Jasalma intellekt (JI)

Jasalma intellekt (JI) - bul cirfrlı kompyuter yamasa kompyuter basqaratuǵın robottıń aqıllı tirishiliklerge tán wazıypalardı orınlaw qábileti. Bul termin kóbinese adamlarǵa tán intellektual processler menen támiyinlengen sistemalardı rawajlandırıw jobasına qollanıladı, mısalı, pikir júritiw, mánisin túsiniw, ulıwmalastırıw yamasa ótmishtegi tájiriybeden úyreniw qábileti sıyaqlı. 1940-jıllardan baslap rawajlanıwı dawamında, cirlı kompyuterler matematikalıq teoremalar ushın dálillerdi tabıw yamasa shaxmat oynaw sıyaqlı júdá quramalı wazıypalardı úlken sheberlik penen orınlawǵa programmalastırılǵan. Kompyuter processordıń tezligi hám yadtıń sıyımlılıǵınıń úzliksiz artıwına qaramatan, házirge shekem keń kólemli tarawlarda yamasa kúndelikli bilimdi talap etetuǵın wazıypalarda tolıq adam iykemliligine jete alatuǵın programalar joq. Ekinshi tárepten, geypara programalar belgili bir arnawlı wazıypalardı orınlawda adam ekspertleri hám professionallarınıń dárejesine jetken, sonlıqtan bul sheklengen mánistegi jasalma intellekt medicinalıq diagnostika, kompyuter izlewi sistemaları, dawıstı yamasa qol jazbanı tanıw hám chatbotlar sıyaqlı hár qıylı qollanıwlarda tabıladı.

Intellekt degen ne? Eń ápiwayı bolmaǵan adam miynetiniń hámmesi intellektke baylanıslı dep esaplanadı, al hátte eń quramalı nasekoma miyneti ádette intellekttiń belgisi sıpatında qabıl etilmeydi. Parqı nede? Sphex ichneumoneus qazıwshı hárresiniń miynetin qarap kóreyik. Urǵashı hárre azıq penen óz uyasına qaytıp kelgende, ol dáslep onı bosaǵaǵa qoyadı, uyasınıń ishinde basqa nárselerdiń bar-joqlıǵın tekseredi hám tek sonnan keyin, eger hámme nárse ornında bolsa, azıǵın ishke alıp kiredi. Hárreniń instinktiv miynetiniń haqıyqıy tábiyatı, eger ol ishinde bolǵan waqıtta azıq uyasınıń kirer awzınan bir neshe dyuymge jıljıtılsa, ashıladı: shıqqannan keyin, ol azıq ornın ózgertken sayın pútikil proceduranı qaytalaydı. Intellekt - hárreniń jaǵdayında kózge kórinbeytuǵın - jańa jaǵdaylarǵa beyimlesiw qábiletin óz ishine alıwı kerek.

(Rey Kurcveyldiń "Biologiyalıq emes adam"nıń keleshegi haqqındaǵı Britannika maqalasın oqıń.)

Psixologlar ádette adam intellektin tek bir qásiyet penen emes, al kóp hár qıylı qábilettlerdiń úylesimi menen sıpatlaydı. JI tarawındaǵı izertlewler tiykarınan intellekttiń tómendegi komponentlerine itibar qaratqan: úyreniw, pikir júritiw, másele sheshiw, qabıllaw hám tildi qollanıw.

Úyreniw

Jasalma intellektke qollanılatuǵın úyreniwdiń bir neshe túrleri bar. Eń ápiwayısı - qáte hám sınaw arqalı úyreniw. Mısalı, bir júriste mat jaǵdayın sheshiw ushın ápiwayı kompyuter programması mat tabılǵansha tosattan júrislerdi sınap kóriwi múmkin. Sońınan programma sheshimdi poziciya menen birge saqlap qoyıwı múmkin, sonda kelesi ret kompyuter sol poziciyaǵa dus kelgende, sheshimdi esleydi. Ayırım elementler hám proceduralardı ápiwayı yadlaw - yadlap úyreniw dep ataladı - kompyuterde ámelge asırıw salıstırmalı ańsat. Ulıwmalastırıw dep atalatuǵın nárseni ámelge asırıw mashqalası kóbirek qıyınshılıq tuwdıradı. Ulıwmalastırıw ótmish tájiriybeni uqsas jańa jaǵdaylarǵa qollanıwdı óz ishine aladı. Mısalı, inglis tilindegi úyrenilgen dúzilisli feyllerdiń ótken máhálin yadlap úyrenetuǵın programma, eger programmaǵa aldın ala jumped sózi berilmegen bolsa, jump sıyaqlı sózdiń ótken máhálin dúze almaydı, al ulıwmalastırıw qábiyetine iye programma únsiz hárip penen pitetuǵın dúzilisli feyiller ushın "-ed qosıw" qaǵıydasın úyrenip alıwı hám usıǵan uqsas feyiller menen tájiriybe tiykarında jump sóziniń ótken máhálin dúze aladı.

Pikir júritiw - bul jaǵdayǵa say juwmaqlar shıǵarıw. Juwmaqlar deduktiv yamasa induktiv dep klassifikaciyalanadı. Birinshisine mısal: "Fred muzeyda yamasa kafede bolıwı kerek. Ol kafede emes; demek, ol muzeyde", al ekinshisine mısal: "Bul sıyaqlı aldınǵı avariyalar ásbap-úskeneniń buzılıwınan kelip shıqqan. Bul avariya da sol sıyaqlı; demek, onıń da ásbap-úskeneniń

buzılıwınan kelip shıǵıwı itimal". Bul pikir júritiw formaları arasındaǵı eń áhmiyetli ayırmashılıq - deduktiv jaǵdayda, aldınǵı shárayatlardıń haqlıǵı juwmaqtıń haqlıǵına kepillik beredi, al induktiv jaǵdayda, aldınǵı shárayatlardıń haqlıǵı juwmaqqa tolıq isenim bermesten, tek qollapquwatlaydı. Induktiv pikir júritiw ilimde keń tarqalǵan, onda maǵlıwmatlar jıynaladı hám bolajaq háreketlerdi súwretlew hám boljaw ushın waqtınsha modeller islep shıǵıladı - qaramaqarsı maǵlıwmatlar payda bolıp, modeldi qayta qaraw kerekligi tuwılǵanǵa shekem. Deduktiv pikir júritiw matematika hám logikada keń tarqalǵan, onda tiykarǵı aksiomalar hám qaǵıydalar toplamınan dálillengen teoremalar dúziledi.

