Qaraqalpaq onomastikası

Feyillerden jasalǵan

jay menshikli adam atların jasawda ónimli qollanılatuǵın sóz

shaqaplarınnan

bolıp

sanaladı. Qaraqalpaq tilindegi feyil

tiykarlı

jay menshikli adam

atları

tek buyrıq miyellerden ǵana jasalatuǵınlıǵın kóremiz: Imsın,

Toqta, Saǵın, Jadıra

h.t.b.

Bunday

feyillik

jay menshikli adam atları qaraqalpaq

tilinde az ushırasadı.

menshikli adam atlarınıń

oǵada az ekenligin bayqaymız. Degen menen bul jay sózlerden

jasalǵan menshikli adam

atları qospa menshikli adam atlarında ónimli qollanıladı.

2. Dórendi menshikli adam atları

sózlik

quramda qollanılatuǵın

grammatikalıq formalar arqalı beriledi. Bunda eski

túrkiy

tiliniń ayırım jaǵdaylarda,

siyrek hám túpkilikli qaraqalpaq tiliniń sóz jasawshı

qollanılatuǵın

qosımtalar qollanılıw órisine

qaray ónimli

hám

ónimsiz bolıp

ekige

bólinedi.

Qaraqalpaq

tilindegi

dórendi menshikli adam

atların

jasawda

ónimli

qollanılatuǵın

qosımtalarǵa -man,

-men,

-pan, -pen,

-ban, -ben,

-las, -les,

-lan,

-len,

-lıq, -lik, -lik,

-is, -ıs, -ısh,

-das,

mıs, mısh affiksleri, al ónimsiz qosımtalarǵa -zar, -stan, -k, -im, - mek,

-saq, -shın, -góy, -

lar, -ler, -da, -mas, aq,

ek, ar, er, tan, ı, a, e, y,

t affiksleri.

Qaraqalpaq

tilindegi

dórendi

menshikli

adam

atlarınıń

quramında tiykarınan alǵanda,

atlıq, kelbetlik, feyil,

sóz jasawshı qosımtaları

hám seplik, betlik,

tartım,

kóplik

sóz

túrlewshi

qosımtalı

sózler

ushırasadı.

Sonlıqtan olardıń

adam atlarındaǵı

xızmetin

esapqa

ala otırıp

hár bir

qosımtaǵa arnawlı toqtawdı

maqul dep esaplaymız.

a) Atlıq formalı atları

I. -man, -men, -pan, -ban, -ben. Bul qosımtalar

eski

túrkiy

tillerinde

ushırasatuǵın grammatikalıq

formalar bolıp

tatbıladı.

Házirgi

qaraqalpaq

tilinde atlıq

qaraqalpaq tilinde túbir ımasa dórendi túbirden ańlatılǵan predmetti saqlawshı

ıki

sol

obyektke

qarawshı

adamdı ańlatadı:

qarazban,

baǵman, jılqıman, dárwazaman,

qaltaman

h.t.b. Al,

qaraqalpaqsha adam atlarında tek túbir sózlerge

qosılıw

arqalı

beriledi,

túpkilikli

qaraqalpaqsha

antroponimlerdiń sońında

da

qollanıladı: Ayman,

Bayman,

Begman,

Elman,

Erman,

Qalman, Qaraman,

Qaraman,

Qoshman.

Qulman,

Tawman,

Toyman,

Ulman.

Bekpan, Espan,

Sulıwpan.

Taspen,

Narmen

h.t.b.

Ol

basqa tillerden

kelip

kirgen antroponimlik tiykarlardıń da

sońında keledi:

Gulman,

Seytman,

Serman, Dospan. Mehriban h.t.b. Bul affikstiń dórendi

túbirge qosılıwı

arqalı jasalǵan menshikli adam atları házirgi tilde joqtıń qasında: Húrliman.

