiledi. Mısalı awırlıq maydanı, ol tájriybede bar