Kompyuterlerdi juwmaqlar shıǵarıwǵa programmalastırıwda áhmiyetli tabıslarǵa erisildi. Biraq, haqıyqıy pikir júritiw tek juwmaqlar shıǵarıwdan ibarat emes: ol belgili bir máseleniń sheshimine baylanıslı juwmaqlar shıǵarıwdı óz ishine aladı. Bul JI aldında turǵan eń qıyın máselelerdiń biri.

Másele sheshiw

Másele sheshiw, ásirese jasalma intellektte, aldın ala belgilengen maqset yamasa sheshimge jetiw ushın múmkin bolǵan háreketler diapazonı boyınsha sistemalı izlew sıpatında xarakterleniwi múmkin. Másele sheshiw usılları arnawlı hám ulıwma maqsetli bolıp bólinedi. Arnawlı usıl belgili bir másele ushın arnap islengen hám kóbinese máseleniń jaylasqan jaǵdayınıń júdá specifikalıq ózgesheliklerinen paydalanadı. Buǵan qarama-qarsı, ulıwma maqsetli usıl kóp túrli máselelerde qollanıla aladı. JI-de qollanılatuǵın ulıwma maqsetli texnikalardan biri - qural-maqset analizi - házirgi jaǵday menen aqırǵı maqset arasındaǵı ayırmashlıqtı basqıshpa-basqısh yamasa izlep qısqartıw. Programma háreketlerdi qurallar diziminen tańlaydı - ápiwayı robot jaǵdayında, bul KÓTERIP ALÍW, QOYÍW, ALDÍǴA JÚRIW, ARTQA JÚRIW, SHEPKE JÚRIW hám OŃǴA JÚRIW háreketlerinen ibarat bolıwı múmkin - maqsetke jetkeninshe.

Jasalma intellekt programmalarınıń járdeminde kóp hár qıylı máseleler sheshilgen. Geybir mısallar - taxta oyınında jeńiske alıp baratuǵın júristi (yamasa júrisler izbe-izligin) tabıw, matematikalıq dáliller islep shıǵıw hám kompyuter generaciyalaǵan dúnyada "virtual obyektler" menen manipulyatsiya islew.

Qabıllaw

Qabıllawda qorshaǵan ortalıq hár qıylı sezıw organları, haqıyqıy yamasa jasalma, arqalı skanerlenedi hám saxna hár qıylı keńisliklik qatnaslardaǵı ayırım obyektlerge ajıratıladı. Analiz obyekttiń kóriniw múyeshine, saxnadaǵı jarıqlandırıwdıń baǵıtı hám intensivligine hám obyekttiń átirapındaǵı maydan menen qanshelli kontrast payda etiw faktine baylanıslı hár qıylı kórinıwi múmkinligi sebepli quramalasadı. Házirgi waqıtta jasalma qabıllaw optikalıq sensorlarǵa adamlardı tanıw hám avtonom kóliklerge ashıq jolda orta tezlikte júriw imkaniyatın beriwge jetkiliksiz dárejede rawajlanǵan.

Til

Til - bul kelisim boyınsha mánige iye bolǵan belgiler sisteması. Bul mániste til tek sóylengen sózler menen sheklenbewi kerek. Mısal ushın, jol belgileri mini-til payda etedi, geybir ellerde belgisiniń "aldında qáwip" degen mánini ańlatatıwı kelisim bolıp esaplanadı. Tillerdiń ózgesheligi sonda, lingvistikalıq birlikler kelisim boyınsha mánige iye boladı, hám lingvistikalıq máni tábiyiy máni dep atalatuǵın nárseden júdá parıq qıladı, bul "Bul bultlar jawın jawadı degen sóz" hám "Basımnıń tómenlewi klapannıń buzılǵanın ańlatadı" sıyaqlı pikirlerden kórinedi.

Tolıq qáliplesken adam tilleriniń - qus dawısları hám jol belgilerinen parıqlı - áhmiyetli ózgesheligi olardıń ónimdarlıǵı bolıp tabıladı. Ónimdarlıǵı joqarı til sheksiz kóp gáplerdi dúze aladı.

ChatGPT sıyaqlı úlken til modelleri sorawlarǵa hám pikirlerge adam tilinde erkin juwap bere aladı. Bunday modeller adamlar sıyaqlı tildi haqıyqattan túsinbese de, tek basqa sózlerge qaraǵanda itimallıǵı joqarı bolǵan sózlerdi tańlasa da, olardıń tildi biliwi ádettegi adamnan parıq qılmaytuǵın dárejege jetken. Onda, eger hátte tildi tuwma sóylewshi sıyaqlı qollanıwshı kompyuter de túsinedi dep tán alınbasa, haqıyqıy túsiniwge ne kiredi? Bul qıyın sorawǵa hár tárepleme qabıl etilgen juwap joq.

JI-degi usıllar hám maqsetler

Simvolikalıq vs. konnekcionist usıllar

JI izertlewlerinde eki bóleklengen hám belgili bir dárejede básekiles usıllar - simvolik (yamasa "joqarıdan tómenge") usıl hám konnekcionist (yamasa "tómennen joqarıǵa") usılı qollanıladı. Joqarıdan tómenge usılı miydiń biologiyalıq dúzilisinen ǵárezsiz, simvollardı qayta islew kózqarasınan intellektti qayta jaratıwǵa umtıladı - bunnan simvolik ataması kelip shıqqan. Ekinshi táreptiń, tómennen joqarıǵa usılı miy dúzilisin eliklep, jasalma neyron torların jaratıwdı óz ishine aladı - bunnan konnektsionist ataması kelip shıqqan.