T.Januzaqov

-man, -men, -ban, -ben, pan, pen qosımtalarınıń

barlıq túrkiy

tillerindegi

toponimlerde,

etnonimlerde,

antroponimlerde

hám

kosmonimlerde

saqlanǵanlıǵınan

derek beredi. Sonday-aq ol

bul affiksleridiń

kelip

shıǵıwı jóninde

ilimpazlardıń

hár

qıylı pikirleriniń bar ekenligin

kórsetedi. Máselen, M.Qashǵariydiń bul

affikstiń parsı

tilindegi

«monand» (uqsas,

sııqlı, ıńlı) sózinen

alınǵanlıǵın ,

házirgi qaraqalpaq tilindegi ǵalabalıq atlıqlarǵa jalǵanıp kásip iyesin bildiredi

hám

adamǵa

baylanıslı

túsinikti ańlatadı: baǵman,

(baǵshılıq

penen shuǵıllınawshı

adam)

(jılqıman), jılqı baǵıwshı adam, h.t.b. Al, adam

atlarında kelgende

kásip

iyesi

túsinigi

emes.

Al

adamnıń

soсiallıq jaǵdayı, ishki

hám sırtńı ózgeshelikleri h.t.b. túsiniledi:

Bayman, (bay adam, kisi), Elman (el adamı, iyesi),

Erman (er kisi), Qalman (qallı adam),

Sulıwpan (sulıw

adam), Gulman (gúldey sulıw adam), Dospan (dos kisip, adam), Mehriban

(miyrimli adam) h.t.b.

2. -lan, -len, qosımtaları túrkiy tillerindegi

eski

grammatikalıq

formalar

bolıp

házirgi qaraqalpaq tilinde atlıq jasawshı qosımta

retinde gezlespeydi, tek adam atlarında

ǵana kóbirek kózge túsedi: Baylan, Erlan,

Nurlan,

Beglan,

ul qosımtalar

házirgi

qaraqalpaq

tilindegi

feyil

jasawshı -lan,

len

affiksi

(awqatlanıw, nazlanıw, ekileniw,

hálleniw, h.t.b. sııqlı) dep tanıwǵa bolmaydı.

-lan, -len qosımtalarınıń

etimologilıq

tórkini

belgisiz,

ol

eski

túrkiy tillerinde

hám qaraqalpaq tilinde

arıslan,

qoblan

sııqlı

sózlerde ushırasadı. Túrkiyanıń tilshi alımı

B.Altay

bul

affikstiń

túrk

tilinde

de

menshikli

adam atlarında gezlesetuǵınlıǵınan derek beredi: Taylan, Aqlan, Qaplan.

Demek,

bul

affiks dáslep áwlad, bala ulıwma adam

mánisinde qollanılıp, sońınan -

man, -men, -ban, -ben qosımtaları sııqlı affikslik xızmetike ótken.

3. -lıq,

-lik,

-shılıq qosımtaları, -lıq, -lik qosımtaları

túbir hám dórendi ráwish,

siyrek

qollanıladı:

Tınıshlıq

(ráwish+aff),

Amanlıq,

Teńlik (ráwish+aff),

Jaqsılıq,

(kelbetlik+aff),

Barlıq(modal sóz+aff)

h.t.b. shılıq

baylanıslı

bolǵan

sózlerde ǵana qollanıladı: joldas, qarındas, kúndes, qurdas, awıllas,

sırlas, zamanlas, pikirles, kewilles h.t.b. Bulardan kelip shıǵatuǵın mániler

birdley ıǵınıy

bulardıń

hámmesi

de

ortalıq,

sheriklik,

birgelikli mánilerdi ańlatıp keledi.

Olar

qaraqalpaq

tilinde

tómendegi

menshikli

adam

atlarında

ushırasadı:

tómendegi

menshikli

adam

atlarında

ushırasadı: Joldas, Qoldas, Atash, Atlas,

Tilewles,

(Tilekles,

Tóreles -das, -des, -las, -les dash-tash qosımtalı adam

atların basqa

túrkiy tilles xalıqlarda da ushıratamız: qaz. Joldas, Ańdas,

Erles,

Tilewles~ bashq.

Úldash, Qostash, Báygelásh, Aydash,

Uıdash,

Aldash~

qırǵ.

