Qaraqalpaq onomastikası

Onomastika,

antroponimika,

adam

atı,

ákesiniń

atı

familiya,

laqap,

psevdonim,

toponimika,

gidronim,

oronimler,

kosmonemika,

zoonimika,

etnonimika.

Onomastika ilimi izertlew obyekti basqa

ilim tarawları menen baylanısı

Onomastika-túrkiy tillerinde sonıń

ishinde

qaraqalpaq

tilinde

eń az

izertlengen

jas

tarawlardıń

biri.

Xaqıyqatında

da,

qaraqalpaq

til

biliminde

Kópshilik

túrkiy tillerinde onomasnikanı lingvistikalıq

jaqtan arnawlı túrde hár tárepleme

izertlew máselesi álle qashan qolǵa alınıp, bul

tarawǵa

baylanıslı bir

qansha

kandidatlıq

hám doktorlıq dissertaсiyalar

jaqlandı, qólemli

ilimiy monografiyalıq miynetler baspadan

shıqtı.

Onomastika

grek sózi bolıp «At qoyıw óneri» degen

mánini ańlatadı. Tildegi barlıq

menshikli atlardı hár tárepleme úyrenetuǵın til biliminiń tarawı bolıp esaplanadı.

Menshikli atlar obyekttiń jámiyettegi ornın belgilew, ajıratıp kórsetiw ushın qoyıladı.

Hár bir xalıqtıń tiline baylanıslı sózlerinen

jasaladı,

barlıq

sózler

sııqlı

tildiń

nızamlılıqlarına baǵınadı, sonlıqtan til sistemasınıń tiykarǵı bir bólegin quraydı,

olar

etnografiya,

tariyx

geografiya,

soсiologiya, huqıq penen birlikte tıǵız

lingvistikalıq baylanısta izertlenedi. Durısında da

menshikli atlardı izertlew arqalı xalıqtıń

til

tariyxın,

úrip-ádet,

dástúrlerin, soсiallıq

jaǵdayların, geografiyalıq jasaw

ornın

h.t.b.

grammatikalıq

qurılısı hám semantikalıq ózgeshelikleri jaǵınan

da

úyreniwdi

talap

etedi.

Usılar

arqalı

biz

jámiyettiń ózgerip

rawajlanıwı menen bir qatarda ilim hám

mádeniyattıń, tildiń hám solar menen birge menshikli atlardıń

da

hár

jámiyetke

say

jańa

atlar

menen

tolısıp,

al geyparalarınıń

gónerip

umıt

bolıp,

qollanıwdan

shıǵıp

qalatuǵınlıǵın

kóremiz. Menshikli

atlar

arqalı

tariyx

betleriniń

sırları

ashıladı,

bolıp

ótken

tariyxıy waqıılardaǵı is-háreketlerdiń kimler tárepinen islengenligin kóremiz,

usılar

arqalı adamlardıń

jámiyettegi

ornı

da anıqlanadı.

Sonlıqtan

da

til

biliminde

Menshikli atlar /onomastika/, qaysı bir xalıqta

bolmasın, sol xalıqtıń tiliniń

rawajlanıw nızamlıqlarına baǵınadı.Sebei olar sol xalıqtıń

sózlik

quramınan tańlap alınadı

hám

obyektke qoyıladı. Álbette,

bunnan

menshikli

atlar

kúndelikli

sóylew tilimizde

qollanılıp júrgen sózler menen ǵanan sheklenip qaladı eken degen juwmaq shıqpawı kerek.

Máselen,

qaraqalpaqsha menshikli

adam

atlarınıń

quramında

Abdulla

(allanıń bendesi,

qulı), Seyfatdin (dinniń qılıshı) Muxammed (maqtawlı),

Nadira

(siyrek) h.t.b.

shıǵısı

arabsha atlar~ Niyaz (sawǵa, sıylıq),

Barzu

(joqarı,

ullı),

(Bahram, jeńimpaz)

h.t.b.

sııqlı shıǵısı parsısha atlar~ Vladimir, Klim

,

Marat,

Roza,

Zoı h.t.b.

sııqlı

orıs

hám

orıs tili arqalı basqa tillerden

kelip

kirgen

atlar

tilimizde kóplep

ushırasadı.

Sonlıqtan

bunday menshikli atlar

antroponimikada

shıǵısı boyınsha

tillik

qatlamlarǵa

ajıratıp tallawdı talap etedi. Sonday-aq hár qıylı tillik qatlamlardıń

óz ara baylanısıw jolları

arqalı da qaraqalpaqsha menshikli adam atları jasaldı~

Bay

(qqalp.)+Murat(a),

Niyaz(p)+bek

(qqalp.)