Bul usıllar arasındaǵı ayırmashılıqtı kórsetiw ushın, optikalıq skaner menen úskenlengen, álipbe háriplerin tanıytuǵın sistema dúzıw wazıypasın qarap shıǵayıq. Tómennen joqarıǵa usılı ádetde jasalma neyron torın háriplerdi birim-birimlep kórsetiw arqalı úyretiw hám tordı "sazlaw" arqalı iskerligin izlep jaqsılawdı óz ishine aladı. (Sazlaw hár qıylı neyron jollarınıń hár qıylı tásirlerge sezgirligin dúzetedi.) Buǵan qarama-qarsı, joqarıdan tómenge usılı ádetinshe hár bir háripti geometriyalıq túsindirmeler menen salıstıratuǵın kompyuter programmasın jazıwdı óz ishine aladı. Qısqasha aytqanda, neyron háreketleri tómennen joqarıǵa usıldıń tiykarı bolsa, simvolikalıq súwretlemeler joqarıdan tómenge usıldıń tiykarı bolıp tabıladı.

Úyreniwdiń tiykarları (1932) kitabında, Nyu-York qalasındaǵı Kolumbiya universitetiniń psixologı Edvard Torndayk birinshi ret adam úyreniwi miydiń neyronları arasındaǵı baylanıslardıń belgisiz qásiyetinen ibarat ekenin usınıs etti. Hárekettiń shólkemlestiriliwi (1949) kitabında, Monrealdaǵı Makgill universitetiniń psixologı Donald Xebb úyreniwdiń, atap aytqanda, baylanısqan baylanıslar arasında neyron atalanıwınıń itimallıǵın (salmaǵın) arttırıw arqalı neyron aktivliginiń belgili bir úlgilerin kúsheytiwdi óz ishine alatuǵının usınıs etti.

1957-jılı simvolikalıq JI-diń eki kúshli jaqlawshısı - Kaliforniyadaǵı Santa-Monika qalasındaǵı RAND korporaciyasınıń izertlewshisi Allen Nyuel hám Pitsburgdaǵı Karnegi-Mellon universitetiniń psixologı hám kompyuter ilimpazı Gerbert Simon - joqarıdan tómenge usıldı ózleri fizikalıq simvol sisteması gipotezası dep ataǵan nársede juwmaqlastırdı. Bul gipoteza boyınsha, principial jaqtan, simvollardıń qayta islew dúzilisleri cifrlı kompyuterde jasalma intellekt payda etiw ushın jetkilikli hám, bunnan tısqarı, adam intellekti de tap usınday simvolikalıq manipulyaciyalardıń nátiyjesi bolıp tabıladı.

1950-1960-jılları joqarıdan tómenge hám tómennen joqarıǵa usıllar bir waqıtta ámelge asırıldı hám ekewi de áhmiyetli, biraq sheklengen nátiyjelеrge eristi. Biraq, 1970-jıllarda tómennen joqarıǵa JI itibardan qaldı hám tek 1980-jıllarǵa kelip bul usıl qaytadan kózge kórine basladı. Házirgi kúnde eki usıl da qollanıladı hám ekewinde de qıyınshılıqlar bar ekenligi tán alınadı. Simvolikalıq texnikalar ápiwayı ortalıqlarda islese de, haqıyqıy dúnya menen duslasqanda kóbinese buzıladı; sol arada, tómennen joqarıǵa izertlewshiler hátte eń ápiwayı tiri maqluqlardıń

nerv sistemasın da qayta jaratatuǵın bolıp shıqtı. Kóp izertlengen qurt Caenorhabditis eleganstıń shama menen 300 neyronı bar, olardıń ózara baylanıs úlgisi tolıq belgili. Biraq konnekcionist modeller hátte usı qurttı da elikley almadı. Kórinip turıptı, konnekcionist teoriyasınıń neyronları haqıyqıy nárseniń ápiwayılastırılǵan túri bolıp tabıladı.

Ulıwma jasalma intellekt (UJI), qollanbalı JI hám kognitivlik modellestiriliw Joqarıda keltirilgen usıllardı qollanıp, JI izertlewleri úsh maqsettiń birine jetiwge urınadı: ulıwma jasalma intellekt (UJI), qollanbalı JI yamasa kognitivlik modellestirilw. UJI (sonday-aq kúshli JI dep te ataladı) oylaytuǵın mashinalar qurıwdı maqset etedi. UJI-diń eń joqarı maqseti - ulıwma intellektual qábileti adam qábiletinen ajıralmas mashinanı payda etiw. Házirge shekem, ilgerilew bir tekli bolmadı. Úlken til modellerindegi jetiskenliklеrge qaramastan, UJI-diń bunnan da kúshlirek modellerden kelip shıǵıwı múmkin be yamasa pútkilley basqa usıl kerek pe, bul talqılanıwı múmkin máselе. Haqıyqatında, JI-diń basqa eki tarawında isleytuǵın geybir izertlewshiler UJI-di quwıwǵa arzımaydı dep esaplaydı.

Qollanbalı JI, sonday-aq aldıńǵı qatarlı maǵlıwmattı qayta islew dep te ataladı, kommerciyalıq jaqtan ónimli "aqıllı" sistemalardı - mısalı, "ekspert" medicinalıq diagnoz qoyıw sistemaların hám akciya sawda sistemaların islep shıǵarıwdı maqset etedi. Qollanbalı JI áhmiyetli tabıslarǵa eristi.

Kognitivlik modellestiriwde kompyuterler adam miyiniń qálay isleytuǵını haqqındaǵı teoriyalardı sınap kórıw ushın qollanıladı - mısalı, adamlardıń júzlerdi qalay tanıytuǵını yamasa esleytuǵını haqqındaǵı teoriyalar. Kognitivlik modellestiriw álleqashan hám neyrobilim, hám kognitivlik psixologiyada kúshli qural bolıp tabıladı.