Adash. Joldash,

Qoldash, Meńde, ózb. Muldosh, Quldosh,

Eldosh,

azerb. Moldosh, Gardash.

pikirdi bildiredi. Al, B.A.Serebrınikov hám N.Z.Gadjievalar

-tash, dash qosımtasınıń

sheriklik

mánisinde

keletuǵınlıǵın

ayta kelip, olardıń birinshi

koponenti

-ta,

tá

orın

sepligi,

ekinshi

komponenti

bolsa,

kóplikti bildiretuǵın

jámlew

affiksi

ekenligin

kórsetedi. A.N.Kononovtıń miynetinen biz bul

qosımtalar

jóninde

hár

qıylı

pikirlerdiń

aytılǵanı

haqqında maǵlıwmatematika alamısh. Máselen

K.G.Zalaman

-

dash,

-desh,

qosımtası eki kompononeti

-da,

-lı feyil jasawshı,

sheriklik

dáreje

hám

háreket

atın bildiriwshi affiks

degen

isenimlikrek

pikir

júrgizedi.

Usı

pikirlerden

juwmaq shıǵara otırıp,

A.N.Kononov-dosh qosımtasın ónimsiz,

ortaǵlıqtı,

menen hám «odno», «edino»

komponenti

mene mánilis

bolıp

keletuǵınlıǵın dálilleydi:

vatandosh-sootvechestvennik,

zamandosh-sovremennik,

sinfdoshodnoklassnik h.t.b.

Biziń

pikirimizshe,

bulardıń

ishinde

A.A.Zayonchkovskiy

hám

A.G.Gulımovlardıń da, da, la

feyil jasawshı

pikirle, jolda, jolla,

qolda, qolla

KIRISIW

Semasiologiya

(semantika)

til

iliminde

sózlerdiń

mánisin,

mániniń

ózgeriwin izertleytuǵın ayrıqsha bólim, ol sema-znak

(belgi, máni) degen grek sózinen

kelip shıqqan. Semesiologiya hám leksikologiya til

iliminiń

negizgi tarawların

quraydı,

olar óz-ara tıǵız baylanısta hám qatnasta boladı.

Leksikologiya (leksika)

tildiń

sózlik

quramın úyretiwshi ilim.

Demek hár bir sózdiń ózine tán mánili jaǵı, belgisi, ataması boladı.

Atama

bul

hár

qıylı belgini qásiyetti ayırıw ushın xızmet etiwshi, qanday

bolmasın názerge túsken nárseniń bir belgisi. Atamalardaǵı bul

belgiler hár qıylı tilde hár

túrli boladı.

Sózler ımasa atamalar semantikası jaǵınan hár

qıylı

mániste

stilistikalıq abstrakt

túsinikte bola beredi. Tilde

tek ulıwmalıq boladı. Hár qanday aytılǵan sóz belgili

mánisti

ulıwmalastıradı.

Sózdegi

ulıwmalıq

belginiń

konkret

mánisin anıqlaw ushın, onıń

semantikasın ayırıw, etimologiyasın taba biliwimiz kerek.

Burınǵı

izertlewshiler toponimlerdiń

semantikasına

hám

etimologiyasına kóbirek

kewil

bólgen.

Anıǵında

semantika

hám

etimologiya

toponimlerdi izertlewde

baslı

usıl

bolıp

xızmet

etip

kelgen.

Sońǵı

jıllarda

strukturalıq elementlerine

qaray

toponimlerdi

analizlew

máselesi

keń

qollanılıp

kiyatır. Toponimikanı

strukturalıq

jáne

fonetikalıq

jaqtan izertlewlerde

ayırım

miynetler basılıp

shıǵıp

bul tarawda

tabıslı

jumıslar júrgizip atırǵan

belgili wákillerdiń

atın atap

ótiwge

boladı.

Mısalı:

V.A.Nikonov, N.V.Podolskaı, A.S.Superanskaı, V.N.Toporov

(Moskva),

A.P.Dulzon

(Tambov),

Ú.A.Karpenko

(Ukraina), S.K.Karaev

(Tashkent),

AI.Lebedova

(Leningrad),

A.K.Matveev

(Sverdlovsk)

t.b. Biraq

solay bolsa

da semantikalıq

hám etimologiyalıq usıl

2. Toponimlerdiń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri

1. Adam atlarına baylanıslı toponimler

a) Kópshilik atamalar kól, ózek jarmıs sııqlı obyektlerdiń bir

adamǵa qaraslı

ekenligin ımasa sol adamnıń atına baylanıslı qoyılǵanlıǵın ańlatqan.

