хальмг туульс 1979

ХАЛЬМГ ТУУЛЬС
Элст
Барин гер "Герл"
2009

УДК 82 (470.47)
ББК ШЗ (2-Калм) — 615
К 174
Федеральная целевая программа «Культура России»
Составитель В. Д. Бадмаева
Художник В. И. Ургадулов
Литературно-художественное издание
КАЛМЫЦКИЕ СКАЗКИ
На калмыцком языке
Редактор Н. Л. Сарангов
Художественный редактор С. А. Бадендаев
Техническое редактирование Л. Е. Гермашевой
Компьютерный набор В. А. Соломовой
Компьютерная верстка Т. И. Мухариновой
Сдано в набор 20.11.2007. Подписано в печать 10.02.2009.
Формат 60 х 841/8. Бумага офсетная № 1.
Гарнитура Воокmаn Еurаsiаn. Печать офсетная.
Усл. печ. л. 51,15. Уч.-изд. л. 27,94. Тираж 1000 экз. Заказ № 418 - 09.
ГУ «Издательский дом «Герел», 358000, г. Элиста, ул. Ленина, 243
ЗАОр «НПП «Джангар», г. Элиста, ул. Ленина, 245
Калмыцкие сказки: сборник/на калм. яз. Составитель В. Д. Бадмаева.
К 174 — Элиста: ГУ «Издательский дом «Герел», 2009. - 440 с.: ил.
ISВN 978-5-7539-0571-0
В книгу включены ранее опубликованные калмыцкие народные сказки, представляющие калмыцкую фольклорную традицию. Даны образцы
разных жанров: волшебные, богатырские, бытовые, сказки о животных.
Сборник рассчитан на самый широкий круг читателей.
УДК 82(470.47)
ББК ШЗ (2-Калм) - 615
ISВN 978-5-7539-0571-0

© Бадмаева В. Д., составление, 2009
© Ургадулов В. И., иллюстрации, 2009
© Оформление. ГУ «Издательский дом «Герел», 2009