JI texnologiyası 21-ásirdiń basında processordıń tezliginiń artıwı hám úlken maǵlıwmatlar toplamları ("úlken maǵlıwmatlar") jasalma intellektti kompyuter ilimleri kafedralarınan sırtqa, keń dúnyaǵa alıp shıqtı. Mur nızamı, yaǵnıy esaplaw quwatınıń shama menen hár 18 ayda eki ese artatuǵını haqqındaǵı baqlaw, durıs bolıp qala berdi. Dáslepki chatbot Elizanıń standart juwapları 50 kilobaytqa sıyıp ketken bolsa, ChatGPT-niń júregindegi til modeli 45 terabayt tekstte úyretilgen.

Mashinalıq oqıtıw

Neyron torlardıń qosımsha qatlamlar alıw hám solay etip quramalıraq máseleler ústinde islew qábileti 2006-jılı "ashkóz qatlam-qatlam aldın ala úyretiw" texnikasınıń oylap tabılıwı menen arttı, bunda neyron tordıń hár bir qatlamın ayırım-ayırım úyretiw pútkil tordı kiristen shıǵısqa shekem úyretiwge qaraǵanda ańsatıraq ekenligi anıqlandı. Neyron torlardı úyretiwdegi bul jaqsılanıw "teren úyreniw" dep atalatuǵın mashinanıń úyreniw túrine alıp keldi, bunda neyron torlarında dáslepki kiris hám aqırǵı shıǵıstı óz ishine alǵan halda tórt yamasa onnan kóp qatlam boladı. Bunnan tısqarı, bunday torlar baqlawsız úyrene aladı - yaǵnıy, dáslepki kórsetpesiz-aq maǵlıwmatlardaǵı ózgesheliklerdi taba aladı.

Tereń úyreniwdiń jetiskenlikleri arasında súwret klassifikatsiyasındaǵı ilgerilewler bar, bunda konvolyuciyalı neyron torları (KNT) dep atalatuǵın arnawlı neyron torları kóp túrli obyektlerdiń súwretler toplamında tabılǵan ózgeshelikler boyınsha úyretiledi. Sodan keyin KNT kiris súwretin alıp, onı óz úyrenıw toplamındaǵı súwretlerdegi ózgeshelikler menen salıstırıp, súwretti mısalı, pıshıq yamasa alma retinde klassifikaciyalay aladı. Usınday torlardan biri, Microsoft Research kompaniyasındaǵı Kaymin Xe hám onıń xızmetlesleri dúzgen PReLU-net, súwretlerdi adamǵa qaraǵanda da jaqsıraq klassifikaciyaladı.

Deep Blue-dıń dúnya shaxmat chempionı Garri Kasparovtı jeńiwindegi jetiskenligi DeepMind kompaniyasınıń AlphaGo-sı tárеpinen alǵa ilgerledi, ol shaxmatqa qaraǵanda ádewir quramalı oyın bolǵan go-nı iyeledi. AlphaGo-nıń neyron torları go-nı adam oyınshılarınan hám ózi menen oynap úyrendi. Ol 2016-jılı joqarı dárejeli go oyınshısı Li Sedoldı 4-1 esabı menen jeńdi. AlphaGo óz gezeginde AlphaGo Zero tárеpinen ozıp ketti, ol tek go qaǵıydalarınan baslap, aqıraqıbetinde AlphaGo-nı 100-0 esabı menen jeńe aldı. Ulıwmalastırılǵan neyron tor Alpha Zero tap sol usıllardan paydalanıp, shaxmat hám shogini tez iyeley aldı.

Mashinanıń úyreniwi oyın hám súwret klassifikaciyasınan tısqarı kóp tarawlarda qollanıw taptı. Pfizer farmatsevtika kompaniyası COVID-19 emlewi Pakslovidti rawajlandırıwda millionlaǵan múmkin qospalardı tez izlew ushın bul usıldı qollandı. Google spam xabarlardı Gmail paydalanıwshılarınıń pochtasınan filtrlew ushın mashinanıń úyreniwinen paydalanadı. Bankler hám kredit karta kompaniyaları aldaw tranzakciyaların anıqlaw ushın tariyxıy maǵlıwmatlardı modellеrdi úyretiw ushın qollanadı.

Deepfake-ler eki túrli tereń úyreniw algoritmlerinen paydalanıp islep shıǵarılǵan JIgeneraciyalanǵan media: biri haqıyqıy súwret yamasa videonıń múmkin bolǵan eń jaqsı kóshirmesin jaratadı, al ekinshisi kóshirme jasalma yamasa haqıyqıy ekenligin anıqlap, eger ol jasalma bolsa, onıń tiykarǵıdan qanday parqı bar ekenligin xabarlaydı. Birinshi algoritm sintetikalıq súwret payda etedi hám ekinshi algoritmnen pikir aladı; soń onı qabıl etedi, qabıl etilmese onı haqıyqıyǵa uqsasıraq qılıw ushın dúzetedi. Bul process ekinshi algoritm hesh qanday jalǵan kórinis tappaytuǵın waqıtqa shekem qaytalanadı. Deepfake media haqıyqatta joq súwretlerdi yamasa hesh qashan bolmaǵan waqıyalardı súwretleydi. Keń tarqalǵan deepfake-ler qatarına Papa Francisktiń puffer kurtka kiygen súwreti, АQSH-tıń burınǵı prezidenti Donald Trampnıń policiya xızmetkerleri menen tóbelesken súwreti hám Facebook bas direktorı Mark Cukerbergtiń óz kompaniyasınıń zıyanlı kúshi haqqında sóylegen videosı kiredi. Bunday waqıyalar haqıyqıy turmısta bolmaǵan.

Úlken til modelleri hám tábiyiy tildi qayta islew

Tábiyiy tildi qayta islew (TTQI) kompyuterlerdiń adamlar sıyaqlı tildi qalay qayta islewi hám tallaw múmkinligin analizlewdi óz ishine aladı. Bunı ámelge asırıw ushın, TTQI modelleri esaplaw lingvistikası, statistika, mashinanıń úyreniwi hám teren úyreniw modellerinen paydalanıwı kerek. Dáslepki TTQI modelleri qolda kodlastırılǵan hám qaǵıydaǵa tiykarlanǵan edi, biraq tildegi ayırıqshalıqlar hám názik parqlarǵa itibar bermeytugın edi. Statistikalıq TTQI keyingi qádem boldı, ol teksttiń hár qıylı bólimlerine belgili bir mánilerdiń itimallıǵın belgilew ushın itimallıqtan paydalanadı. Házirgi zaman TTQI sistemalari maǵlıwmatlardı qayta islew barısında "úyreniw"ge járdem beretuǵın teren úyreniw modelleri hám texnikalarınan paydalanatuǵın boldı.