Mısalı: Azbergen

tumsıǵı

(Barsa-kelmes

atawında),

Nikolay

(házir

vozrojdenie),

Tamachev,

Menshikov atawları.

g)

Geypara adam atları belgili jer, iri elatlı

punktlerdiń

atların xarakterleydi:

Shımbay,

Nazarxan, Shoraxan, Zayır, Dawqara,

Qallıjaǵıs,

Shamaxan,

Esbergen

shıǵanaq sııqlı t.b.

d) Geyde jerdiń qásiyeti adam atına baylanısın toponim jasaǵan. Mısalı:

Ótekebir, Mamıydıń dalası.

e)

Belgili

tariyxıy

orınlar, áyyemgi qonıslar

(qorǵanlar) adam atı menen

qoyılǵan.

Mısalı:

Arzıqala, Aydosqala,

Gáwirqala,

Ernazarqala,

Gúldirsin,

urıwshılıq basqa túrk xalıqlarına qaraǵanda kútá keń

taralǵan. Biz bunı kóp sanlı awıl

atlarınan, áyyemgi

urıwshılıqtan, etnikalıq

toparlardıń

belgileri

toponim

sıpatında

házirge

shekem

saqlanıp

kiyatırǵanlıǵın bilemiz.

A.V.Kaulbarstıń «Nizovı Amu-Dari» (1i73) degen

kitabında,

sol dáwirdegi

xalıq

awzındaǵı

sózlerge

tiykarlanıp,

urıwlardı

mayda

urıw shaqapshalarına

bóliwge

tırısadı. Bul kitap qaraqalpaq urıwları tuwralı baspa sóz betine

shıqqan

tuńǵısh

maǵlıwmatlardıń biri edi.

Qaraqalpaq

xalqınıń

urıwlıq

strukturasına

baǵıshlanǵan

S.P.Tolstovtıń,

T.A.Jdankonıń miynetlerinde ayrıqsha kózge tústi.

Bul

avtordıń

miynetlerinde

qaraqalpaqtı eki úlken arısqa bóledi.

qıtay, qıpshaq, keneges, mańǵıt delinedi. Al geypara avtorlar

buǵan nadurıs túsinip on-

tórt urıw (ol-tórt urıw) degendi on tórt urıw dep

ózleriniń maqalasında qáte

túsinik bergen.

taypaǵa bóliwge boladı:

Qońırat, Qıpshaq, Qıtay,

Keneges,

Mańǵıt, Múyten. Bulardıń

hár biri mayda urıwlıq tiyrelerine bólinedi qońırat,

qıpshaq, qıtay, mańǵıt sııqlı

qaraqalpaqtıń tiykarǵı urıw taypaları ózbek,

qazaq, noǵay xalıqlarınıń arasında da bar.

a) Qońırat taypasınıń urıwlarına baylanıslı atamalar. Qońırat (házirgi Qońırat qalası, ol

XVII ásirden berli tariyxta málim qala).

Qońırat

urıwlarınıń

kóbisi Qońırat

rayonınıń

aymaǵına,

qalǵanları

Xojeli, Moynaq,

Kegeyli,

Shımbay rayonlarına

ornalasqan.

Moldaviyanıń toponiminiń

quramında Qońırat

etnonimine

baylanıslı

bir

qansha

toponimler

bar.

Mısalı,

Baymaqlı, Qazaıqlı,

Qaıt,

Qostamǵalı, Qosta-megali,

shamaylı

(túslik Moldaviyadaǵı elatlı punkt atları), Qońırat (Moldaviyadaǵı

qala

atı)~

salıstırıp

kórińiz: qaraqalpaqsha

Baymaqlı, qazaıqlı, qııt, qostamǵalı, ashamaylı, qońırat.

b) Qıpshaq taypasına baylanıslı atamalar.

Qıpshaq (házirgi qıpshaq poselkası) jáne qıpshaq (dárı, Moynaq rayonında). Qıpshaq

taypası

12-urıw

shaqapshasına

bólinedi.

Olardıń

kópshiligi

Shımbay rayonınıń

aymaǵına, qalǵanları basqa orınǵa bólsheklenip

jaylasqan.