ИЛВТӘ ТУУЛЬС

УСН ХАДЫН КҮҮКН

Кезәнә бәәҗ. Һурвн кенз күүктә эмгн өвгн хойр бәәҗ. Эдн йир таалта бүл бәәҗ. Эк эцк хойрнь күүкдтән йир эңкр, дурта бәәҗ. Күүкднь соңсврч, хоорндан ээлтә бәәҗ. Эдү-тедү җирһҗәһәд, күүкдин экнь гемтәд өңгрҗ одна.
Өвгн күүкдән асрад бәәнә. Җил давад, өвгн талдан эмг авна. Эмгн өвгнә һурвн күүкнд дурго болна. Һурвн күүкнә кесн хамг мел хаҗһр болҗ һарна. Ээрсн нооснь эрчм уга, томсн дееснь татлһ уга, уйсн үүлнь диг уга болад бәәнә.
Эмгн өвгндән мел күүкдинь му келнә. «Күүкдчн залху, күүкдчн ик хотта, күүкдчн бузр»,- гиһәд өвгнә чикнд мел хоңх зүүһәд бәәнә. Өвгн күүкдтән зовна, зуг харсдг арһ уга болна. Сүүлднь эмгн өвгндән: «Күүкдән бүүртнь үлдәчкәд нүүхмн»,- гинә. Хәрү цокдг арһ уга, өвгн гергнә үг соңсад, нүүх болна. Күүкдиг унтад кевтсн саамд эцк хөөт эк хойрнь нүүһәд йовҗ одна. Өрүн босхла, эк эцк хойрнь уга, гернь көндәрәд үлдҗ.
Өнчрсн һурвн күүкн уульҗ-уульҗ, арһнь уга, нус-нульмсан арчад үлднә. Ик күүкнь келнә: «Мини эцк нанд утх-сүкән бүлүдҗәх бүлү үлдәсн болх»,- гиһәд хәәһә-хәәһә бәәҗ, бүлү олҗ авна. Дундк күүкнь: «Мини эцк нанд үсән самлҗах сам үлдәсн болх»,- гиһәд хәәһә-хәәһә бәәҗ, сам олад авна. Әмтин бичкн дүнь: «Мини эцк нанд хаһрхаһан хатхҗах хурвч үлдәсн болх»,- гиһәд хәәһә-хәәһә бәәҗ, хурвч олҗ авна.
Өнчн һурвн күүкн доһлң нульмста бәәнә. Өдр болһн хойр эгчнь кеер һарч, арһс-түлә цуглулҗ, хотан хәәҗ олна. Бичкн дү күүкнь гертән үлдҗ, хойр эгчдән хотынь кеҗ белднә. Нег дәкҗ хотан кехәр һалан шиләврдхлә, үмсн дорк һалнь унтрҗ оч. Күүкн һалан шатаҗ чадлго гертәсн һарад, һулмтдан һал орулх һал хәәһәд йовна.
Кеер йовҗ-йовҗ, нег һазр дорас һарчасн ута үзнә. Терүнүр шидрдәд ирхлә, һазр малтад кесн герт нег эмгн бәәнә. Күүкиг үзәд, эмгн: «Күүкн, яахар йовнач, ю хәәҗ йовнач?» - болна. «Ээҗ, һалм унтрҗ одв, һулмтдан һал орулх нег бичкн цог өгхнтн»,- гиҗ сурна. «Нә, өгхгов, һал юунд авнач?»- гинә. «Һал авдг сав уга, хормадан авнав»,- гинә. Эмгн хормаһинь шөвгәр хатхад, буулҗ-буулҗ цокад, дорнь үмс тәвәд, деернь цог тәвҗ өгнә. Һал олҗ авсн күүкн байрлҗ, герүрн гүүҗ ирнә. Күүкнә буурха хормаһас үмсн цүврҗ асхрад, эмгнә герәс күүкдин гер күртл ирнә.
Маңһдуртнь эмгн күүкнә мөр мөрдәд, эднәд күрәд ирнә. «Күүкд, би тана ээҗтн болнав»,- гинә. «Нә, нә, мана ээҗ болтн»,- гиһәд өнчн күүкд амрад одна.
Асхн болна. Күн болһн унтх орман хәәнә. «Күүкн, чи альд унтдвч?» — гиҗ эмгн ик күүкнәс сурна. «Би тотх деер тоңһаһад, тог шаавр атхад
унтдув» болна. «Нә, тииг»,- гинә. «Чи альд унтдвч?»- гиҗ дундк күүкнәс сурна. «Би өрк деер өңгәһәд, бедр ус бәрәд унтдув»,- болна. «Нә, тииг»,- гинә. «Чи альд унтдвч?»- гиҗ отхн күүкнәс сурна. «Ээҗләһән бәәхләрн, ээҗиннь өврт көкнь бәрәд унтдг биләв»,- болна. «Яа, ээҗчн би болхгов, мини өврт унтхговч»,— болна. Бичкн күүкн байрлад: «Унтнав, унтнав, ээҗ, танла унтнав»,— гиһәд эмгнә өврт орна.
Хойр эгчнь келсн орман эзлнә. Бичкн күүкн ээҗән олсн болад, сүүкнәд унтад одна. Сөөни өрәл давна, шулм эмгн бичкн күүкнә зүркнд зес хоңшаран шигдәҗ шааһад, цусинь шимнә. Бичкн күүкн чишкәд уульна, хойр эгчнь дүүдән зовад, өр цәәтл әрә теснә. Герт гегән орн бийәр ик эгчнь тог шааврар шулм эмгиг толһадулад авна, дундк күүкн бедр усан шард гилһәд, һалднь асхад оркна, хоюрн дүүһән авад, гертәсн һарад зулна.
Тог шааврар толһадулсн эмгн ухан-сегәһән алдад, кесгтән кевтҗәһәд, сергәд, күүкдин ардас һарад гүүнә. Гүүһә-гүүһә йовҗ күүкдиг күцәд күрәд ирнә. Һурвн күүкнә бичкн дүнь хурдар гүүҗ чадлго, күүкд эмгнд күцгдн алдад ирнә. Тиигхлә эгчнь хавтхасн бүлүһән һарһад: «Мини эңкр аавин үлдәсн бүлү мөстә уул болад одг»,- гиһәд ардан шивәд оркна. Күүкдин ард, эмгнә өмн ик мөстә уул күриһәд одна. Шулм эмгн мөсиг хумсарн мааҗад, малтад бәәҗ, уул һатлад, саак күүкдин ард орад гүүнә. Гүүһә-гүүһә йовҗ күүкдиг күцн алдад ирнә.
Дундк күүкн хавтхасн саман һарһад: «Мини эңкр аавин үлдәсн сам иг-чиг модн болад одг»,- гиһәд ардан хаяд оркна. Күүкдин ард, эмгнә өмн нигт гидг иг-чиг модн күриһәд одна. Шулм эмгн моддыг хумсарн тасчад, шүдәрн хазад, һарарн эрәд йовҗ, иг-чиг модн заагас һарад одна. Эмгн саак кевәрн күүкдин ард орад гүүнә. Бичкн күүкнә чидлнь чиләд, хойр эгчнь дүүһән селн үүрәд гүүһәд йовна. Хойр күүкн көшәд, муурад, эмгнд күцгдн гиһәд ирнә.
Отхн күүкн хавтхан уудлад, хавтхасн хурвчан олҗ авад: «Мини эңкр аавин үлдәсн хурвч өргнәрн өтлтлән давш уга, утарн унтлан давш уга, доран йорал уга ик усн болад одг»,- гиһәд ардан шивәд оркна. Күүкдин ард, эмгнә өмн утдан унтлан давш уга, өргнәрн өтлтлән давш уга, доран йорал уга усн налаһад бәәнә.
Зеерң шилвтә, зес хоңшарта эмгн усна көвәд ирәд, яахан олҗ чадад, нааран-цааран гүүҗ-гүүҗ, күүкдин бара үзәд, эвлүн дууһар: «Эңкр күүкд минь, иим ик уснас ямаран арһар һарвт, ээҗдән келит»,- гиһәд сурад, ээрәд бәәнә. Усн һатц бәәх күүкд: «Ээҗ, ээҗ, тулман дүүргәд элс кеҗ автн, барун һартан бура түштн, зүн һартан элстә тулман бәртн, булхн гихләрн бураһарн дайлтн, тулман бичә хайтн, ус давхлатн, тулмта элснтн тулмта алтн болх»,- гиһәд хәәкрнә. Шулм эмгн күүкдин келсәр тулман дүүргәд элс кеҗ авна, барун һартан түшх бура олҗ авна. «Нә, би ус һатлнав, тадн намаг күләтн»,— гиһәд уснд орна.
Зеерң шилвтә, зес хоңшарта шулм эмгн зүн һартан элстә тулман тәвн уга бәрәд, барун һартк бураһарн дайлад, йорал уга уснд чивҗ одна.
Зеерң шилвтә, зес хоңшарта шулм эмгн уснд орад чивснә хөөн, һурвн өнчн күүкн икәр байрлна, теврлдәд үмслдәд, уульлдад, ү-хәәһән һарһна. Зуг күүкдт оддг һазр уга болна. Эҗго эрм цаһан көдәд һурвулхн үлдсн күүкд цааран һарад гүүлднә. Хойр эгчнь дүүһән дундан авчкад, көтләд гүүлднә. Гүүҗ-гүүҗ, асхн болхла, арһ уга болад нег хамхулд хорһдад, һурвулн кеер хонна. Өрүһәр босад, бичкн дүүһән: «Эн һазрасн хооран бичә һар, эн хамхулд хорһдад су»,- гиҗ келәд үлдәнә. Эврән бийснь һал түлх түлә хәәһәд йовцхана. Хоюрн арһс түүһәд, хормалад авч ирәд, һал түләд дулалдцхана.
Иигҗ бәәтлнь генткн Хаср, Баср хойр ноха гүүҗ ирәд, күүкдүр хуцад, дәврәд, эдниг шуучн алдад бәәнә. Нохасас әәсн күүкд хәәкрлдәд уульлдв. Нохан эзн, мөртә көвүн, довтлҗ ирәд, нохасан дуудад номһрулад, күүкдүр шидрдәд: «Эҗго эрм цаһан көдәд ю кеҗәх, альдас альдаран йовх күүкдвт?»- гиҗ сурна. Күүкд уульн бәәҗ, эврәннь тууҗан көвүнд келнә.
Көвүн күүкдт санань зовад, һанзһлҗ йовсн уутасн хот-хол, идән-унд һарһҗ өгнә. Күүкдин гес цадхчкад: «Нә, күүкд, ю кеҗ чаддвт?» — гиҗ көвүн сурна. Ик эгчнь келнә: «Би бөөснә арсар бөн цаһан девл, хуурсна арсар хун цаһан девл уйҗ чаддув»,- болна. Дундк эгчнь: «Би суусн күүнә сууца, боссн күүнә бөрвцә хүрмин хот чигн кеҗ чадх биләв»,- гинә. «Чи ю кеҗ чаддвч?»- гиҗ әмтин бичкн күүкнәс сурна. «Би ээҗ-аавиннь отхн күүкнь биләв. Намаг ээҗм өкәрләд, аавм таалад, эгчнрм хәәрләд эркәр өсклә. Тегәд би үүл кедг болвчн, ик эгчәсн давшгов, хот кедг болвчн дунд эгчәсн давшгов. Зуг цагм ирәд, насм
күцхлә, би алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвү һарһх күмб»,- гинә. Отхн күүкнә келсн үг көвүнд йир сонҗта болн таасмҗта болв.
«Нә, күүкд, би хаана көвүмб. Тадна негнтн хаана алвтд ах үүлнчнь болг, даруктн ах замчнь болг. Бичкн дүүһитн эцк хаанас зөв авч, бийдән буулһнав»,- болна.
Көвүн һурвн күүк дахулад, алвтдан ирнә. Эцк хань зөв болад, хаана көвүн бичкн күүк буулһна.
Хаанахн суусн күүнә сууца, боссн күүнә бөрвцә элвг хүрм кеҗ, көвүндән бичкн күүк авч өгнә. Хан көвүн-бердән онц өргә өндәлһнә. Хаана бер үзх күүнд үзмҗ болҗ, соңсх күүнд сонҗл болҗ, чирә-зүсәрн сар-нарнла дүңцҗ, заң-бәрцәрн хәәлсн тоснла дүңцҗ, авсн авальтаһан седклән медлцҗ, ахнран алд күндлҗ, дүүнрән делм күндлҗ, дунд уга дүүрң, дуту уга күцц байрта-бахта бәәнә.
Удл уга бер күндрнә. Күнд гергән хаана көвүн улм эңкрлҗ хәәрлдг болна. Генткн һал уга һазрас түүмр шатад, төр уга һазрас дән босад, хаана алвтыг дәәлхәр бирд хортн аашх зәңг ирәд, хаана көвүн төрскән харсхар цергт мордна. Арднь хаана бер цаһан төр болна. Алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвүн һарна. Көгшн хан хатн хойр икл байр кенә.
Хаана алвт көгшн бичкн уга байрлна. Зуг хойр күүнә чееҗ хавчгдад, зовлң эдлнә. Дүүһән алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвү һарһснд хойр эгчнь икл гидгәр үлү үзнә: «Бидн хаанад хот кедг, үүл уйдг зарцнь болувидн, мана му дү күүкн хаана бер болв. Алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвүнь өсхлә, мана дү маниг нүдндән үзшго, алвтыг эзләд, хатн болад суух, бидн саак кевәрн зарц болад үлдхвидн»,- гиҗ усн цецгәһән барҗ уульцхав.
Хан көвүндән: «Гергнчн алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвү һарһв, бидн байрта-бахта бәәнәвидн, дәәсән диилҗ шулун ир»,- гиҗ бичг бичҗ, элч тәвнә.
Берин хойр эгч шулмла негдәд, хаана элчиг әркдәд унтулчкад, хаана бичг авад шуулад хаяд, шин бичг бичәд, ормднь тәвчкнә.
Хаана элч хаана көвүнд ирәд: «Ямаран зәңгтә ирвт, зәңгин сәәнәснь келтн»,- гихлә: «Хаана зергәс, танд икл сән зәңг авч ирүв, хатнтн алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвү һарһв, тана эк эцк хойр чееҗәр
дүүрң байрта, зуг таниг шулун иртхә гиҗ зальврҗана»,- болна.
Хан көвүн байрлад, эцкиннь өгүлсн бичг умшна. Бичг умшад, күмсгнь буугдад, маңнань маңсиһәд, хур орн гиҗәх теңгрин бәәдл һарад одна. «Элч, келнтн тосн болдмби, бичгтн хорн болдмби, зууран хәр күүнәд орсн болвзат?»- гинә. «Уга, уга, хаана бичг авн, мөрндән мордад, буулго довтлҗ ирләв»,- болна. «Акад юмн, тана авч ирсн бичгәр болхла, мини гергн арвн хойр нохан кичг һарһсн, теднь алвтым авч идн гиҗәдгҗ болна. Таниг иткхв, авч ирсн бичгитн иткхв,— гиһәд зовҗаһад: — Нә, кен чигн болг, юн чигн болг, алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвүн чигн болг, әср болсн арвн
хойр нохан кичг чигн болг, зуг намаг хәрҗ иртл әмд бәг, би ирәд эврән медхв»,- болна.
Тер үгән бичгт бичәд, элчд бәрүлнә: «Зууран хәр күүнә герт бичә ортн»,- гиҗ закна.
Элчиг ирҗ йовтлнь, хаана замч хотынь өгхләрн, согттлнь әрк өгәд унтулчкад, бичгинь авад шуулҗ хаяд, ормднь талдан бичг бичәд
тәвчкнә. Хаана элч хаанад ирәд, бичг өгнә, хаана көвүнә келсн үг келнә. Хан бичгинь авад умшна, тер бичгтнь иигҗ бичҗ: «Шулун болдгар, намаг ирхиг күләл уга, мини гергиг нег көвүтәһинь улан бухин арснд утулңднь тәвҗ, арвн негн алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә көвүдиг онц көк бухин арснд көндлңднь тәвҗ, бухин гесәр кесн ут- цар уйҗ, теңгсин усна гүүнднь хайтн». Бичг умшчкад: «Акад юмн, мини көвүнә уханд шулм орсн болхий, алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә
арвн хойр көвүг эктәһинь хамднь уснд хайна гидг - нүднд үзгдшго, чикнд соңсгдшго му йор, килнц... Яахв, яахв?! Алтн арвн хойр ачан яахв, көвүнәннь заквр яахв?!»— гиһәд көгшн хан долан хонгтан икәр зовад гемтнә.
Зуг арһ уга, көвүнәннь заквр күцәх кергтә болна.
Берән алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә нег көвүтәһинь улан бухин арснд утулңднь тәвәд, бухин хар гесәр кесн утцар уяд, арвн негн алтн чее-
җтә, мөңгн бөгстә көвүдиг онц көк бухин арснд көндлңднь тәвәд, бухин хар гесәр кесн утцар уяд, өрү - сөрү хойр урсхулта теңгсин мелмәҗәх уснд тәвчкәд, хан гертән ирәд, зовад бәәҗ, удл уга сәәһән хәәҗ одна.
Хаана хатн зовлң дааҗ тесч чадлго бас өңгрҗ одна.
Хаана алвтыг эгч дү хойр йосндан эзлнә.
Улан бухин арснд утулңднь тәвгдәд, уснд хайгдсн эк көвүн хойр усна дольганд цокгдад, салькнд туугдад йовҗ, усна көвә тал ирнә.
Тер цагт теңгсин көвә темцҗ нүүдг нег өнчн эмгн өвгн хойр бәәҗ. Өдр болһн өвгнь теңгс орҗ, неҗәд заһс бәрдг бәәҗ. Терүгәрн теҗәл кеһәд, шуурха җолмарн хаац кеһәд, тәвсн хөвдән һундлго, бурхндан зальврад: «Теңгрин өгснәс өгәд угань үлү»,- гиҗ санад, угатядан уйдлго бәәдг санҗ.
Нег өрүн өвгн саак кевтән шуурха гөлмән уснд хаяд, заһсн торхинь күләһәд, нег һанз тәмк татад сууҗаһад, гөлмән көндәхлә, гөлмднь дала заһсн торсн болҗ медгднә. Татхнь-татхнь – гөлмнь һархш. Өвгн байрлад, эмгнүрн гүүҗ ирнә. «Эмгн, мини гөлмд дала заһсн торсн бәәдлтә, татхла-татхла - һархш, йовий, нанд нөкд бол»,- гинә.
Эмгн өвгн хойр теңгсин көвәһәр гүүҗ ирнә, хоюрн гөлмән татна - гөлмнь ормасн көндрхш. Ода яһсн болхмби? Тул заһсн торсн болхий? Теңгсин үкр торсн болхий? Юн торсн болвчн тач авдг чидл уга болна. Иигҗ биш, усн хәрхинь күләй болна.
Усн хәрхлә, усна көвәд гөлмд торсн икл гидг улан бух үлднә. Хәләхлә, үксн бухин арсн дотр юмн көндрәд бәәнә. Уйсн утцинь керчәд, бухин арсн дотрас сәәхн гидг баахн бер алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә нилх көвү хойр һарһҗ авна. «Я-а, хәәрхн, Окн-Теңгр мини, олн бурхд мини! Теңгрин өгснәс өгәд угань үлү гиҗ эс келдг билүвидн! Энтн өнчн маниг теңгр-бурхд хәләҗәхнь эн.
Мана үксн олн үрдин дольг, маниг өршәх, мана яс бәрх күүкмдн болг, мана элк девтәх зембидн болг»,- гиҗ зул өргҗ, бурхндан мөргҗ өвгн эмгн хойр икл гидг байр-бахмҗта бәәнә.
Экиннь уургт цадсн нилх көвүн өдр сө гилго өсәд, ээҗ-ааван, эңкр экән асрх ик көвүн болҗ одна. Өдр болһн аң-шову харвад, герәрн