Házirgi zaman TTQI-niń kózge kórinerli mısalları - bul bar bólimler tiykarında gáptiń aqırǵı formasın boljaw ushın JI hám statistikadan paydalanatuǵın til modelleri. Úlken til modeli (ÚTM) atamasındaǵı úlken sózi model tárеpinen boljaw nátiyjelerine tásir etiw ushın qollanılatuǵın parametrler yamasa ózgeriwshiler hám salmaqlardı bildiredi. Qansha parametrler kerek ekenligi haqqında anıq anıqlama joq bolsa da, ÚTM-lerdi úyretiw maǵlıwmatlar toplamlarınıń kólemi 110 million parametrden (Google-dıń BERTbase modeli) 340 milliard parametrge (Google-dıń PaLM 2 modeli) shekem ózgeredi. Úlken sózi sonday-aq ÚTM-di úyretiw ushın qollanılǵan maǵlıwmatlardıń sanlı kólemine de tiyisli, olar bir neshe petabayt kóleminde bolıwı hám trillionlaǵan tokenlerdi óz ishine alıwı múmkin, bunda tokenler - bul model tárеpinen qayta islengen teksttiń yamasa kodtıń tiykarǵı birlikleri, ádette bir neshe simvoldan ibarat boladı.

Keń tarqalǵan til modelleriniń biri 2020-jılı iyunda OpenAI tárepinen shıǵarılǵan GPT-3 edi. Dáslepki ÚTM-lerdiń biri bolǵan GPT-3 joqarı mektep dárejesindegi matematika máselelerin sheshe alatugın edi, sonday-aq kompyuter programmaların dúze alatugın edi. GPT-3 2022-jılı noyabrde járiyalanǵan ChatGPT baǵdarlamasınıń tiykarı boldı. ChatGPT dárhal ilimpazlardı, jurnalistlerdi hám basqalardı tınıshsızlandırdı, sebebi adam jazıwın ChatGPT járdeminde payda etilgen jazıwdan ayırıw múmkin emes edi.

ChatGPT izinen ÚTM-ler hám olarǵa tiykarlanǵan chatbotlardıń kóplep payda bolıwı júz berdi. Microsoft 2023-jılı Copilot chatbotın óziniń Windows 11 operaciyalıq sistemasına, Bing izlew sistemasına hám Edge brauzеrine qostı. Sol jılı Google Bard (keyin Gemini) chatbotın shıǵardı, al 2024-jılı kompaniya izlew nátiyjeleri basında temalardıń "JI sholıw"ları payda bolatuǵının járiyaladı.

ÚTM-lerdiń bir máselesi - "gallyucinaciyalar": paydalanıwshıǵa bir nárseni bilmeytuǵının xabarlaw ornına, model paydalanıwshınıń sorawlarına tiykarlanıp itimal, biraq nadurıs tekst penen juwap beredi. Bul másele ÚTM-lerdi tekst generatorları sıpatında emes, al izlew sistemalarınıń ornına qollanıwdan kelip shıǵıwı múmkin. Gallyucinaciyalarǵa qarsı gúresiw usıllarınıń biri prompt injeneriyası dep ataladı, bunda injenerler modeldiń optimal shıǵısın alıwǵa baǵdarlanǵan sorawlardı islep shıǵadı. Mısalı, bunday soraw stilleriniń biri - pikir júrgiziw shınjiri, bunda dáslepki soraw hám mısal sorawdı, hem ÚTM-ge qalay juwap beriwdi kórsetiw ushın muqıyatlıq penen islengen juwaptı óz ishine aladı.

NLP qollanılatuǵın mashinalardıń basqa mısalları - dawıs penen isleytuǵın GPS sistemalar, klientlerge xızmet kórsetiw chatbotları hám til awdarıw baǵdarlamaları. Bunnan tısqarı, biznesler NLP dı qollanıwshılardı túsiniw hám olardı xızmet etiw ushın izlew sorawların avtomatik tamamlaw hám sociallıq medianı baqlaw arqalı jaqsılaydı.

OpenAI nıń DALL-E, Stable Diffusion hám Midjourney sıyaqlı baǵdarlamalar tekst tiykarında súwretler jaratıw ushın NLP dı qollanadı. Bul tapsırmalar "qızıl blok jasıl bloktıń ústinde" sıyaqlı ápiwayi yamasa "kirpiniń teksturasına iye kub" sıyaqlı quramalı bolıwı múmkin. Bul baǵdarlamalar millionlaǵan yamasa milliardlaǵan tekst-súwret jubı bar úlken maǵlıwmatlar toplamında úyretiledi - yaǵnıy, tekstlik táriyipleri bar súwretler.

NLP belgili máselelerdi keltirip shıǵaradı, ásirese mashinalıq oqıtıw algoritmleri hám sol sıyaqlılar kóbinese ózleri úyretilgen mazmunda jasırın bolǵan pikir qáliplesiwlerin bildiredi. Mısalı, shıpakerdi táriyiplew soralǵanda, til modelleri "Ol hayal shıpaker" degen juwaptan góre "Ol er shıpaker" dep juwap beriw itimallıǵı joqarı, bul gender boyınsha pikir qáliplesiwiniń bar ekenligin kórsetedi. NLP daǵı pikir qáliplesiwi haqıyqıy ómirde aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Mısalı, 2015-jılı Amazon kompaniyasınıń jumısqa alıw kandidatların tańlaw ushın rezyumelerdi

tekseriwge arnalǵan NLP baǵdarlaması h al adamlardı kemsitiwshi ekenligi anıqlandı, sebebi dáslepki úyretiw toplamında hayallar az sanlı edi.