Gúl

(p)+biyke)qqalp.)Artıq(qqalp.)+gúl(p). Sonday-aq Soldat(orıs)+ bay (qqalp.) h.t.b.

Bular da

Sonıń menen bir qatarda menshikli atlardıń

etnografiyalıq ózgeshelikleri, olardń

xalıq

turmısı~

úrip-ádeti, dástúrleri menen tıǵız baylanısı

onomastikalıq izertlewler

arqalı

ámelge

asadı.

Olardıń grammatikalıq qurılısı, hár

qıylı

sóz shaqaplarınan

jasalıwı

hám

olardaǵı grammatikalıq baylanısıw jolları hám

tariyxı

h.t.b.

olardı

strukturalıq-

gramamatikalıq

jaqtan hár tárepleme úyreniwdi talap etedi.

Menshiki atlardıń quramında xalıqtıń ásirler boyı ómir

súrip kiyatırǵan tariyxıy turmısınıń

izi jatır, sol

attı

qoyıwdaǵı olardıń armanı, tilek ótinishler

h.t.b. bildiretuǵın

ishki

tuyǵıları,

sezimleri,

tilekleri

bar.

Sonlıqtan menshikli

atlardı semantikalıq

jaqtan

hár

qıylı

tematikalıq

toparlarǵa ajıratıp, olardıń

mánilik ózgesheliklerin kórsetiw baslı

máselelerdiń biri.

Mine,

usı

aytıp

ótilgen

máselelerdi

studentlerge

lingvichstikalıq

jaqtan

- olardıń morfologiyalıq qurılısın hám jasalıwın ashıp

kórsetiw~

-

tariyxıy etnografiyalıq jaqtan sıpatlama

beriw~

-

leksika

semantikalıq

ózgesheliklerin anıqlaw hám olardı

semantikalıq jaqtan toparlarǵa bóliw.

- geypara menshikli atlarǵa etimologiyalıq

jaqtan analiz

islew

3. Onomastikanıń

tarawları

Hár bir xalıqtıń tilinde ǵalabalıq atlıqlar

(lat. nomina arollativa)

menen

bir qatarda

menshikli

atlar (lat,

nomina prepria,

angl.

Proper name, franс.

Nom.

Prope nem.

úyrenetuǵın

taraw

ekonomika

dep

ataladı.

Onomastika

óziniń izertleytuǵın

obyektleriniń ózgesheldtklerine qaray mınaday tarawlarǵa bólinedi:

1.

Antroponimika. Grek tilinen alınǵan bolıp

«antropos»

-adam

at

degen mánini ańlatadı.

Tildegi adam atlarına tiyisli bolǵan Adam atı, ákesiniń

atı,

familiyası, laqap,

psevdonimlerdi úyrenetuǵın til biliminiń

tarawı.

Usı

atamalar

jıyıntıǵın antroponimler

dep ataladı.

2.

Tononimika. Grekshe «topos» -orın, «onoma»-at

degen sózden

alınǵan. Tildegi barlıq

geografiyalıq obyektler: dárı, teńiz, kól,

taw, tóbeshik

oypatlıq,

qala, awıl, mámleket,

kóshe, jol h.t.b. orınlarǵa qoyılǵan

menshikli

zatlardı

izertleydi. Usınday barlıq

orınlarǵa baylanıslı qoyılǵan atlar toponimler delinedi.

3.

Kosmonimika. Grekshe, «kosmos»-álem, dúnı, «onoma» at degendi ańlatadı. Álem,

kosmos

keńisliklerinde jaylasqan

juldız,

planeta,

kometa,

asteroid

h.t.b. baylanıslı

4.

Zoonimika. Grekshe

«zoon»-xaywan,

«onoma»-ab degen sózinen alınǵan.

Xaywanatlar

dúnısına kiretuǵın iyt, pıshıq, sıyır, at, quslarǵa, qurt-qumırsqalarǵa h.t.b.

baylanıslı menshikli atlardı úyrenedi. Balardıń jıyıntıǵı zoonomiler delinedi.

5.