дүүрң байрта улс, хашаһарн дүүрң малта болна. Шин өргә өндәлһәд, эн-тер уга бәәнә.
Теңгсәр йовсн улс: «Теңгсин көвәд, эҗго һазрт юн шин өргә боссмби?»- гиҗ өврнә. Зәрмнь кермәсн бууҗ, өргәд орҗ, гиич чигн болна. Зуульчлҗ йовсн улсиг кермдән сууһад һарсна дарунь алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә көвүн экән ээрнә: «Эңкр эк минь, бидн эҗго һазрт бәәнәвидн, ээҗ, аавм бидн көгшн. Зуульчлҗ йовх улсиг дахад, тал- дан һазр үзәд, әмтнлә таньлдад ирхләг, яһна гинт?»— болна. «Һазр эргхәс наснчн бичкн, хәр һазрт чи ма хойриг күләҗәх кен бәәнә болһнач, эңкрлхнь цөн, шоодхнь олн болх, эврә дүрсәрн бичә йович»,- гинә. «Нә, бичкн алтн батхн болад, зуульчнрин ханцна шамлад орад, терүнлә һазр эргәд ирсүв»,— гинә. «Нә, тиим болхла, йович»,- гиҗ көвүнд зөв өгцхәнә.
Көвүн өмәрән тоңһрцглад, алтн бичкн батхнд тохрад, кермдән сууһад, зуульчлҗ йовх улсиг күцәд, нег залуһин ханцна шамлад орад бултна. Зуульчнр теңгсәр йовад, хаана алвтд күрнә. Тер цагин хоорнд хаана алвтд иим юмн болҗ.
Дәәсән дарсн хаана көвүн хәрҗ ирнә. Гертән ирәд, эк эцк хойран өңгрсинь, гергән угаһинь медәд, икл гидгәр зовна. Зуг арһ уга, үксн улсиг босхҗ болшго. Хаана көвүн алвтдан хан болад сууна. Гергнәннь хойр эгч энүнд хойр таласнь хойр чикәрнь селн үләнә. «Эк эцк хойртн наснь күрәд, цагнь ирәд өңгрв, өңгрсн улсин ардас нүкнд ордмн биш, күн болһн эврәннь хөв-кишгтә болдмн. Гергән угад юунднь зовнт: алвтар дүүрң гиҗгтнр бәәнәлм, дуртаһан шүүҗ авхговт»,- гиһәд яңнлдад, яһнат-кегнәт гиһәд, өмн-арднь орад торлзад бәәцхәнә.
Нег дәкҗ алвтурнь теңгс һатцас зуульчлҗ йовх улс ирнә. Тедниг хан дуудҗ авна. «Һазр эргҗ йовх улс, дала соньн-сонҗлта юм үзҗ медсн болхт, зәңгин сәәнинь келтн»,- болна.
«Теңгс һатцдк улсин бәәдл-җирһл гемго, сонҗлх дала юмн чигн уга. Зуг зуурм бидн шуурха-буурха хар җолмта өнчн өвгн эмгн хойр бәәсн эҗго һазрт сәәхн гидг цаһан өргә өндәҗ, өнчн эмгн өвгн хойр сәәхн күүктә, күүкнь алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә көвүтә болҗ. Эднь альдас ирсинь: һазрин шуурхаһас һарсинь, теңгсин цаһан дольга- нас көвсинь, эс гиҗ теңгрәс бууҗ ирсинь күн келхш. Акад юмн? Өврмҗ тер»,— гиҗ зуульчнр келнә.
Хан алң болад: «Нам гиһит, тиим юм би соңсад угав, альдас ирсн болхв?»- гиҗ хан чигн өврнә. Зуг хаана ах уяч ах замч хойр күүкд күн хаанд чигн, зуульчнрт чигн: «Тадн юунд өврҗәх улсвт, тертн өврмҗ чигн биш, сонҗл чигн биш, өврхәр бәәхлә - өвртн, сонҗлхар бәәхлә - сонҗлтн: теңгсин телтр көвәд, нарн орхин өмн үзгт алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә негн биш, арвн негн көвүн нарн һархла, уснас һарч ирҗ, эрг деер наадад, нарн орхин алднд уснур орҗ одцхадмн. Өврмҗ гисн тер»,- гинә.
«Я-а, тиим сонҗлта юм үзх биш, нам соңсад угавидн»,— гилдҗ зуульчнр аман бәрлднә.
Бичкн алтн батхн соньн зәңг соңсад, тодлад авчкад, хаана алвтас эврәннь герүрн нисч ирнә. Ирәд, экдән келнә: «Яһҗ тер алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн негн көвүг герүрн дахулҗ ирхв»,- гиҗ саначрхҗ зовна.
Экнь көвүндән нөкд болхар шииднә. Өрүн эрт босад, бийиннь үсәр элдәд, хурс хатана, көвүһән серүләд: «Керг күцәхәр седсн күн удан унтдм биш, алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн негн көвүнчн чини һарлцсн дүүнр мөн, тедничн көк бухин арснд көндлңднь тәвәд, бухин гесәр кесн утцар уяд, уснд хайсиг усна сәкүсн хәәрләд авснь тер билтәл. Ода ик оңһцдан сууһад, мини өгсн хурс авад, теңгс һатлад, теңгсин нарн орхин өмн үзгт күрәд, чини иҗл алтн чееҗтә,
мөңгн бөгстә арвн негн көвүнлә харһад наачаһад, тулмасн хурсан һарһад, «кирд-кирд» гилһәд мерәд ид. Тер көвүд чамас: «Ах нойн баав, ю идҗәнт?» гихлә, «Ээҗм хаалһдм хурс хатаҗ өглә, терүгән идҗәнәв ги»,— болна.
«Нә» гиһәд, көвүн оңһцдан суусн болла, хәәвәрн хәәвдсн болла - усна дольган нүдн ирмтл, теңгсин телтр нарн орхин өмн үзгт күргчкнә.
Көвүн оңһцасн һарад, оңһцан уснас тач авад, эрг деер түргүр тәвчкәд, эврәН оңһц доран орад кевтнә. Нарн өөдән һарад ирхлә, уснас алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн негн көвүн һарч ирәд шаһалцҗ наадна.
Оңһц дор кевтсн көвүн оңһцасн һарад, медмҗән угаһар эдн заагт орад, шаһалцҗаһад, үд алднд уутасн хурсан һарһад, «кирд-кирд» гилһәд мерәд иднә. Арвн негн көвүн тер көвүг аарглад: «Көвүн, чи кембвч, ю идҗәнч, манд терүнәсн өгхнчн?»- боллдна.
Көвүн теднд уутасн һарһад, цугтаднь хурс бәрүлнә. Көвүдт хурсн йир әмтәхн, таасмҗта болна. «Яһсн әмтәхн хотв, бидн иим юм идҗ үзәд угавидн, дәкәд ас»,- болна. «Хурсн чилв, нань уга. Хурсн кергтә болхла, намаг дахтн»,- гинә.
«Уга, бидн хәрх зөвтәвидн»,- гилдәд көвүд шууглдна. «Идсн хурснтн мини экин үсәр элдсн хурсн билә, мини эк - тадна бас эк, бидн цугтан ах-дүвидн»,— гиҗ көвүн цәәлһнә. «Нә, тиим болхла, мадниг дахул, хаалһч бол»,- гиҗ ахан олсн көвүд байрлҗ шууглдна.
Көвүд оңһцан уснд чирәд орулад, цугтан сууһад, эгц дууһан дууллдад, ээҗ-аавурн, эңкр экүрн хәәвдәд күрәд ирнә.
Алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвүдән үзсн экнь теңкән уга байрлҗ, теңгр-бурхндан зальврҗ, һалдан тос тәвҗ, ур-дееҗән өргҗ, ээҗ-ааван тевчҗ, заячдан ханҗ, байрин нульмсан асхҗ сууна.
Теңгсин көвә темцәд нүүдг өнчн эмгн өвгн хойр икл өнр болв, бурхн шаҗндан шүтдгнь улм икдв.
-Окн-Теңгр минь, олн бурхд минь, энүнәс даву байр бәәдг болхий? Эмгн, эмгн, намаг чимкич, энчн зүүдн болхмби, эс гиҗ кишгтә җирһл болхмби?- гиҗ өвгнь эмгндән келнә.
-Килнц һарһлго, цаһан санаһар бәәсн өнчн-өвү та ма хойриг олн деедс үзҗ, үрдән гееһә йовҗ хагссн мана чееҗдиг девтәҗәх биз. Теңгрин өгснәс, өгәд угань үлү гидгтн эн. Күн хөвдән һуиддго, күүнә кишг чилдго гидгтн эн болхгов,- гиҗ арвн хойр алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә зеетә болсн, баһрсн бәәдл һарсн эмгн байрин нульмсан арчн келнә.
Төрскн экән, һарлцсн ахан болн ээҗ-ааван олсн алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн негн көвүн теңкән уга байрта бәәнә. Экнь эднән арвн негн кевәрн селн-селн өрчдән шахад теврәд, барун өвдг деерән авад - барун халхинь үмсәд, зүн өвдг деерән авад - зүн халхинь үмсәд, таалта үгән келәд талвалһад, көшсн зүркинь хәәлүлҗ, элкинь девтәҗ авна.
Алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн негн көвүдин ахнь дүүнртән у-өргн теегән үзүлҗ, маңхн Цаһан уулдан күргҗ, эҗго эрм цаһан көдәд аң-шову харвдг дасхна. Арвн хойр бийәрн ни-негн бәәцхәнә.
Эдү-тедү бәәҗәтлнь, саак теңгсәр йовсн улс ирәд, гиич боллдад, алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә ах-дү арвн хойр көвү үзәд, икәр сонҗлад, зуг альдас ирсинь, юн өвәрц көвүдинь медҗ ядад бәәцхәнә. Зуульчнриг йовхар һархла, көвүн саак өмәрән тоңһрцглад, алтн батхн болад, ханцна шамладнь орад бултна.
Кермәр йовсн зуульчнр хаана алвтд ирнә, хан тедниг дуудҗ гиичлүлнә.
-Делкә эргҗ йовх улс, тадн дала соньн-сонҗлта юм үзҗ медсн болхт, зәңгин сәәнинь келтн,- болна.
-Теңгс һатцдк улсин бәәдл-җирһл гемго, сонҗлх дала юмн чигн уга. Зуг урднь үрн-садн уга өнчн-өвү, шуурха-буурха хар җолмд бәәсн өвгн эмгн хойр ода дала-нала болад, алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр зеетә болсн - икл сонҗл болв,- гиҗ зуульчнр хаанд келнә.
Тиим соньн зәңг соңссн хан өврәд, сууҗ ядад: «Акад юмн, алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр кен гидг көвүд болхмби тер, кенә көвүд болхмби тер»,- гиһәд сууҗ босад бәәнә.
Саак хаана уяч болн замч хойр күүкд күн хаана хойр чикәр үләнә.
-Тертн сонҗлх юмн чигн биш, өврмҗ чигн биш. Сонҗлхар бәәхлә, соньн юмн теңгсин тал дунднь бәәдмн. Теңгсин тал дунднь, йоралднь
хад чолуна хавчгт Усн Хад хан бәәдмн. Тер хан орчлңд уга сәәхн күүктә болдмн. Усн Хадын күүкн җилд нег така сарин дөрвнд һал үдлә альхни чиңгә бичкн арлд һарч аһарар киилҗ, орчлң хәләҗ һәәхдмн. Орчлңд тер күүкнәс сәәхн күүкн уга, сонҗлх сонҗл уга,- гиҗ эгч дү хойр үгән булалдҗ келцхәнә.
-Я-а, теңгсәр йовҗ, делкә эргдг болвчн, тиим соньн-сонҗлта юм үзх биш, нам соңсад угавидн,- гиҗ зуульчнр аман бәрлднә.
Бичкн алтн батхн соньн зәңг соңсад, тодлад авчкад, хаана алвтас эврәннь герүрн нисч ирнә. Ирәд, соңссн зәңгән экдән келнә. Эк көвүн хойр Усн Хадын күүк ямр арһ-мекәр бәрхмби гиҗ зовцхана. Усн Хадын күүкнә дүр көвүнә чееҗәс һархш: сөөһин зүүдн, өдрин киләсн болна. Экнь чигн көвүндән яһҗ нөкд болхан ухална.
Толһаһан уһаһад, үсән самлхларн, унсн үсән цуглулад, терүгәрн аралҗна гөлмәс җөөлн, арһмҗас бат гөлм гүрнә.
Така сарин дөрвнд өрлә босч, зулан асаҗ, хотыннь ур-дееҗән өргҗ, олн бурхдтан зальврҗ мөргнә.
Көвүһән серүләд, бурхнднь мөргүлнә.
Эврәннь үсәр томҗ гүрсн гөлмән өгнә, Усн Хадын күүкн хара күүкн бишинь медүлнә, терүг яһҗ бәрхинь цәәлһнә.
Алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә көвүн бурхндан мөргәд, ээҗ-аавиннь йөрәл соңсад,экиннь цәәлһвр тодлад, оңһцдан сууһад, хәәвәрн хәәвдәд һарна.
Теңгсин тал дунд ирәд, һал үд болхинь күләнә.
Һал үдин алднд теңгсин йоралд һазрин киисн мет һолиҗәсн хад чолуна хавчгас бичкн алтн заһсн һарч һотьвкҗ, теңгр өөдән хәләҗ усчна. Усн деер һарч, хунд тохрна, альхни дүңгә арл деер һарч, орчлңд уга сәәхн күүкнд тохрна.
Алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә көвүн мөн кевәрн күүкнүр шидрдәд ирхлә, күүкн чочн әәһәд, хәрү хунд тохрад одна. Заһснд тохртлнь, көвүн аралҗна гөлмәс җөөлн, арһмҗас бат экиннь үсәр гүрсн гөлмән хаяд орксн кемд, хун алтн заһснд тохрад, гөлмд бәргднә. Көвүн алтн заһста гөлмән уснас арһул татад авна. Уснас һарһсн заһсн кинь давхцад: «Әм авр, әм авр, яахар бәәх күмбвч?»- гиҗ уульн сурна. «Күүкн бәәдлдән тохр, эс гиҗ гөлмәсн чамаг сулдхшгов»,- болна.
Алтн заһсн хунын бәәдл авад, дарунь күүкнә бәәдлдән тохрад, көвүнд келнә: «Намаг бәрҗ чадсн күн, ода мини эцкин адунас мини ундг алг цоохр гү болн бийдән унх чимкх ноосн уга чилм хар аҗрһ бәрҗ ав»,- болна.
«Терүгичн яһҗ күцәхв»,- гинә. «Чини экин томсн деесн мел ямаран чигн юмна дарңх. Ода асхн үдин алднд усна йоралас чимкх ноосн уга чилм хар аҗрһ, алг цоохр гүүһән арвн негн дааһтаһинь дахулад һарад ирх, тер цагт алдл уга нанд хайсн гөлмән: экимм заян-сәкүсн хәәрлтхә гиҗ санад, аҗрһ деер хаяд орк. Тусхла - чини хөв, эс тусхла - мини хөв. Тусхла - чини болхв, эс тусхла - ода яахв, хәрү усндан орхв»,-болна.
Алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә көвүн Усн Хадын күүкн хойр: «Така сарин дөрвнә дүүцң өдр цаһан саната күүнә керг күцдг гиҗ келдг эс билү»,- гиҗ амндан багтмар зальврҗ, асхн үд болхиг күләнә.
Асхн үдин алднд теңгс дольгалад, көвүнә оңһц көлвәдүләд бәәнә. Теңгсин йоралас чимкх ноосн уга чилм хар аҗрһ алг цоохр гүүһән дахулсн, бийән дурасн арвн негн дааһан дахулсн уснас һартлнь, көвүн деернь экиннь үсәр томҗ гүрсн гөлмән хаяд оркна.
Чимкх ноосн уга чилм хар аҗрһ деегшән йирн йис бухн цегләд, доргшан йирн йис бухн цегләд һархар седнә. Зуг гөлмин утцн йирин биш болад, аҗрһин арһ күрлго оңһц эргәд, көвүнд күлг болхан медүлнә. Терүг дахсн алг цоохр гүн арвн негн дааһтаһан бас ирнә.
Алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә көвүн Усн Хадын хаана күүктәһән күлгүдән ардан дахулад, оңһцарн гер талан күрәд ирнә.
Өдрин дуусн маань умшсн эмгн өвгн хойр зе көвүһән тосч, Усн Хадын хаана күүк буулһҗ, бурхндан мөргүлҗ, гертән орулна. Экнь көвүн-берән йөрәҗ, аршан нульмсан асхҗ, олн бурхдтан ханлт өргнә. Тер кемд теңгсәр йовсн саак зуульчнр гиичд ирнә, суусн күүнә сууца, боссн күүнә бөрвцә гиичд орна.
«Хаанад одхларн, манас менд келтн, маниг гиичд дуудҗана гиҗ, хаанд медүлтн»,- гиҗ алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә көвүн гиичнриг сурна.
Зуульчнр зуурин дуусн эн соньн бүлин тускар күүнднә. Хаанад күрн бийәрн: «Хаана зергәс, таниг алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвүн, Усн Хадын күүкн, теднә экнь болн ээҗ-аавнь золһҗ ирхитн эрҗәнә»,- болна.
Хан терүг соңсад, тесч сууҗ ядад: «Мел ода йовнав, керм белдтн»,— болна. Хар саната хойр күүкд күн: «Яа, яһлав, яһлав, орчлңд талдан чигн олн соньн сонҗлта юмн бәәдмн, зогстн, тортн»,- гиһәд хормаһаснь татад торһхар седсн бийнь болл уга, эдниг саҗад, хаяд, алхад һарад, кермдән сууһад йовна.
Санан хурдмби, салькн хурдмби? Хаана сансар алтн чееҗтә, мөңгн бөгстә арвн хойр көвүнә өргәд авч ирв.
Хааг төрскн ааван ирсн мет босцхав. Суусн күүнә сууца, боссн күүнә бөрвцә гиичлүлҗ тоов.
Усн Хадын хаана күүкн хаанд сөң бәрүлҗ өгн: «Хаана зергәс, би танд тууль келнәв,- болна. - Кезәнә бәәҗ. Хаана көвүн аң-шову харвҗ йовад, һурвн өнчн күүкнлә харһҗ... һурвн күүкнә отхн күүкнднь седклнь тусад, хаана көвүн буулһна»...- гиҗ. Усн Хадын күүкн хаанд терүнә бийиннь, гергнәннь, көвүдиннь тууҗ келҗ өгнә.
Хан усн цецгәһән барҗ, элкнь урсч уульна. Мөн сиит гергнәсн, арвн хойр көвүнәсн буруһан сурна. Усн Хадын күүкн: «Одал бидн дунд уга дүүрң, дуту уга күцц болувидн. Арвн негн дүүнрән кү кехлә, алвтм - бидн алдр болҗ, нермбидн делкәд туурх. Эн насндан әмтә-ширтә хамгиг өршәҗ, өнчниг өөлүлл уга, олн деедстән зальврҗ, орчлңгин йосар бәәх болый»,- гиҗ йөрәнә.