Avtonom kólikler

Mashinalıq oqıtıw hám jasalma intellekt avtonom kólik sistemalarınıń tiykarǵı elementleri bolıp tabıladı. Kólikler quramalı maǵlıwmatlar (mısalı, basqa kóliklerdıń qozǵalısı, jol belgileri) boyınsha mashinalıq oqıtıw járdeminde úyretiledi, bul olardıń jumıs isleytuǵın algoritmlerin jaqsılawǵa járdem beredi. Jasalma intellekt kóliklerdıń sistemalarına hár bir potencial jaǵday ushın arnawlı kórsetpeler talap etpesten sheshim qabıl etiwge múmkinshilik beredi.

Avtonom kóliklerdı qáwipsiz hám nátiyjeli etiw ushın olardıń imkaniyatların sınaw ushın jasalma simulyaciyalar jaratıladı. Bunday simulyaciyalardı jaratıw ushın aq qutı validaciyasına

qarama-qarsı qara qutı sınawı qollanıladı. Sınalıp atırǵan sistemanıń ishki dúzilisi sınawshıǵa belgili bolǵan aq qutı sınawı qáteliktiń joqlıǵın dálillep bere aladı. Qara qutı usılları ádewir quramalı hám kóbirek qarsılas jantasıwdı talap etedi. Bunday usıllarda sistemanıń ishki dizaynı sınawshıǵa belgisiz boladı, ol onıń ornına sırtqı dizayn hám dúzilisti obyektivke aladı. Bul usıllar sistemanıń hálsizliklerin tabıwǵa háreket etedi, usılayınsha onıń joqarı qáwipsizlik standartlarına juwap beretuǵınına isenim payda boladı.

2024-jılǵa kelip, tolıq avtonom kólikler tutınıwshılar ushın satıp alıwǵa ele jetkilikli emes. Ayırım tosqınlıqlar jeńiw qıyın bolıp shıqtı. Mısalı, avtonom kóliktiń nátiyjeli islewi ushın Amerika Qurama Shtatlarındaǵı derlik tórt million mil jámiyetlik jollardıń kartaları kerek boladı, bul óndiriwshiler ushın qorqınıshlı wazıypa bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, "ózin-ózi basqaratuǵın" funkciyanı qollanıwshı eń kóp tarqalǵan kólikler, yaǵnıy Tesla kólikleri qáwipsizlik máselelerın keltirip shıǵardı, sebebi bunday kólikler hátte qarsı baǵıttaǵı transport hám metal baǵanalarǵa qaray júrip ketken. Jasalma intellekt ele kóliklerdiń basqa trapsport basqarıwshılar yamasa velosipedshiler yamasa piyada júriwshiler menen quramalı óz-ara tásirlesiwin ámelge asıra alatuǵın dárejege jetken joq. Bunday "ádettegi aqıl" avariyalardıń aldın alıw hám qáwipsiz ortalıq jaratıw ushın zárúr.

2015-jıl oktyabr ayında Google kompaniyasınıń ózin-ózi basqaratuǵın avtomobili Waymo (kompaniya 2009-jıldan beri islep atırǵan) bir jolawshı menen birinshi ret tolıq aydawshısız saparın tamamladı. Bul texnologiya simulyaciyalarda bir milliard mil hám haqıyqıy jollarda eki million mil sınaqtan ótkerilgen edi. Tolıq elektr quwatı menen júretuǵın kólikler flotına iye Waymo San-Francisko hám Feniksde jumıs isleydi, bul jerde paydalanıwshılar Uber yamasa Lyft sıyaqlı mashina shaqıra aladı. Rul, gaz pedalı hám tormoz pedalı adam basqarıwısız isleydi, bul texnologiyanı Tesla nıń avtonom júriw funkciyasınan ózgeshelendiredi. Texnologiyanıń bahası 2019-jıl noyabr ayında 175 milliard dollarga jetken bolsa da, 2020-jılǵa kelip tek 30 milliard dollarǵa tómenlegeni belgili boldı. Waymo 20 dan artıq hár qıylı jol qáwipsizligi qagıydalarınıń buzılıwı haqqındaǵı xabarlardan keyin AQSH Milliy Avtomagistral Qáwipsizligi Basqarması (NHTSA) tárepinen tekseriliwde. Ayırım jaǵdaylarda kólikler joldıń qarsı tárepinde júrgen, al bir jaǵdayda velosipedshini urıp jibergen.

Virtual járdemshiler

Virtual járdemshiler (VJ) hár túrli wazıypalardı orınlaydı, sonıń ishinde paydalanıwshılarǵa tapsırmalardı jobalastırıwǵa járdem beriw, qońıraw etiw hám qabıl etiw, hám paydalanıwshılardı jolda baǵdarlaw. Bul qurılmalar úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı talap etedi hám paydalanıwshı kirgizgen maǵlıwmatlardan úyrenip, paydalanıwshınıń qálewin hám is-háreketlerin aldın-ala boljawda nátiyjeli boladı. Bazarda eń kóp tarqalǵan VJ lar - Amazon Alexa, Google Assistant hám Apple kompaniyasınıń Siri. Virtual járdemshiler chatbotlar hám sóylesiwshi agentlerden parıq qıladı, sebebi olar kóbirek jeke xarakterge iye bolıp, járdem alıwshınıń is-háreketine ıqlaslanıp, onnan úyrenip, waqıt ótiwi menen jaqsılanıp baradı.