Etionimika

Grekshe «etnos»-xalıq, onoma at

degen

mánilerdi

ańlatadı. Jer sharında

jaysaytuǵın barlıq xalıq, millet, urıw, qáwim

h.t.b.

baylanıslı

qıyılǵan atamalardı

izertleydi. Tildegi usınday barlıq atamalar jıyıntıǵı etnonimler delinedi.

atlarınıń izertleniwi

Kirisiw

Qaraqalpaq til bilminiń sońǵı waqıtlarda izertlenilip

atırǵan tarawlarınan biri

ańlatatuǵınlıǵın, qaydan kelip shıqqanlıǵın bilim alıh zárúrligi

tuwadı. Antroponimika

grekshe

«antropos»

adam hám «onoma» at, ataq,

ism

degen mánilerdi ańlatıp, adam

atların izertleytuǵın ilim bolıp esaplanadı.

Onıń izertlew

obyektine jeke adam atı,

familiyası,

ákesiniń

atı, ataq (ititul) atı,

jasırın

(psevodnim)

atı, laqap atı qullası

adamǵa

baylanıslı

qoyılǵan barlıq atlar

shıqtı. Ol bul maqlasında

«gúl» komponentiniń haıl qızlarǵa baylanıslı menshikli

atlardan

qurılısında úsh

túrli

variantta

qollanılatuǵınlıǵın

hám semantikalıq

jaqtan

olardıń

jasalıw jolların ashıp

kórsetedi.

Máselen, avtor

bul komponenttiń

oǵada

jiyi

qollanılatuǵınlıǵın

ayta

kelip,

adam

atlarınıń quramındaǵı oranalsıw tártibine qaray

II.

At+gúl//Gul+at:

Gul+bazar//Bazar+gúl,

Gul-biybi

Biybi+gúl, Gul+sara, Sara+gúl h.t.b.

Bul maqala qaraqalpaq antroponimleri boyınsha

islengen tunǵısh ilimiy jumıs boldı.

Bunnan keyin qaraqalpaq

tariyxı hám etnografiyası menen kóp jıllardan beri

shuǵıllanǵan, tariyx ilimleriniń

kanidatı

kórnekli

ilimpaz L.S.Tolstova

«Toponimı i

etnonimı v antroponimi karakalpakov»

degen

maqalasın járiyaladı.

Avtor bul

geografiyalıq

atalamlarǵa

baylanıslı

(shımbay,

Moynaqbay,

Tortkulbay, Nókisbay,

Dárıbay, Teńizbay h.t.b) hám urıw,

millet

atamalarına

baylanıslı Qııtbay, Qıpshaqbay

Mańǵıtbay,

Túrkmenbay,

Qazaqbay

h.t.b)

qoyılǵan menshikli

adam

atlarınıń

jasalıw

jolların

lingvistikalıq,

tariyxıy-etnografiyalıq

materiallarǵa

súyene

otırıp

dálilleydi.

Ol

«Drevnovostochnıe

antroponimicheskie assoсiaсii

v

karakalpakskom

istoricheskom

follore» degen maqalasında

áyyemgi shıǵıs antroponimleriniń

toparına

ashıwǵa tırısadı. Hám usı

xalıqlar arasındaǵı

Samiram

haqqındaǵı

ańızdıń usaslıǵına

ayrıqsha dıqqat awdaradı.

Qarqalpaqsha adam atlarına baylanıslı bolǵan ayırım máseleler

jergilikli adamlar

tárepinen de izertlenildiú

Prof.D.O.Nasırovtıń

(L.S.Tolstova menen

birlikte)

atlarınıń,

familiyalardıń tariyxına hám tuwısqanlıq terminleriniń

adam atlarınıń

quramnda

qollanılıw

ózgesheliklerine

arnalǵan.

Sonday-aq

bul maqalalar

qaraqalpaqsha adam atlarına baylanıslı bolǵan

ayırım máselelerge jergilikli

alımlar

tárepinen

de

izertlenildi.

Prof.D.O.Nasırovtıń

(L.S.Tolstov

menen

birlikte)

«Qaraqalpaq hám «Antroponimiya karakalpakov» atlı maqalaları qaraqalpaqsha

adam

atlarınıń,

familiyalardıń

tariyxına

hám

tuwısqanlıq terminleriniń

adam

atlarınıń

quramında

qollanılıw

ózgesheliklerine

arnalǵan. Sonday-aq

bul

maqalalar

qaraqalpaqsha

adam

atlarınıń

semantikalıq klassifikaсiyası hám

olardıń

tariyxıy

rawajlanıw

basqıshları

dálilli mısallar

menen baınlanadı.

J.Shamshetovtıń

«Qaraqalpaq

tilindegi

arab

antroponimlerinen» degen

maqalası

qaraqalpaqsha

adam

atlarınıń

quramındaǵı shıǵısı

arablıq qatlamlarınıń

qollanılıwı, qurılıs ózgeshelikleri hám

olardıń fonetikalıq ayırmashalıqlarına

arnalǵan.