АЛЬ-БЕМБШ

Кезәнә Буза байн, Хазг байн гидг хойр нәәҗ бәәҗ. Буза байнь орчлңд уга сәәхн күүктә бәәҗ. Хазг байнь зөргтән туурсн көвүтә бәәҗ. Хойр нәәҗ худнр болхар шииднә. Хазг байн темән тергәр хүрм ачҗ ирнә.
Буза байн суусн күүнә сууца, боссн күүнә бөрвцә элвг хүрм кеҗ күүкән өгнә. Күргндән эмәлтә, хазарта мөр унулна. Хойр нәәҗ седклән ниицүлҗ, улм эңкр үр-иньг болсн деерән, татв чигн тасршго батта садн болна. Баһчуд онц өргә өндәлһнә. Шин ханьцсн иньгүд таалта сән бәәцхәнә.
Генткн Хазг байнад икл зеткр учрна, байна көвүн төрскән харсгч дәәнд мордх болна. Гергнь көлстә үлднә. Эдү-тедү болад, цагнь ирхлә, гергнь гиигрнә. Көвүн төрнә. Көвүндән Аль-Бембш гидг нер өгнә. Бер алтн уурган көкүлҗ, көвүһән асрна, авалян цергәс ирхинь күләнә. Эднә хотнас хол биш шулм гергн бәәҗ. Баахн берин хөв-җирһлд үлү үзәд, җилвтәд, шулм гергн бериг алхар шииднә. Нег дәкҗ халун зуни өдрин үд алднд шулм гергн сәәхн күүкнә дүрстәһәр баахн берүр ирәд:
-Эйе, һаза йир халун сән өдр бәәнә, нуурт оч өөмий?- гинә.
-Намаг нуурт оч өөмхлә, Аль-Бембшм яахмби?- болна.
-Аль-Бембшиг хәләдг күн угай? Ээҗнь хәләхгов,- гинә.
-Не, тиим, эн җил би нуурин уснд өөмәд угав, йовий,-болна.
Нуурт ирәд, хойр сәәхлә хувцан тәәләд, уснд орна. Нуурин усн бүлән үсн мет таалмҗта болна. Хойр сәәхлә байрта кевәр уснд өөмәд, нег негән усар цацад наадна. Генткн шулм гергн бериг усна гүүнүр түлкәд унһачкад, эврән уснас һарад, эрг деер үлдәсн берин хувц өмсәд, берин герүр ирәд бәәнә.
Удл уга дән төгсәд, байна көвүн цергәс хәрҗ ирнә. Аль-Бембш гидг таалур көвүндән байрлад, зүркнь ханад, эңкр мөн сиитән теврҗ үмсәд, йир алң болна. Гергнәннь чирә-зүснь сольгдсн болҗ медгднә.
-Эңкр иньг минь, чирәчн яһад иигтлән харлв?- гинә.
-Чамаг күләһәд, хар салькнд үләлһәд, халун нарнд шаталһад бәәтлм, чирәм иигәд харлҗ одв,— болна.
-Нүднчн яһад иигтлән уутьрв?- гинә.
-Чамаг күләһәд, өрүн өрләс авн асхн нарн ортл ширтәд хәләһәд бәәтл, нүдм иигәд уутьрҗ одв,- болна.
-Хәәмнь минь, хамрчн яһад иигтлән шоңшив?— гинә.
-Чамаг күләһәд, өдр сө уга ууляд, нус-нульмсан арчад бәәтлм, хамрм шоңшив,- болна. «Акад юмн, акад юмн, һарад йовхлам – гергм орчлңд уга сәәхн билә, күрәд ирхләм - йир мууха болҗ оч, зовлң гидг юмн иигҗ ирдг болҗана»,- гиһәд залунь урдк кевтән гергән эңкрлҗ бәәнә. Тер цагт хаана адучнр адунас тасрсн мөрд хәәҗ йовад, нуурин захар хулсн заагт бәәдг болвза гиҗ санад, хотна өөрк нуурин көвәд ирнә. Генткн нур дунд уснас нег күүнә чигн бәәдлтә, заһсна чигн бәәдлтә юмн һарч генрлһтә дууһар:

-Буза байна күүкн биләв,
Орчлңд уга сәәхн биләв,
Хазг байна бер биләв,
Седкл медсн иньгтә биләв...
Аль-Бембшм уульв,
Алтн көкм шарклв,-

гичкәд уснд булхад орҗ одна.