Adam-mashina kommunikaciyası 1960-jıllarda Eliza menen baslandı. Psixiatr Kenneth Colby tárepinen islep shıǵılǵan PARRY 1970-jıllardıń basında payda boldı hám paranoid shizofreniyaǵa ushıraǵan adam menen sáwbetti eliklew ushın dizayn etilgen edi. IBM tárepinen 1994-jılı islep shıǵılǵan Simon texnikalıq jaqtan "aqıllı telefon" dep atalatuǵın birinshi qurılmalardıń biri boldı hám jeke cifrlı járdemshi (PDA) sıpatında bazarǵa shıǵarıldı. Simon sensor ekranı bar birinshi qurılma boldı hám elektron pochta hám faks jiberiw imkaniyatına da iye edi. Simon texnikalıq jaqtan VJ bolmasa da, onıń rawajlanıwı keleshektegi járdemshilerdi jaratıwda áhmiyetli boldı. 2010-jıldıń fevral ayında Siri, birinshi zamanagóy VJ, iOS, Apple nıń mobil operaciyalıq sisteması ushın iPhone 4S penen birge usınıldı. Siri aqıllı telefonǵa júklep alıw múmkin bolǵan birinshi VJ boldı.

Dawıslı járdemshiler adam sózin avtomatik sózdi tanıw (AST) sistemasın qollanıp, onı fonemalar dep atalatuǵın ayrıqsha seslerge bólip, talqılaydı. Sózdi bólgennen keyin, VJ paydalanıwshını tanıw ushın dawıstıń tonı hám basqa aspektlerin talqılaydı hám "esinde saqlaydı". Waqıt ótiwi menen, VJ lar mashinalıq úyreniw arqalı quramalıraq boldı, sebebi olarda millionlaǵan sózler hám sóz dizbekleri bar. Bunnan tısqarı, olar kóbinese paydalanıwshılardıń sorawlarına juwap tabıw ushın internetti qollanadı - mısalı, paydalanıwshı hawa rayı boljawın soraǵanda.

Qáwip-qáterler

Jasalma intellekt (JI) etikalıq hám sociallıq-ekonomikalıq nátiyjeleri boyınsha belgili qáwipqáterlerdi keltirip shıǵaradı. Kóbirek tapsırmalar, ásirese marketing hám densawlıqtı saqlaw sıyaqlı tarawlarında avtomatlastrılǵan sayın, kóp jumısshılar óz jumıslarınan ayırılıw aldında tur. JI ayırım jańa jumıs orınların jaratıwı múmkin bolsa da, bul jumıslar JI almastırǵan jumıslarǵa qaraǵanda kóbirek texnikalıq kónlikpelerdi talap etiwi múmkin.

Bunnan tısqarı, JI de arnawlı úyretiwsiz jeńiw qıyın bolǵan belgili pikir qáliplesiwleri bar. Mısalı, AQSH policiya bólimleri jınayatlar qay jerde bolıwı múmkin ekenligin kórsetiw ushın boljawshı policiya algoritmlerinen paydalana basladı. Biraq, bunday sistemalar tolıq emes qamaqqa alıw kórsetkishlerine tiykarlanǵan, bul kórsetkishler qara tánli jámiyetlerde álle qashan proporcionalsız joqarı. Bul usı aymaqlardaǵı artıqsha policiya qadaǵalawına alıp keliwi múmkin, bul óz gezeginde bul algoritmlerge tásir etedi. Adamlar tábiyatınan pikir qáliplesiwine iye bolǵanlıqtan, algoritmler de adam pikir qáliplesiwlerin sáwlelendiredi.

Qupıyalıq - ekspertlerdi tásirlendiretuǵın JI nıń basqa bir aspekti. JI kóbinese úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı jıynaw hám qayta islewdi óz ishine alǵanlıqtan, bul maǵlıwmatlardıń nadurıs adamlar yamasa shólkemler tárepinen paydalanılıwı qáwpi bar. Generativ JI menen súwretlerdi manipulyaciya qılıw hám jalǵan profillerdi jaratıw múmkinshiligi de bar. JI jáne xalıqtı baqlaw hám jámiyetlik orınlarda ayırım adamlardı izlew ushın qollanılıwı múmkin. Ekspertler siyasatshılardı JI nıń paydasın maksimallastırıw hám potencial qáwip-qáterlerdi minimallastırıw ushın ámeliyatlar hám siyasatlardı islep shıǵıwǵa shaqqan. 2024-jıl yanvar ayında qosıqshı Taylor Swift sociallıq tarmaqlarda keń tarqalǵan jınısıy ashıq, ruqsatsız deepfake lar obyektine aylandı. Kóplegen adamlar álleqashan bul túrdegi onlayn zorlawǵa (JI arqalı múmkin bolǵan) duwshar bolǵan edi, biraq Swift tıń statusı bul máseleni jámiyetlik siyasattıń aldıńǵı qatarına alıp keldi.

Úlken til modelleri (ÚTM) úlken kólemdegi elektr energiyasın talap etetuǵın maǵlıwmat oraylarında jaylasqan. 2020-jılı Microsoft 2030-jılǵa kelip kómir neytrallıǵına erisiwdi wáde etken edi. 2024-jılı ol ótken fiskal jılda kómir shıǵarılıwı derlik 30 procentke kóbeygenligi haqqında xabarladı, bul tiykarınan kóbirek maǵlıwmat orayların qurıw ushın zárúr bolǵan qurılıs materialları hám apparatlıq támiynattan kelip shıqqan. ChatGPT sorawı Google izlewine qaraǵanda 10 ese kóbirek elektr energiyasın talap etedi. Goldman Sachs maǵlıwmat orayları 2030-jılı AQSH elektr energiyasınıń 8 procentin paydalanıwın boljap atır.

2024-jılǵa kelip, JI dı tártipke salıwshı nızamlar az. Evropa Awqamınıń Maǵlıwmatlardı qorǵaw boyınsha ulıwma qaǵıydası (GDPR) hám Kaliforniya Tutınıwshılar Qupıyalıǵı Haqqında Nızamı (CCPA) sıyaqlı bar nızamlar JI modellerine qollanıladı, biraq tek ǵana jeke maǵlıwmatlardan paydalanıwı boyınsha. Eń keń qamtıwshı qaǵıyda - 2024-jıl mart ayında qabıl etilgen Evropa Awqamınıń JI Aktı. JI Aktı boyınsha, azamatlardıń is-háreketi hám ózgesheliklerin sociallıq bahalaw hám paydalanıwshılardıń is-háreketine tásir etiw haqqındaǵı modeller qadaǵan etilgen. Nızamdı orınlaw hám infrastruktura sıyaqlı "joqarı qáwipli" temalardı qamtıytuǵın JI modelleri Evropa Awqamı maǵlıwmatlar bazasında dizimnen ótkerilgen bolıwı kerek.