Tariyxshı

O.Úsupov

«Alpamıs»

dástanındaǵı antroponimler

hám antonmler

hám

etnonimler

haqqanda

oy-pikirler»

atlı maqalasında

Alpamıs,

Baybóri,

Edim

antroponimleriniń

hám

Qońırat

miynetinde qaraqalpaq tiline

orıs antroponimleriniń kelip kiriw jaǵdayına

«qollanılıw ózgesheliklerinen

túsinik beredi.

Adamnıń

ismi shıraylı, jaǵımlı milliy

úrp-ádet, dástúrge juwap beriw kerekligin

ayta kelip,

qaraqalpaqsha adam atlarınıń

jazılıw máselelerine de ayrıqsha dıqqat awdaradı.

Ulıwma

alǵanda, joqarıda

kórip

ótkenimizdey,

qaraqalpaq

antroponimleriniń

quramında menshikli adam atları elege shekem arnawlı túrde

izertlenbey, oǵan

baylanıslı

bolǵan ayırım máseleler tek

maqaalar túrinde azǵana

kózge túsedi. Sonıń

Túrkshe atlar

Házirgi qaraqalpaq tilindegi menshikli adam

alarınıń

tiykarǵı

bólegin

túrkiy

tillerindegi sózlerden dúzilgen atlar quraydı. Bul

atlar qaraqalpaqsha

menshili adam

atlarınıń negizgi ózegi bolıp esaplanadı

hám

qaraqalpaq

tilinde túpkilikli menshikli

adam

atları sıpatında qaraladı. Eski túrkiy jazba esteliklerindegi

adam atları,

olardıń

jasalıw usılları, ondaǵı

leksikalıq

birlikler,

úrp-ádetler

hám dástúrler házirgi

qaraqalpaq tilindegi menshikli adam alarında da saqlanǵanlıǵın bayqaymız.

Qaraqalpaq tili

túrkiy

tilleriniń

bir

laqabı

bolǵan

qıpshaq

tilleri

toparınıń

qıpshaq-noǵay

bólimshesine kiretuǵınlıǵın

esapqa

alsaq, álbette,

bul jaǵda tábiǵıy nárse ekenligi sózsiz.

orta ásir (XI-XIV ásirler aralıǵı) ádebiy jazba estelikleri bolıp

tabıladı. Atalaǵan jazba

esteliklerde hám

usı

estelikler tiykarında túrkiy

xalıqlarınıń tariyxıy boyınsha

júrgizilgen izertlew jumıslarında tómendegi menshikli adam

atların ushıratamız. Bul

atlardıń geyparaları qaraqalpaqsha menshikli atlarda sol qálpinde saqlanǵan

bolsa,

al

ayırmashılıqları

belgili

komponentin

saqlap

házirgi qaraqalpaqsha

menshikli

tómendegi

mısallar

arqalı

salıstırıp

kóreyik.á

Kórip

turǵanımızday-aq,

jazba

nusqalardan

alınǵan

adam

atları

menen

házirgi

qaraqalpaqsha

adam

atları

tek

kishigirim

fonetikalıq

ayrıqshalıqları,

geypara komponentlerdiń

hám

grammatikalıq

formalardıń

qollanılıw

ózgeshelikleri menen ǵana parıqlanıp turadı.

Túrkiy hám mongol tillerine ortaq atlar

Házirgi

zaman

qaraqalpaq ádebiy

awızeki tilinde túrkiy hám mongol tillerinde birdey

túrge hám

mánige iye bolǵan leksikalıq birlikler

ónimli qollanıladı. Túrkiy, mongol

hám tungus-manchjur (ulıwma altay) tilleri arasındaǵı

baylanıs máselesin

izertlew

XVIII

ásirdiń

birinshi

ırımınan

baslap

házirgi waqıtqa shekem

dawam

etip

kelmekte.

Altay

tillerin

salıstırmalı

túrde

izertlewdiń tiykarın salǵan

F.I.Stralenberg

hám

R.Raskler

boldı.

Bunnan

soń

bul

tillerdiń genealogiyalıq

jaqtan

tuwıs

ımasa

tuwıs emesligin anıqlaw jóninde

ilimpazlar arasında

pikirler

talası

júzege

keldi.

Geypara ilimpazlar

bul

tillerdi tek tipologiyalıq

jaqtan ǵana bir-birine

usas

tiller

dep qarasa, al geyparaları bul

tilerdi genealogiyalıq jaqtan

bir-birine

tuwıs tiller dep

qaraydı.

O.P.Sunik.