Адуч хойр залу чочн әәһәд, хәәҗ йовсн адуһан мартад һарад зулна. Зуурнь харһсн әмтн мел Хазг байнаһур оч йовх болна. «Хазг байнад юн болҗахмби?»- гихлә, Хазг байна көвүн цергәс ирсн ик байр кеҗәдг болна. Хойр адуч әмт дахад, Хазг байнаһур орна, байнад өргә дүүрң улс бәәнә, суусн күүнә сууца, боссн күүнә бөрвцә элвг байр болҗана, йовдсн хойр адучд әрк, махн бас элвгәр күртнә. Тиигҗәтл бичкн таалур көвүн уульна. Көвүг теврҗәһәд, гергн:
-Аль-Бембшт өөк көкүлхмн, Аль-Бембшт тарһн хөөнә сүл бәрүлтн,- болна. Хойр адуч гергнә келсиг соңсчкад, нег-негән хатхад:
-Одак нуурт бәәсн юмнчн алмс биш, күн болх бәәдлтә,- гиҗ мусг гиҗ инәцхәнә. Герин эзн хойр адуч хоорндан мусг инәсиг үзәд:
-Уульснас сурдг, инәсиг сурһдг, юн учрар тадн хойр мусхлзвт, келтн,- гинә.
-Я-а, учр уга, шөлндм батхн орҗ, терүнд инәләв,— болна.
-Уга, тана инәдн хара биш, учринь келтн, эс гиҗ хәәчлә харһулнав,- гиҗ хойр адучиг тер ээрнә.
Арһ уга, хойр адуч тууҗан келнә. «Аль-Бембш - таалур көвүн көкән көкл уга, өөк шимдгнь болн нуурас күүнә дүрстә юмн һарч ирәд, Аль-Бембшән дуудад, алтн көкән шарклв гиснлә залһлдата болвза»,- болна.
Байна көвүн хойр адучд:
-Эн үгән нань күүнд бичә соңсхтн,- гинә. Эврән маңһдуртнь гергнәннь өмсдг хувцинь авад, көвүндән делгдг ширдгинь авад, таалур көвүһән теврәд, нуурин көвәһүр ирнә. Нуурин көвәд нүк малтад, терүгән көвүнәннь ширдгәр бүркәд, деернь көвүһән суулһна, эврән тер нүкнд орад кевтнә. Һал үдин алднд нуурас бер һарч ирәд саак кевәрн:

—Буза байна күүкн биләв,
Орчлңд уга сәәхн биләв,
Хазг байна бер биләв,
Седкл медсн иньгтә биләв...
Аль-Бембшм уульв,
Алтн көкм шарклв, - болна.

Байна көвүн Аль-Бембшән дораснь хатхад уулюлна. Көвүнә ду соңссн бер өөрдҗ ирәд:
-Аль-Бембш минь, Аль-Бембш минь, альдас ирвч, яһвч, бичә ууль,- гиһәд эврән уульн инәһәд, көвүһән теврәд, көкән өгнә. Көкән амндан авсн көвүн байрлад, кулд-кулд гиһәд, уурган балһна. Көкән үрндән өгчәх бер цуцрад, көвүнәннь ширдг деер һарад сууна. Бер нарнд ээврләд, духуцад үргләд кецәлдәд одна. Ширдг дор бәәсн залунь ширдгәр эвкәд, бериг бәрхәр седнә. Бер чочад, әәһәд:
-Усн ээҗ-аав минь, усн ээҗ-аав минь, аврлтн!- гиҗ хәәкрнә. Нуурин усн дүүрәд, мелмәһәд күрәд ирнә. Ширдг дорас залунь берд:
-Күн ээҗ-аав минь гиҗ дууд,- гинә. «Күн ээҗ-аав минь» гихлә, нуурин усн ширгәд, ормдан күрәд одна. Нүкнд кевтсн залу һарч ирәд, гергән теврҗ үмсәд, хувцинь өмскнә.
Шинәс ханьцсн иньгүд усн-цецгәһән бартлан уульна. Бер залудан зовлңган келәд медүлнә. Нүцкәр уснд үлдчкәд, һархдан ичртән боогдад бәәҗ, урд хәрсн ээҗ-аавнь нуурин усн болад, күүкән чивәл уга бәәҗ. Байна көвүн гергән дахулад, көвүһән теврәд хәрнә. Өмнәснь шулм гергн һарч ирнә. Эдниг үзсн шулмин амнь зууньрад, үг келҗ чадл уга зогсна. Байна көвүн шулмд:
-Далн мөрнә дел-сүл авнч, эс гиҗ давтнр киир авнч?- гинә. Арһнь тасрсн шулм:
-Далн мөрнә дел-сүл чигн авхгов, давтнр киир чигн авхгов,— болна. Тегәд шулмиг далн мөрнә дел-сүүлд бооһад, давтнр киирәр керчәд тәвәд оркна. Хазг байна көвүн бер хойр көвүтәһән һурвулн гертән ирәд, амрад-җирһәд, олн үрдүдин ээҗ-аав болад бәәнә.