JI jáne avtorlıq huqıq nızamı hám siyasatına baylanıslı máselelerdi keltirip shıǵardı. 2023-jılı AQSH húkimetiniń Avtorlıq huqıq basqarması JI nıń mazmun jaratıw ushın avtorlıq huqıqı qorǵalatuǵın shıǵarmalardan paydalanıwı máselesın izertlew boyınsha baslamanı basladı. Sol jılı generativ JI baǵdarlamaların jaratıwǵa qatnasqan kompaniyalarǵa qarsı avtorlıq huqıqına baylanıslı derlik 15 jańa is qozǵaldı. Ataqlı kompaniyalardıń biri, Stability AI, jańa mazmun jaratıw ushın licenziyasız súwretlerden paydalanǵanı ushın sınǵa ushıradı. Arzanı bergen Getty Images, tolıq emes "urlanǵan súwretler" usınatuǵın xızmetlerge juwap retinde óz platformasına JI funkciyasın qostı. Jáne de JI tárepinen jaratılǵan jumıs avtorlıq huqıqı belgisine ılayıqlı ma degen sorawlar da bar. Házirgi waqıtta JI jaratqan mazmun avtorlıq huqıqı menen qorǵala almaydı, biraq onı avtorlıq huqıqı menen qorǵaw ushın hám oǵan qarsı dálillerler bar.

Kóplegen JI kompaniyaları ózleriniń mazmunı adam miynetine mútáj emes dep tastıyıqlasa da, kóp jaǵdaylarda bunday "revoluciyalıq" texnologiya rawajlanıp atırǵan ellerdegi eksploataciya etilgen jumısshılarǵa súyenedi. Mısalı, "Time" jurnalı ótkergen tergew OpenAI kompaniyasınıń ChatGPT den zıyanlı hám jınısıy ashıq tildi alıp taslaw ushın tekst úzindilerin saralawǵa Keniyalı jumısshılardı (saatına 2 dollardan az haqı tólengen) qollanǵanın anıqladı. Bul joybar 2022-jıl fevral ayında jumısshılar ushın qanshelli awır bolǵanlıǵı sebepli toqtatıldı. Amazon kompaniyası óz Amazon Go kassasız dúkanların tolıq avtomatlastrılǵan dep járiyalaǵan bolsa da (mısalı, onıń JI satıp alıwshınıń sebetindegi zatların anıqlap ala aladı dep aytılǵan), "Tek júrip shıǵıńız" texnologiyasınıń aslında Hindstandaǵı sırttan jallanǵan miynetke tiykarlanǵanlıǵı ashıq boldı. Ol jerde mıńnan artıq jumısshı "aralıqtan kassir" sıpatında islegen, bul jaǵdayda JI "Haslında Hindliler" degendi ańlatadı degen házilge alıp keldi.

Jasalma ulıwma intellekt (JUI) múmkin be?

Jasalma ulıwma intellekt (JUI) yamasa kúshli JI - yaǵnıy, adam intellektual qábiletlerin tákirarlaw maqsetindegi jasalma intellekt - ele de tartıslı hám qoldan uzaq. JI nıń kishkene jetiskenliklerin keńeytiwdiń qıyınlıǵın asırıp kórsetiw múmkin emes.

Biraq, bul progrestiń joqlıǵı tek JUI nıń qıyınlıǵına gúwalıq beriwi múmkin, onıń múmkin emesligine emes. JUI nıń tiykarǵı ideyasına itibar qaratayıq. Kompyuter oylaw múmkin be? Teoretikalıq lingvist Noam Chomsky bul máseleni talqılaw mánisize ekenin aytadı, sebebi "oylaw" sóziniń ulıwma qollanılıwın mashinalarǵa qollanıw haqqındaǵı qarar tiykarınan erkin. Chomsky nıń pikirinshe, bunday qarardıń durıs yamasa nadurıs ekenligin anıqlaytuǵın hesh qanday faktli soraw joq - dál samolyotlardıń ushıwı haqqında aytıw qararımızdıń durıs ekenligin yamasa kemelerdiń júziwi haqqında aytpaw qararımızdıń nadurıs ekenligin anıqlaytuǵın soraw joq bolǵanı sıyaqlı. Biraq, bul máseleni ápiwayılastrıp jibergen sıyaqlı. Áhmiyetli soraw mınadan ibarat: Kompyuterler oylaydı dep aytıw múmkin be hám eger solay bolsa, kompyuterdiń bunday dep táriyipleniwi ushın qanday shártlerdi qanaatlandırıwı kerek?

Ayırım avtorlar intellekttiń anıqlaması sıpatında Tyuring testin usınadı. Biraq, matematik hám logik Alan Tyuring ózi intellektual dep táriyipleniwi kerek bolǵan kompyuter, eger ol adam menen tabıslı eliklewge qábiletsiz bolsa, onıń testin ótpewi múmkin ekenin atap ótken. Mısalı, ChatGPT kóbinese óz statusın úlken til modeli sıpatında tilge aladı, sonlıqtan Tyuring testin ótiw itimallıǵı tómen. Eger intellektual birlik testten óte almasa, onda test intellekttiń anıqlaması sıpatında xızmet ete almaydı. Hatteki testten ótiw kompyuterdiń intellektual ekenin kórsetedi me degen soraw da bar, bul haqqında maǵlıwmat teoretigi Claude Shannon hám JI pioneri John McCarthy 1956-jılı aytıp ótken edi. Shannon hám McCarthy principlerde testiń belgilengen waqıt dawamında sorawshı beriwi múmkin bolǵan barlıq sorawlarǵa tolıq juwaplar toplamın óz ishine alǵan mashinanı dizaynlaw múmkin ekenin ayttı. PARRY sıyaqlı, bul mashina interviewer sorawlarına úlken kesteden sáykes juwaplardı izlep tabıw arqalı juwap beredi. Bul qarsılıq