I.V.Kormushin,

L.G.Gerсenberg,

E.F.Ishberdin,

Sh.Sh.Sarıbaev,

N.A.Baskakov,

S.K.Kenesbaev,

T.A.Bertagaev h.t.b. altay tillerin genealogiyalıq

jaqtan tuwıs emes, tipologiyalıq jaqtan uqsas

tiller

dep

qarawshı

ilimpazlardıń

teoriyaların

sınǵa aldı hám olardıń

teoriyaların

hám

metodikasın biykarlawshı bir

Prof.N.A.Baskakov

«Altay

semılas tiller hám olardıń úyreniw» atlı miynetinde altay

tilleri

arasındaǵı baylanıs

olardıń áyyemnen kiyatırǵan geografiyalıq

hám genetikalıq

jaqınlıǵınıń nátiyjes ekenligin atap ótedi.

Mine

usı

mongol

hám

túrkiy tillerine ortaq bolǵan leksikalıq qatlamlar házirgi

qaraqalpaq

tiliniń

sózlik

quramında sezilerli dárejede kórinedi. Bul

sózler turmıstıń

hár

qıylı

tarawlarına

baylanıslı

bolıp,

olardan

kópshiligi

qaraqalpaq

bolǵanlıqtan

olar

arasınldaǵı

ortaq

leksikalıq qatlamlardıń payda bolıwın dáwirlerge

bólip

qaraw

hám

anaw

ımasa mınaw tilden ekinshi bir tilge ózlesken dep esaplaw

qıyınú bul usı kúnge shekem

ózz

sheshimin

taba

almay kiyatırǵan

baslı

máselelerdiń

biri

bolıp

tabıladı.

Sh.Sh.Sarıbaev

mongol

hám túrkiy

tilleri

arasındaǵı

ózlestirimelerdi

anıqlaw

ushın

olardı

leksikalıq govorlardıń (sóylemlerdiń) dárejesi

hám ádebiy

til

dárejesi arqalı

izertlew

bir qansha jeńillik tuwdıratuǵınlıǵın kórsetedi.

Arabsha atlar

Málim

bolǵanınday-aq,

Ara

mámleketi

Orta

Aziya hám Qazaqstan aymaqların VIII

mǵdeniyatınıń

ilminiń

keń túrde

tarada

baslawına sebepshi

boldı. Sonıń nátiyjesinde

arabsha

bir neshshe

sózler hám adam atları túrkiy

tilleriniń leksikalıq quramında

kórine

basladı.

Degen

menen házirgi

qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı anaw ımasa

mınaw

arabsha

sózdi mına waqıtta

kelip

kirgen sóz dep

ashıq

kórsetiw qıyın. Orta ásir

Bunnan

arab tiliniń

túrkiy

tillerine tásiri bir

neshe ásirler dawamında iske

asqanlıǵı

kórinedi.

Arablıq

shıǵısqa iye

adam

atlarınıń túrkiy

tillerine ózlesiwi boyınsha

aytqan

Házirgi

qaraqalpaq

tilindegi arablıq

shıǵısqa iye

menshikli adam

atların

qaraqalpaq

tiliniń sózlik quramındaǵı

ónimliligine, qollanılıw órisine

qaray eki baǵdarda

alıp qarawǵa boladı.

I. Qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde ónimli qollanılıp júrgen arab

sózlerinen jasalǵan

atlar.

Bular

sózlik

quramınıń

tiykarın

quraytuǵın

túpkilikli

sózler dárejesine

kóterilgen

leksikalıq

birlikler

bolıp

esaplanadı. Olardıq qatarına Ádil, Aqıl, Aman,

Jamal, Iqlas, Qabıl, Qádir, Kamal, Maqset, Murat, Raxmat, Sabır, Sawda, Alım, Qayrat,

Qımbat, Ásker, Marjan, Karamat,

Ómir, Sadıq, Sapar, Qurban, Quwat h.t.b. sııqlı

házirgi qaraqalpaq tilide jay sózler

sıpatında keń qollanılatuǵın sózlerden

jasalǵan

adam

atları

kiredi.

Bul

adam

atlarınıń quramındaǵı

Qımbat,

Marjan tánhá haıl-

Sadıq, Quwat sııqlı atlar tánhá er adamlarǵa

baylanıslı, al Aqıl, Aman,

Jamal,

Sawda, Alım, Karamat, Qádir (Qádiyre), Sapar,

Qurban, Sabır (Sabira) sııqlı

atlar

haılqızlarǵa hám erlerge baylanıslı ortaq atlar bolıp tabıladı. Bul atlar usı halında jeke