НУСХА-МУ

Кезәнә бәәҗ. Зөвәр олн малта, һурвн көвүтә, эмгн өвгн хойр бәәҗ. Нег дәкҗ экднь гем ирәд, тегәд үкх цаг деерән эмгн һурвн көвүндән келнә:
-Намаг үксн цагтм мал-геринм өрәләрнь буйим келгтн,- гиҗ келәд, эмгн дарунь өңгрҗ одна.
Экән көвүднь оршачкад, мал-гериннь өрәләрнь буйинь келгнә.
Дарунь эцкнь гемтнә. Бас өңгрхиннь өмн:
-Намаг үксн цагтм бәәсн маларн цугтаһарнь буйим келгтн, тиигчкәд һурвн сө цогц деерм ирәд, намаг мантн,- гинә. Тиигҗ келчкәд, өвгн өңгрҗ одна. Көвүднь бәәсн мал-герәрн буйинь кенә.
Асхн ора болна. Бичкн дүнь Нусха-Му келнә:
-Ахнр-ахнр, маниг аав һурвн сө мантн гиҗ өңгрхиннь өмн келлүс, ода түрүлҗ кен манхмби?- гинә.
-Чи ю келҗәх күмбч, үксн өвг кенчн манҗ йовла,- гиһәд хойр ахнь Нусха-Мууг керлдәд, алн гилднә. Нусха-Му ахнран соңсл уга, үксн эцкиннь цогц деер гүүһәд күрч ирхләнь, эцкнь энүнәс сурна:
-Кембчи?
-Нусха-Мув,- гинә.
-Не, өөрән кевтҗәһәд, өр цәәхлә, гүүһәд хәр,- гиҗ өвгн келнә. Нусха-Му эцкиннь цогц деер кевтҗәһәд, өр цәәхлә, гүүһәд хәрәд одна.
-Не, ода, үксн өвг манад, үксн өвгн чамд ю өгв?— гиһәд хойр ахнь Нусха-Мууг керлдәд, цокад шоодна.
Дәкәд маңһдур асхнднь Нусха-Му хойр ахдан келнә:
-Не, ода негнтн оч мантн.
-Үксн өвг кенчн манҗ йовла,— гиһәд Нусха-Мууг хойр ахнь цокад, хот өглго көөһәд, гертәсн һарһчкна. Түүнәсн Нусха-Му эцкиннь цогц деер гүүһәд күрч ирнә.
-Кембчи?- гиҗ эцкнь сурна.
-Бив, Нусха-Мув,- гинә.
-Тер хойр ахчнь ю кеһәд, ирл уга бәәһәд бәәнә?- гиҗ эцкнь Нусха- Мууһас сурна.
-Ирх биш, танд ирсн. намаг цокад, керлдәд, бийим алн алдад бәәнә,- гиҗ Нусха-Му келнә.
-Не, өөрән өр цәәтл кевтҗәһәд, өрүндән гүүһәд хәрәд од,- гинә.
Нусха-Му өр цәәхлә, хәрәд күрч ирнә. Саак хойр ахнь Нусха-Мууг гүвднә.
Маңһдур асхнднь бас Нусха-Му хойр ахдан келнә:
-Не, ода сүл манх сө энлм, ода негнтн одад манхнтн,- гиһәд хойр ахан ээрнә.
-Үксн өвг ман гиһәд ээрәд бәәх яһсн юмбч,- гиһәд хойр ахнь Нусха-Мууг гүвднә. Гүвдүлҗ-гүвдүлҗчкәд, Нусха-Му эцкиннь цогцур дәкәд гүүһәд ирнә.
-Кембчи?- гиҗ эцкнь сурна.
-Бив, Нусха-Мув,- гинә.
-Наадк хойр ахчнь ю кеһәд бәәнә?- гиҗ эцкнь сурв.
-Теднтн нааран ирх биш, хәрнь намаг гүвдәд, алн гиһәд бәәнә,— гиҗ Нусха-Му келнә.
-Нә, тиим болхла, би чамд кишгән өгнәв,— гиһәд эцкнь Нусха-Мууд хар, бор, шарңху өңгтә һурвн килһс өгнә.
-Кемр эн хар килһсинь уңһдахлачнь, эмәлтә, хазарта, хувц-хунринь һанзһлата, зер-зевнь күцц хар мөрн бийнь гүүҗ ирх. Кемр бор килһсинь уңһдахлачнь, бас тер хар мөрнәсчнь даву зертә-зевтә, эмәлтә-хазарта, хувц-хунрнь һанзһлата мөрн гүүҗ ирх. Кемр шарңху килһсинь уңһдахлачнь, эмәлтә-хазарта, зертә-зевтә, хувц-хунрнь һанзһлата нисдг мөрн гүүҗ ирх,- гиҗ эцкнь келв.
Нусха-Му килһсән авчкад, гүүһәд гертән орхар седхләнь, хойр ахнь орулхш, бас гүвдәд алн гинә.
Түүнәсн хойр ахнь хаана күүкнә марһан болхмн гихлә, цар тергән зүүҗ авад, һарад йовна. Нусха-Му хойр ахдан келнә:
-Нә, ахнр, намаг дахултн.
-Дахлгод, чамаг кен дахулх билә, хаана күүкнә марһанд орх биш, му ишкә гертән хар будаһан ууһад бәәв чигн болхм бәәҗ,- гиһәд ахнрнь энүг керлднә.
Ахнран йовсна арднь Нусха-Му йовхар гүүҗ һарад, му илгн шалвран сәрсн дах хойран тәәлҗ хаяд, хар килһсән уңһдана. Эмәлтә-хазарта, зер-зевнь күцц, хувц-хунрнь һанзһлата хар мөрн бийнь гүүһәд күрәд ирнә. Нусха-Му мөрән унҗ авад, цар тергтә йовсн хойр ахиннь өөгүр ишкрн дуулад давад һарад одна.
-Хаана һурвн күүкнә негинь одак күн авб билтәл,- гиһәд хойр ахнь хоорндан күүндәд йовна. Хаанад ирәд, Нусха-Мууг мөрән сөөһәд буухла, мөрн көвүн хойриг шинҗләд, һәәхәд бәәдг улс дала болад, хәрглдәд бәәдг болна.
Нусха-Му түүнәсн хаана бичкн күүкнлә күүнднә. Күүкн ирх болна.
-Би маңһдур бор мөр унҗ ирхв, нөкәдүр нисдг мөр унҗ ирхв,- гиҗ Нусха-Му хаана күүкнд келнә.- Дәкәд илгн шалврта, царин сәрсн дахта, цар тергнә ууц деер ирхв. Тер цагт би әмтин ард зогснав, тегәд чи намаг татад ав,- гинә. Күүкн «не» гинә. Нусха-Му мөрән унҗ авад, хотна захур орҗ ирәд, мөрнәсн нег килһс таслҗ авад тәвчкәд, бийнь илгн шалвр сәрсн дах хойран өмсч авад, герүрн ирәд, гериннь сүүдрт кевтнә. Тиигҗәтлнь цар тергән татсн хойр ахнь ирәд:
-Чавас-чавас, мана Нусха-Му тер хаанад ирсн хар мөртә күүнлә әдл кү үзәд үкв чигн, һундл уга бәәҗл,- гиһәд наад бәрәд бәәцхәнә.
Маңһдуртнь хойр ахнь бас цар тергән татҗ авад, хаанаг орхар һарв.
-Намаг бас дахултн, тер мөртә кү оч хәләнәв,- гиһәд Нусха-Му тергнднь дүүҗлгдәд йовхар седв. Хойр ахнь:
-Чамд хаана күүкнә марһанд орх биш, будаһан ууһад бәәв чигн болдг бишив,- гичкәд йовҗ одна. Нусха-Му түүнәсн хотна захд ирәд, бор килһсән уңһдахлань, эмәлтә-хазарта, зертә-зевтә, хувцн-хунрнь
һанзһлата бор мөрн гүүҗ ирв. Илгн шалвр сәрсн дах хойран тәәлҗ хайчкад, Нусха-Му цар тергтә хойр ахиннь өөгүр ишкрн дуулад һарв.
—Хаана һурвн күүкнә хойринь өцклдүрк күн эн күн хойр авб билтәл - гиһәд хойр ахнь күүндәд йовдг болна. Нусха-Му хаана үүднд ирҗ буув. Бас дала әмтн мөринь һәәххинь, аль эзинь һәәххинь медл уга бәәһәд бәәцхәв.
Нусха-Му түүнәс гертән хәрҗ ирәд, мөрән эврәннь хотна захд һарһад тәвчкв, мөрнәсн нег килһс таслҗ авад, эврәннь илгн шалвр сәрсн дах хойран өмсч авад, гериннь сүүдрт ирәд кевтв. Кевтҗәтлнь хойр ахнь ирәд:
—Хәәмнь, мана Нусха-Мууд эндрк өцклдүрк хойр мөртә күүнлә әдл кү үзәд үкв чигн, һундл уга бәәҗ,- гиһәд наад бәрәд бәәв. Дәкәд өрүнднь хойр ахнь цар тергән татҗ авад, хаанаг орад һарв. Нусха-Му бас дахнав гихлә, хойр ахнь бас дахулсн уга.
Нусха-Му хотна захд ирәд, шарңху өңгтә килһсән уңһдав, бас эмәлтә-хазарта, зертә-зевтә, хувц-хунрнь һанзһлата нисдг шарһ мөрән ирсинь унҗ авад, хойр ахиннь өөрәһүр ишкрн дуулад һарад одв.
—Хаана һурвн күүкиг одак һурвн күн авб билтәл,— гиһәд хойр ахнь күүндәд йовдг болна. Хаана үүдн тал күрәд ирхлә, бас дала әмтн мөрнәннь сәәхнд, эзнәннь сәәхнд алькинь хәләхән медҗ чадад, үүмәд бәәв. Тиигҗәһәд көвүн мөрән унҗ авад, эврәннь хотна захд ирәд, нег килһс таслҗ авад, мөрән һарһад тәвчкв. Бийнь эврәннь илгн шалвр, сәрсн дахан өмсч авад, гериннь сүүдрт ирәд кевтв. Хойр ахнь күрч ирәд:
—Хәәмнь, мана Нусха-Му тер һурвн мөртә күүг үзәд үкв чигн, һундл уга бәәҗ,- гилдәд көвүг наад бәрәд бәәдг болна. Маңһдуртнь хаана күүкнә сүл өдртнь одхмн гилдәд, цар тергән татҗ авад, хойр ахнь йовхар седв. Нусха-Му бас ээрә-ээрә бәәҗ дахад һарна. Һурвулн хаанад ирәд бууна. Хан әмтиг цугтнь зерглүләд зогсачкад, күүкдтән келнә:
—Нә, эднәс кен дуртаһан татад автн,- гинә. Хойр ик күүкнь күчр сәәхн хувцта хойр күрг тач авна, бичкн күүкнь илгн шалврта, сәрсн дахта Нусха-Мууг тач авна. Хойр сәәхн күргтә күүкдтән хан өргә бәрҗ өгнә, бичкн күүкән һазрин һә күрг тач авбч гиһәд керлдәд, өвсн гер бәрҗ өгдг болна.
Түүнә хөөннь иигҗ-тиигҗәһәд хан хойр сән күргән дахулҗ дәәнд одх деерән, бичкн күүкндән келнә:
—Иим му күрг тач авлач, сән күрг кемр тач авсн болхла, адг-ядхдан би дәәнд дахулҗ одх биләв,- гиһәд хан бичкн күүкән керлднә. Хааг дәәнд одсна хөөн хаана хатна зүүднд хаана церг диилгдсн болад, хан бийнь шавтсн болҗ орна. Тегәд хаана хатн Нусха-Мууд ирәд келнә:
-Сөөнә хаана церг диилгдсн болҗ, хан бийнь шавтсн болад, зүүдндм орв. Нусха-Му, хан эс медвчн, чамаг сәәничн бидн меднәлм, хаана ардас одхнчнь,- гинә. Түүгинь соңсад, Нусха-Му хотн деерәсн нег му мөр бәрҗ авад, деесәр хазар кеһәд, хурмшар өг кеҗ авад һарад йовна. Хотнас уухнд һарад, му мөрән энд-тенднь хадас, зөг шааһад, герүрнь тәвчкнә. Мөрнь гер талан ирхлә, хотна улс:
-Одак хаанд оддг Нусха-Му хуурч,- гилдәд шууглдад бәәв. Нусха-Му хар килһсән уңһдав, эмәлтә хазарта, зертә-зевтә, хувц-хунрнь һанзһлата хар мөрн бийнь гүүһәд күрәд ирв. Нусха-Му илгн шалвр, сәрсн дах хойран тәәләд, бә тәвәд оркчкад, хар мөрән унҗ авад, хойр дәәнә хоорнд ирәд кевтнә. Тиигәд кевтҗ бәәтлнь, хан гүүҗ ирәд:
-Көвүн, нанд нөкд бол, диилгдәд шавтад үкҗәнәв,- гив. Нусха-Му мөрән унҗ авад, чашкан суһлад татҗ авад, дәәсиг нег үзгәснь нег үзг күртлнь чавчад одв.
Нусха-Му ода яахв гиҗәһәд, нег һарасн цус һарһчкад:
-Ода би шавтҗ одув, юуһар боохв,- гихләнь, хан хар торһн оркмҗарн бооҗ өгв. Хар торһн оркмҗинь авад, хотна захур орҗ ирәд, мөрнәсн нег килһс таслҗ авчкад, мөрән тәвәд көөчкв.
Бийнь илгн шалвр сәрсн дах хойран өмсчкәд, герүрн ирв.
Нусха-Мууг ирснә хөөн хан гертән ирчкәд гемтв. Гемтсн хааг оонын махар шөл уухмн гив. Хан хойр сән күргәрн оон хәәлһв. Хойр сән күргнь хотндан уга сән мөрд унҗ авад, оон хәәһәд һарв. Хойр күргиг оон бәрҗ чадшгоһинь медчкәд, хаана хатн Нусха-Мууд келв:
-Тер хойр оон бәрҗ чадшго, чи, Нусха-Му, ардаснь йовхнчнь,- гив. Нусха-Му саак му мөрән авч ирәд, деесәр хазар кеһәд, хурмшар өг кеһәд, хошлңгар татур кеҗ авад, мөрән унад һарв. Хотнас заагрҗ һарад, му мөрән энд-тенднь хадас, зөг шааһад тәвчкв. Хотна улс хәрҗ ирсн мөриг үзчкәд:
-О-о, оон хәәдг Нусха-Му хуурч билтәл,- гилдәд хотна әмтн шууглдад бәәдг болна.
Түүнәсн Нусха-Му шарңху өңгтә килһсән уңһдав, эмәлтә-хазарта, зертә-зевтә, хувц-хунрнь һанзһлата шарһ мөрн гүүҗ ирв. Нусха-Му илгн шалвр сәрсн дах хойрарн бә тәвәд оркчкад, мөрән унҗ авад, хойр сән күргнүр күрәд ирв. Хойр сән күргнь оон уга зүүллдәд, кеерәһүр йовлдад йовдг болна. Түүнәсн Нусха-Му бууһан тач авад:
-Һадр махнь хорн болг, дотр махнь аршан болг,- гиһәд ооныг хаһад унһаһад оркв.
Тиигҗ бәәтлнь, хаана хойр сән күргнь ирәд:
-Манахн бийд нег хан гемтснд оонын махар шөл уутха гиснд, оон хәәҗ йовнавидн. Нег оон хулдхнчнь?- гилдв.
-Тиим болхла, негнтн нег көлиннь чигчәһән өгтн, негнтн нег чикнәннь ашкан өгтн, тиигәд хулднав,- гив. Арһ уга, негнь нег көлиннь чигчәһән өгәд, негнь нег чикнәннь ашкан өгәд, оонынь хулдҗ авна. Хойр сән күргн оонан авч ирәд, хаанд шөл кеҗ өгнә, шөлинь уучкад, хан улм күндрнә.
Тер кевтән Нусха-Му хотна захд ирәд, мөрнәсн нег килһс таслҗ авад тәвчкәд, бийнь илгн шалвр сәрсн дах хойран өмсч авад, оонын дотриг гертән авч ирәд чанна. Чанад болһчкад, гергндән келнә:
-Эн дотриг савд кеҗ авад, хаанд күргҗ өг. А-а, одак мини хойр сән күргнә оонын дотриг эдн авч чансн болхгов гих. Тер цагтнь, мини
авч ирсн юмн танд хорн болхго гиһәд, үүдн хоорнднь цацчкад, саван авад ир,— гиҗ Нусха-Му гергндән закв.
-А-а, одак мини хойр сән күргнә оонын дотриг эднчн авч чансн болхгов,— гиҗ хан күүкнәннь авч ирсн хот үзчкәд келнә.
-Мини авч ирсн хот танд хорн болхн уга,- гиһәд хаана күүкнь савта дотран үүдн хоорнднь цацчкад, саван авад, герүрн күрч ирнә.
Түүнәсн хан босч ирәд:
-Альков, энүгинь амсч үзий,- гиһәд, идҗ үзҗәнә:- Ю-у, эннь яһсн әмтәхн махмби!- гиһәд цугтнь чөлмәд идчкәд, хан эдгҗ одна. Тиигәд невчкн зуур бәәҗәһәд, хан хойр күргән наар гиҗ авхулад келнә:
-Манад ик кезәнәс нааран сө болһн унһлдг нег гүн бәәнә, тер гүн унһлсн цагтан эҗго эрм цаһан көдәд унһлна, тер унһинь һарм цацунь деерәснь делтрин чиңгә хар үүлн ирәд, теңгрүр авч одна. Тер
гүүг төрсн цагт унһинь хар үүлнд өглго авч иртн,— гиҗ закна. Хойр
күргн тер сөөдән ирәд, гетә-гетә бәәтлнь, гүн унһлна, унһлм цацунь деерәснь делтрин чиңгә хар үүлн унҗ ирәд, унһиг дел сүл хойраснь өргәд авад оддг болна. Хойр күргн бууһарн хорлҗ чадл уга, герүр күрч ирнә. Маңһдуртнь хаана хатн хаанд келнә:
-Харҗахар Нусха-Мууг нег илгәхмн,- гинә.
-Юн һазрт уга, мини хойр күргнә эс бәрсн юмиг Нусха-Му бәрдгнь бәәтхә,- гинә.
-Нә, тер бийнь харҗахар илгәхмн,- гиһәд хатн Нусха-Мууг мөрнднь деесәр хазар кеһәд, хошлңгар татур кеһәд, хурмшар өг кеһәд, мөринь унулад йовулна. Хотна захд һарад, му мөрән энд-тенднь хадас шааһад, тоглюлад көөчкәд, бийнь шарңху өңгтә килһсән уңһдана. Эмәлтә-хазарта, зер-зевнь һанзһлата шарһ мөрн гүүҗ ирнә. Илгн шалвр сәрсн дах хойран
тәәләд, бә тәвәд оркчкад, мөрән унҗ авад, гүүлгәд гүүнүр күрәд ирнә. Гүүг гетә-гетә бәәтлнь, гүн унһлна. Унһлм цацунь деерәснь делтрин чиңгә хар үүлн нисч ирәд, унһиг дел сүл хойраснь чишкүләд авад һарч йовтлнь, Нусха-Му хаһад оркна. Генткн һазрт күүнә нудрмин чиңгә һал унад ирнә, авад хәләхлә, хумха хурһнд зүүдг алтн билцг болдг болна. Тер кевтән билцгән
хавтхлҗ авад, хотна захд ирәд, мөрнәсн нег килһс таслҗ авчкад, мөрән тәвчкнә. Бийнь илгн шалвр сәрсн дах хойран өмсч авад, гертән ирнә. Билцгән авч ирәд, гергндән дүрүлчкәд, тагчг бәәһәд бәәнә. Дарунь кесг хонҗаһад, хан хойр сән күргән наар гилгҗ авад:
-Тер үүлнә авч одад бәәсн мини гүүнә унһд ода теңгр деер һазр бүтәм адун болх, түүг теңгр деерәс оч көөҗ авч иртн,— гив. Хойр күргн сән гисн мөрдән унад, теңгр деер бәәсн аду авхар һарад йовна. Тедниг теңгр деер һарч, аду авч ирш угаһинь хаана хатн медәд, хаанд келнә:
-Харҗахар Нусха-Мууг тәвхм болвзго, юм эс күцәвчнь — йовҗл йовг,- гинә.
-А-а, Нусха-Му теңгр деер һарч аду авч ирлһн бәг бәәҗл,- гиҗ хан келнә. Хатн хааһан ээрә-ээрә бәәҗ Нусха-Мууг йовулх болна. Нусха-Му саак му мөрндән деесәр хазар кеһәд, хошлңгар татур кеһәд, хурмшар өг кеҗ авад һарад йовна. Хотна захд һарад, му мөрнәннь энд-тенднь хадас, зөг шааһад көөһәд тәвчкәд, шарңху өңгтә килһсән шатадг болна. Эмәлтә-хазарта, зертә-зевтә, хувц-хунрнь һанзһлата шарһ мөрн деерәснь нисәд орад ирдг болна. Илгн шалвр сәрсн дах хойран тәәләд оркчкад, бийнь мөрән унҗ авад, хойр күргн деегүр теңгрәр нисәд һарч йовдг болна. Хойр күргн:
-Эн йирин нег уга күн биш, йирин Нусха-Му болх, бидн үквчн теңгрт һарч чадш угавидн, энүг аду авч ирсн цагт булаҗ авхмн,- гилдәд хойр күргн күүндлдәд йовдг болна.
Нусха-Му теңгрт ирхлә, нег ик цаһан өргә бәәдг болна. Тер өргән арднь дала болсн адун зогсч бәәдг болна. Герт орад ирхлә, нег күүкд күн цуста киилг уһаҗ бәәдг болна.
-Энтн юн киилгв? Юн цусмби?— гиҗ Нусха-Мууг сурхлань:
-Ай, мана залу сө болһн дордын орнас нег унһ авч ирдг билә, сөөнә унһ авч йовтлнь, күн хумха хурһинь хаһад таслчкҗ,- гинә.
-Тер залутн альд бәәнә?- гиҗ Нусха-Му гергнәс сурв.
-Герт орн деер унтҗ кевтнә,— гив. Герт орад ирхлә, хумха хурһн уга залу орн деер унтҗ кевтдг болна. Үлдән һарһҗ авад, орн деернь чавчҗ-чавчҗ оркчкад, адуһинь тууҗ авад, Нусха-Му һарад йовна.
Һазрт бууҗ ирсн цагт өмннь нег ик цаһан өргә бәәсиг үзәд, Нусха-Мууд мөрнь келнә:
-Эн гер чамд хорлтан халдах гер, орхмн биш, кемр орсн цагтан барана өмн бийд бичә һар,- гинә. Өлсәд-ундасад үкҗ йовсн күн арһ
уга болад, герт орад ирв. Өмннь барана өмн бийд цаһан ширдг делгәтә, ширдгин өмн бийд дала болсн хот-хол тәвәтә бәәдг болна.
Тедн Нусха-Мууг алад, адуһинь авхар ширдг дор йирн йисн алд нүк малтчкна.
-Өөдән һарад суутн,- гиһәд ээрә-ээрә бәәтлнь, ширдг деер һарм цацу Нусха-Му йирн йисн алд нүкнд тусв. Дегд шүрүтәһәр тусад, шаһа чимгнь дундаһурн хуһрҗ одна.
На-ца герән цуцх билә гилдәд, шурс-шурс гилдәд, герән цуцад, адуһинь тууҗ авад, хойр күргн хаанаһур хәрҗ одна.
-Ода яһҗ һархв,- гиһәд Нусха-Му ухалҗ бәәтлнь, нег чимгнь хуһрсн шорһлҗн нег хамтхаснас авад, көлдән түркә-түркә бәәҗ эдгәд, нүкнәсн һарч одна. «Ода би үүнәс түркнәв»,- гиҗ санад, хамтхаснас түркхләнь, көлнь бас эдгҗ одна.
Ода нүкнәсн яһҗ һархв гиҗәтлнь, генткн деернь йирн негн алд сүүлтә чон ирәд, нүкнә өөр зогсхлань, сүүлнь нүкн дотр унҗна. Нусха-Му сүүләснь татҗ һарад, мөрән унҗ авад, хотна захд ирәд, мөрнәсн нег килһс таслҗ авад тәвчкәд, бийнь илгн шалвр, сәрсн дахан өмсч авад, гертән ирәд, хаана оркмҗинь һарһад тәвчкәд, саак алтн билцгин герлинь үүднд тусдгар эврәннь өвсн гер дотран тәвчкв. Генткн герл туссиг үзәд, хан һарч ирәд:
-Яһлав-яһлав, Нусха-Мууһин гер шачана, шулун күүким асрҗ өгтн,- гиһәд хан хәәкрәд бәәдг болна. Гертән орҗ ирчкәд, хәрү һарад хәләхләнь, бас һал һарад бәәдг болна.
«Һал орсн болхла, эднә өвсн гер шач одх билә, ода юн болхв»,- гиҗ ухалад, өөрдҗ ирәд хәләхләрн, алтн билцгәс һал һарад бәәсиг үзнә. Ташр өөрнь Нусха-Мууһин һариг боосн хар торһн оркмҗ бас бәәнә, саак дәәсинь дәәлсн көвүг Нусха-Мууһинь медчкәд, Нусха-Мууг нам хара күн бишинь медәд, хан хәрҗ ирәд, эврәннь ууһад уга хотан келгәд, эврәннь сууһад уга ширәһән тәвәд, Нусха-Мууг наар гилгв. Нег наар гиснднь эс ирв, хойр наар гиснднь эс ирв, һурвдгч наар гиснднь:
-Ода одл уга яһҗ бәәхв,- гиһәд әвртә гидг хувцан өмсәд, хаанаһур ирв. Хан сууһад уга ширә деерән суулһад, ууһад уга хотан өгәд, Нусха-Мууг әвртә гидгәр тоов.
Түүнәсн Нусха-Му келв:
-Та нег дәкҗ шавта бәәһәд, нег хар мөртә көвүһәр дөң авсан эс меднт,- гив.
-Меднә.
-Тиигәд тер көвүнә һарт шав туссиг та хар торһн оркмҗарн бооҗ эс өглт?
-Өглә.
-Нә, тертн би биләв, тер оркмҗтн эн,- гиһәд оркмҗинь һарһад өгәд оркв.- Тер дәәнәс ирәд, таниг гемтхд, оонын махар шөл уухм гиһәд, хойр сән күргәрн оон эс хәәлһлт. Тиигхд тер хойртн оон бәрҗ чадл уга эргәд йовҗ йовтлнь, намаг ардаснь харҗахар гиһәд эс тәвлт?
-Тәвлә.
-Теднтн мини бәрсн оонас ирҗ сурла. Сурхлань, би негнтн көлиннь чигчә, негнтн чикнәннь ашк өгәд, дотр махинь биш, һадр махинь автн гиҗ келснд, теднә негнь көлиннь чигчә өгәд, негнь чикнәннь ашк өгәд, һадр мах авла. Бәртн, эн чигчә ашк хойр, худл гихлә, күргән авхулад хәләтн,— гиҗ Нусха-Му келв. Хойр сән күргиг авхулад, негнәннь махла авхла - ашкнь уга болв, негнәннь һос тәәлхлә - көлиннь чигчә уга болв.
-Дәкәд болхла, эднтн намаг теңгрәс аду авад хәрҗ йовтлм мекләд, йирн йисн алд нүкнд унһала,- гиҗ Нусха-Му келәд, алтн билцг зааһад, хар үүлнә тускар бас келв.
Хан хойр күргиг цааҗла харһулв. Нусха-Му хойр ахдан хаана хойр күүк авч өгәд, бийнь хаана орад уга гертнь орад, унтад уга ор-дер деернь унтад, ууһад уга сән хотынь ууһад, өмсәд уга сән хувцинь өмсәд, амрад-җирһәд бәәв.