Olardan tómendegi

elatlı

punktlerdiń

atın atawǵa

boladı. Baǵanalı (qıpshaq),

Basar,

Estek, Jaǵaltay, Jádik Qanlı,

Qoskópir, Qanjıǵalı, Maylıbalta, Saltır, Sanmurın Yabı.

Qıpshaq etnonimine uqsas toponimler

qırım

moldaviya

jerlerinde

ushıraydı.

Máselen,

moldaviya

aymaǵında

Qopchak,

tatar-qopchak

dep

atalǵan

elatlı

punktlerdiń

atları

bar.

Salıstırıp

kórińiz: qaraqalpaqsha-qıpshaq

(qipchaq), noǵaysha-

Mańǵıt (qala, Ámiwdárı rayonında), mańǵıt

taypası qaraqalpaqta segiz urıw

tiresine bólinedi: Aqmańǵıt, Arshan (arshan,

kebir, arshan awıl). Janlıqmańǵıt,

Qaramańǵıt, Qılqalı, Qoymańǵıt, Toqmańǵıt, Shúyit.

5. Ósimlikler hám janıwarlar dúnısına baylanıslı.

a) Ósimliklerge baylanıslı kelip shıqqan atamalar.

Qaraqalpaqstannıń

hár

qıylı

aymaqlarda

ushırasadı.

Mısalı:

Arpakól

Aqtaylaq, Birqazan (kól),

Baqalıkól,

Jılanjol

(zmeynaı

tropa),

Qarabaylı, Qarabuǵa

(jer atı), Qurbaqa awıl,

Quwlıkól, Qoraz awıl (Shımbay rayonında), Qulanlı jarım

atawı Qasqaqulan

atawı,

Sazanjap,

Sayǵaq

(qudıq),

Súwenli

(kanal), suwenarım

Úyrekaydıń, Shıbanlı.

6. Tariyxıy waqıılarǵa, ayırım hádiyselerge baylanıslı:

Qanlıkól

(qan

tógilip

tariyxıy

sawashlar

bolǵan jer).

Túrkmen

qırılǵan

(revolúсiyadan burınǵı túrkmen baspashıları menen bolǵan sawashqa

baylanıslı payda

bolǵan atama).

Gelmasqan

(qum

xan

zamanında usı

jerde

dar qurılıp, neshe

gelleler

jazıqsız

a)

Ayırım

atamalar

awıldıń

turǵan

jeriniń

geografiyalıq

sharaıtın

xarakterleydi: Qumawıl, Shegeawıl.

b)

Geypara atamalar awıldıń soсiallıq jaǵın xarakterleydi. Mısalı: Ashawıl (jarlı,

gedey, ash kambaǵallardıń qonıs basıp otırǵan jeri bolıwı kerek).

Bayawıl, Ógizawıl hám t.b.

v)

Ayırım

atamalar sol

awıldıń jaǵdayına

baylanıslı

qoyıladı: Jamanawıl,

Qaoabasawıl, Abadanawıl, Azatawıl, Tazajolawıl, Baxıtlıawıl, Mádeniyatawıl t.b.

2. Dárı, ózek, jarmıs, kól terminlerine baylanıslı kelip shıqqan gidronimler.

Qaraqalpaqstanda gidronimler kútá kóp. Onıń sebebi, biziń aymaǵımız

Ámiwdárınıń tómengi deltasında ornalasqanlıǵı málim.

Ámiwdárı teńizge quır aldında kóp sanlı kóllerdi, dárılardı,

ózeklerdi, suw

ańǵarların

payda

etken

hámde

xalıq

tárepinen

qoldan

bir neshe

kanallar, jarmıslar,

arnalar,

jarılǵan. Olardıń biriniń ataması belgili semantikalıq

mániste kelip shıǵadı.

a) reńine, túr-túsine baylanıslı: Aqtuba, Aqjaǵıs, Kókózek, Qaraózek, Qızılózek,

Kókkól, Qarakól, Kóksuw t.b.

b)

Reńine

hám

tereńligine baylanıslı

gidronimler:

Qaratereń,

Qaraaydın, Uzınaydın

t.b.

v)

Jerdiń

qásiyetine,

suwdıń

duzlıǵına

baylanıslı:

Ashshıkól,

Bozkól,

Sorkól, Shegekól, Taqırkól.

g)

Jaqsı

tilekke,

molshılıq,

niyetke

baylanıslı:

Aqdárı,

aqjap,

Altınkól,

Mayjap.

d)

Kólemine

baylanıslı:

Úlkendárı,

Geumiskól,

Dóńgelekkól,

Máyekkól, Jińishke, jalpaq jap.

e) waqıılarǵa baylanıslı: Qızketken, Qazanketken.

j) Jerdiń atına baylanıslı: Bozatawkól, Shaǵırkól.

z) Aǵıstıń qattılıǵına baylanıslı: Erkindárı, Qattnaǵar.

3. Taw, qır, tóbe, jar sııqlı terminlerge baylanıslı kelip shıqqan

oronimler.

a) Reńine, túsine qaray kelip shıqqan oronimler: Aqtóbe, Qarataw, Qızılqum,

Qaraqum, Aqqum, Sarıqum, Qarajar, Qızıljar, Qızılqayır.

b)

Geypara oronimiyalıq atamalardı adamlar kólemine,

kórinisine qaray ataǵan.

Mısalı: Porlıtaw, Háktaw, Toǵızkán, Shoǵırlı.

Geypara atamalar oy, say mánilerine baylanıslı kelip

shıqqan. Mısalı:

Qaroy,

Shuqırsay, Urısay t.b.

g)

Araldıń batıs jaǵalawında «bulaq» sózi menen

baylanıslı

Aqbulaq,

Qutanbulaq, Qızılbulaq. Túrk toponiminde aq, qara, kók,

sarı

komponentleri reńlik

mániste

kútá

keń qollanılatuǵın

bizge

málim.

Biraq

sońǵı

waqıtta geypara

avtorlar

bereketli,

ırısı

mol

degen mániste, al qara-biyiklik, tóbelik

sııqlı

túsinikti ańlatadı.

Mısalı: Aqdárı, Qaraqum. Bul jerde aq, qara sózleri onıń reńlik mánisi

menen heshbir

baylanıspaydı.

Xalıq tilindegi mınaday sózlerdi alayıq: «qara górim jer», «uzaǵıraqta bir

qara kórindi»

degen tirkes sózlerdegi «qara» sóziniń mánisi reńlikti

sıpatlap

turǵan

joq,

kerisinshe

ol

uzaǵıraqtan

kózge túsetuǵın

bir bálentlikti

ańlatıp

turǵanlıǵı bayqaladı.

Akademik L.S.Berg «Qaraqum» atamasına mınaday talqılaw

islengen: «Qaraqum

bul

ádettegi oylanǵanday

qaralıq túsine qaray

atalǵan

emes,

kerisinshe

ol

adam

ótip

bolmaytuǵın

záhárli

qum

degen mániste

atalǵan, dep

jazadı. Moynaq rayonında

«Qarajar»

dep

atalǵan

jer

bar.

Bul jerdi kópshilik adamlar qarawıtıp jarlanıp turǵan jer dep

oylaydı, kerisinshe «qarajar» dep

uzaǵıraqtan

kóringen

biyik,

shoq

qamıslıqtı

ataǵan.

Eski

«aspan» degen sózdiń mánisin tolıq ańlatadı. Usı

mánisten alǵanda «kók» degen sóz eski

túrk tili bolıwı kerek, óytkeni «aspan» degen

sózdiń ózi biziń tilimizge parsı tilinen

Demek aq, qara, sarı, kók sózleriniń semantikası geypara toponimlerde reńlik mánisten

kelip

shıqpaǵan

dep

esaplaymız.

Usılardı

juwmaqlastırǵanımızda Qaraqalpaqstan

toponimikası hár qıylı semantikalıq mániste jarıqqa

shıqqanlıǵın kóremiz.

Qońsılas

xalıqlardıń

toponiminen

olardıń

ózgesheligi

bunda

kóbinese

gidronimler sonday-aq etnonimler hám urıw atamalarına baylanıslı jiyi gezlesedi.

Juwmaqlap

aytqanda,

Qaraqalpaqstan

toponimleriniń jasalıwı

túrli

strukturalıq