КӨГШДӘН ХАЙЧКАД НҮҮСН ХАН

Кезәнә нег аңхн цагт нег хан бәәҗ. Герг авад бәәһәд, дөрвн зүсн, тавн зүсн малан өскәд бәәсн бәәҗ. Тиигәд бәәснә хөөн хан отг-алвттаһан шиидвр авад, нүүх болҗ һарв: сән өвстә, уста, модта һазр хәәҗ бүүрлхәр. Хан зака өгч бәәнә: көгшн хамгиг үрн-саднаснь хаһцулад, нутгтнь үлдәхм гиһәд. Көгшн күн керг уга, йовхас залу хамг йовхм.
Арвн һурвта көвүн эк уга, ах-дү уга, аавтаһан хоюрн бәәҗ. Көвүн ууляд бәәхлә, аавнь сурҗана:
-Юңгад уульҗахмч?
-Хаана алвт көгшн хамгиг үлдәчкәд нүүҗәнә. Би таниг хайчкад, һанцхарн яһҗ йовхв, - гиҗәнә. Аавнь җирн долата-нәәмтә наста бәәҗ. Бичә ууль гиһәд, аавнь нег келнә, хойр келнә. Көвүн болхш, ууляд бәәнә. Тиигхлә аавнь:
-Ода яһнач, тиим болхлаг, тер бара хурадг барана дорак ик яршг һарһаҗ авад, намаг дотрнь орулад, хадчкад авад йов,- гинә.
Тиигәд хаана алвт көгшдән үлдәчкәд көндрәд һарв.
Одак көвүн аавтаһан йовад йовб. Хаана отг-алвт, хан цаг цаглад, сар сарлад, кесгтән йовад йовб. Ик гидг һаң болв. Хаалһан алдад, буру һазрар орад, уснчн уга, цаснчн уга һазрт ирәд, күн мал уга цәәлв. Ик гидг күүндвр һарад, мал күн уга үкҗ одн гиҗәнә гиһәд, алвт шуугад бәәв. Аав көвүн хойр күүндҗәнә.
-Эн хаана алвт юңгад зогсчахмби?- гиһәд аавнь сурҗана.
-Уснчн уга, цаснчн уга һазрт ирчксн, күн мал уга цәәлҗ бәәнә, күн мал уга икәр һару һарн гиҗәнә.
-Шулун болдгар йов, хаана түшмлд оч кел. Дөнҗн үкр бәрҗ авад, хойр нүдинь юм үзшгоһар боотха. Тер үкр оркрад һарад гүүх, һазрин киис, эс гихлә булг олх. Ардаснь дахад, нег хойр күн күрз авад йовг. Үкр гүүҗ-гүүҗ, һазрин киисн деер одад, оркрад, көләрн һазр тееһәд бәәх, үкриг эвләд, бәрҗ авад, хойр нүдинь тәәләд тәвчкәд, һазр малтхмн.
Көвүн хаанд одад келв. Нег күрзин, хойр күрзин шар авхла, усн хагдад һарч ирв. Тиигәд тер хаана отг-алвтын әмтнь, малнь ханад, цадад, уста болад бәәв. Хаанд түшмлнь, әмтнь күрч ирәд, шиидвр кев, хан келҗәнә:
-Тер көвүнд тиигҗ ус олҗ авхиг кен зааҗ өгсмби? Көвүг наар гитн.— Көвүн ирхлә, хан сурҗана:— Тер үкрин нүд бооһад тәвхиг чи яһад медвч?
Көвүн инәһәд келв:
-Би ааван күүнд үзүлшгоһар ик яршгт хадчкад авад һарлав. Тегәд усн-цасн уга болад, ик шууган болхла, тер үкриг тиигәд нүдинь бооһад тәвхиг аав келв.
Тиигхлә хаана алвт дәкәд шиидвр авв:
-Энтн тиим болхла, көгшн уга бәәҗ болш уга. Оч көгшдән нүүлһҗ авхмн,- гиҗ шиидәд, авх болҗ һарв. Көгшдән нүүлһҗ авч ирәд, цуһар ханьцад бәәв. Ханьцсна хөөннь хаана алвт дәкәд көндрәд, сән өвстә, уста, модта һазрт күрч ирәд, бүүрләд, нутглад бәәв. Тиигәд җирһәд-дүргәд бәәҗ.

ЧИКН ЧИҢГӘ КӨВҮН

Кезәнә нег Хархн-Хурхн хан бәәҗ. Тер хаана үкрч эмгтәһән нег чикн чиңгә көвүтә бәәҗ. Тедү-эдү бәәҗәһәд, генткн нег сө чикн чиңгә көвүнә зүүднд орҗ, хааг алчкад, хатынь авсн болна. Экнь тер өрүн хаанаһур одад келҗ: «Хан, хан, мана көвүнә зүүднд орҗ, таниг алчкад, хатытн авсн болад». Хан келнә: «Яа, бичкн күүкдт юн болвчн зүүднднь орхгов»,- гинә. Экнь хәрҗ ирәд бәәнә. Маңһдур асхнь чикн чиңгә көвүнд дәкәд зүүдн орҗ, хааг алчкад, хатынь авсн болад.
Өрүнднь экнь хаанд одад келнә: «Мана көвүнд дәкәд зүүднднь орҗ, таниг алад, хатытн авсн болад»,- гинә. Һурвдгч асхнь дәкәд хааһинь алчкад, хатынь авсн болад, көвүнә зүүднд орна. Экнь хаанаһур гүүҗ ирәд келнә: «Мана көвүнд дәкәд зүүднднь орҗ, таниг алад, хатытн авсн болад»,- гинә. Тиигхләнь хан уурлад: «Мини һазрас көвүг көөчктн»,- гиһәд закна. Тер көвүһинь көөчкнә.
Арднь эмгн өвгн хойр ууляд үлдҗ. Чикн чиңгә көвүн нег ик далан көвәд ирәд, өвсәр гер кеһәд, заһс бәрәд, гесән теҗәһәд бәәҗ. Тиигҗәһәд, нег өдр заһсан шарад сууҗахла, генткн нег ик гидг моһа гүүҗ ирәд келҗ: «Намаг шулуһар бултул, ардасм күн көөҗ йовна». Тиигәд келчкәд, шурд гиһәд, тоһшрлад кевтҗ оч. Чикн чиңгә көвүн босад, адһн-шидһн өвсн герән цуцад хайчкад, шарсн заһсан идәд сууна. Сууҗахлань, нег мөртә күн мөрнәннь үкн хурдарнь довтлҗ ирәд: «Э, көвүн, чи нег ик моһа гүүҗ йовсинь үзвч?»- гинә. Тиигхләг чикн чиңгә көвүн келҗ: «Мел мини өөгүр гүүһәд йовҗ одв»,- гинә.
Тер залу довтлад йовҗ одна. Моһа бултҗасн һазрасн һарч ирәд келнә: «Би Усн Хадын күүкн болдув. Намаг дахад йов, манаһур оч, гиич бол»,- гинә. «Би уснур яһҗ орхв?»- гинә көвүн. «Чи мини сүүләс атхчк. Тиигәд уснур орхла, хаалһ һарад бәәх»,- гиҗ моһа келнә. Моһаг дахад йовхла, нег шил бәәшң харһна. Түүнүрнь орад ирхлә, цаһан буурл өвгн сууҗ. «Көвүн, хамаһас ирвч?»- гинә. Тиигхләг нег сәәхн гидг күүкн орҗ ирәд: «Аав, эн көвүн мини әмнд туслсн күн.
Эн көвүг ачлх кергтә». Эцк эк хойрнь тер көвүг гиич кеҗ. Тер күүкнь чикн чиңгә көвүнд келҗ: «Мана аав ю авнач гиһәд сурхлаг, бешин амнд кевтсн зевтә үлдән, барана ард кевтсн му уутан өгтн гиһәд сур»,- гинә. Һурвн өдр гиич кечкәд, күүкнә эцк сурна: «Ачд ач кесн, туст тус кесн көвүн, ю авнач?»- гинә. Тиигхләг көвүн келҗ: «Барана ард бәәсн уутан, бешин амнд кевтсн зевтә үлдән, отхн шар күүкән өгтн. Сурсн һурвн юмм тер»,- гинә. Усн хан буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд өгәд тәвчкнә.
Көвүн уснас һарад күрч ирнә. Тиигчкәд көвүн гертән ирәд хонҗ. Көвүн унтҗ одхла, күүкн уутын амынь секчкәд, зевтә үлдән авад
келҗ: «Алтн ората цаһан мөңгн бәәшң тосхтн, төгәлң модн-темсн, мал-гер, зарцнр таг дүүрң болг»,- гинә. Унтад, өрүнднь серхлә, сансн
юмн цугтан күцҗ оч. Торһн-парч хувцн, зарцнр хотынь белдәд бәәдг. Эдү-тедү җирһәд бәәҗ бәәхлә, Хархн-Хурхн хаана аңһучнр аңһуч-
лад йовҗ йовад, тер бәәшң үзчкәд, хаанад ирәд, хаанд келҗ: «Тенд сәәхн бәәшң үзүвидн». Тиигхләнь хан кен бәәхинь одад медчктн
гиһәд, сөөвңгүдән тәвнә. Зарцнрнь хәрҗ ирәд, хаандан келнә: «Эзнь чикн чиңгә көвүн бәәҗ»,- гинә. Хархн-Хурхн хан: «Чикн чиңгә көвүг
алчкад, гергинь авад иртн»,- гиһәд дала церг тәвҗ. Теднь ирәд дәәлдхлә, Усн Хадын күүкн одак уутан секчкәд, зевтә үлдән авад:
«Цаатн дала дән церг ирҗ йовна»,- гиһәд келәд бәәхләг, уутаснь дала мөртә церг һарад: «Хама, хама, али, али»,- гиһәд хәәкрлдәд, шораһас нигт, шорһлҗнас олн мөртә церг һарад, Хархн-Хурхн хаана цергинь дәәләд, тараһад көөчкнә.
Хархн-Хурхн хан чидләр дәәлдҗ болшгоһинь медчкәд, мекинь медәд иртн гиһәд, зеерң шилвтә, зес хоңшарта эмг илгәҗ. Чикн чиңгә көвүнүр тер эмгн ирҗ: «Намаг Хархн-Хурхн хан көөчкв. Оддг һазр уга, би өнчмб, намаг бәәлһтн».- «Нә, бәәтн»,- гиһәд бәәлһҗ. Тегәд тер эмгн шинҗләд, хәләһәд бәәһәд бәәҗ. «Юуна күчәр церг диилдвт?»- гиһәд сурна. Сурад бәәтл, Усн Хадын күүкн нег өдр келәд өгчкнә. «Эн уутын, зевтә үлдин күчәр диилләвидн»,— гинә.
Тиигәд келхләнь, эмгн нег сө уутынь, үлдинь хулхалад авад йовҗ одна. Өрүнднь серхлә, чикн чиңгә көвүн өвсн гертән көрсхр девлтәһән бәәҗ. Арһ уга, дәкәд заһсан бәрәд, гесән теҗәһәд бәәнә.
Тиигәд бәәҗәхләнь, нег өдр аңһучлад йовҗ йовхла, генткн бөөргин бөкн цаһан туула һарад гүүҗ. Чикн чиңгә көвүн хаана бәәшңгин өөгүр көөһәд йовтл, терзәр Усн Хадын күүкн гүүһәд һарч ирҗ. Хан хаттаһан гиичләд йовҗ одсн, гертән уга бәәҗ. Усн хадын күүкн чикн чиңгә көвүг герүрн орулад авчкна. Тиигчкәд хаана ардаснь церг тәвҗ: «Уутын амынь секәд, хааһинь алчкад, хатынь авад иртн»,- гинә. Тер цаглань хан гиичәсн хәрәд аашч, тәвсн цергнь хааһинь алчкад, хатынь авад күрч ирнә. Тиигхләг Усн Хадын күүкн хаана отг-нутган цуглулад: «Эндр өдрәс авн орн-нутгин хан чикн чиңгә көвүн болҗана. Үгинь соңсад бәәхмт»,- гиһәд келчкәд, ик гидг гиич-хүрм кенә. Чикн чиңгә көвүнә эк эцк хойринь хаана бәәшңгүр нүүлһҗ авч ирнә.
Тиигәд амрад, амсн-умсн җирһәд бәәнә.

ӘМТӘ ЮМНА КЕЛ МЕДДГ ЗАЛУ

Ик кезәнә бәәҗ, нег долан-нәәмн залу дәәсән дарчкад, герән темцәд һарна. Йовҗ-йовҗ йовад, сө болад, кеер хонҗана. Кеер унтад, өрүн серхнь, төгәләд ик гидг моһа сүүлән амндан авчкад кевтнә. Залус үүмәд-хәәмәд, ода яһҗ үүнәс һархвидн гиһәд, неҗәд-неҗәдәр амн талнь өөрдәд ирнә. Моһа сүүлән амнасн һарһад тәвхән тәвәд бәәҗ, нег ор һанцхн залу үлднә. Тиигхлә тер залу тедндән хәәкрнә: «Нә, ода менд йовтн, би гертән күршго болув»,- гинә. Залус хәрәд йовҗ одна, үлдсн залу арднь моһан сүл тал өөрдәд одхла, моһа аман
аңһаһад бәәнә: «О, о, ода намаг аман аңһа гиҗәдлчн» - гиһәд залу дураһад аман аңһаҗана. Аман аңһахлаг, моһа залуһин амнд нульмсан орулна, тегәд залу моһан келиг, һазр деер бәәсн аң- шовуна келиг - цугтаһин келиг меддг болна. «Не, ода чи хамг һазр деер бәәсн әмтә юмна келиг меддг болвч, ода нан деер сууҗ ав, хоюрн ик уулын өөр бәәдг Усн Хадын эзиг оч дархм»,- гиһәд залуг деерән унулад нисәд һарна. Ик уулд ирәд, моһа залуд келнә: «Чи эн үүдн хоорнд намаг күлә,- гиһәд ик гидг үлд һартнь бәрүләд зогсана.- Кемр түрүн гүүхәр һарсиг толһаһаснь авн сүл күртлнь чавчад хай»,- гиһәд уул дор орад йовад одна.
Кесг болсн цагт һазр чичрәд, усн дольгалад, генткн уул дорас ик гидг моһа һарад гүүнә, залу үлдәрн толһаһаснь сүл күртлнь чавчад үүләд хайчкна, тиигхләг чавчад хайсн моһан цогц ик гидг уул болад зогсна.
Тегәд дәәсән дарчкад, моһа келҗәнә: «Не, ода нанд ик дөң болвч, би чамаг хотнанчн захд күргх зөвтәв»,-гиһәд деерән суулһад, хотна захд авч ирнә. Хотна захд ирхнь, байна хөөнд чон орад, хөөдинь нег һулмтур тууһад авч оч. Байнахн үүмәд-хәәмәд хөөдән хәәлдәд олҗ чадхш. Тиигхләг нисч йовсн шаазһас хоорндан күүндҗ хәәкрнә: «О, мана байн хөөһән геечкәд о