Keńesbay Raxmanov - ómir bayanı

jaǵımlı hawazı meniń qulaǵımda máńgige qaldı. Sol jılları «Bahadır» dástanınıń kishkene nusqası qoldan-qolǵa tiymey, qoldan-qolǵa ótip oqılıp júrgen máhál edi.

Men jazǵan qosıqlarımdı «Jetkinshek», «Jas Leninshi» gazetaları hám «Ámiwdarya» jurnallarına jiberip turdım. Qosıqlarım haqqında juwaplar aldım. Ásirese, «Jas Leninshi» gazetasındaǵı Xalmurat Saparovtan qosıqlarımnıń jaramsız ekenligi tuwralı kóp xatlar aldım. Bulardıń kópshiligi elege deyin úy arxivimde saqlawlı tur.

1957-jılı «Jetkinshek» gazetasında «Tawıq» degen birinshi qosıǵım basılıp shıqtı. Ózi 6 qatar. Bul meniń ushın shegi joq quwanısh alıp keldi. (qarańız: «Tazadan kelgen oqıwshı» qosıqlar hám poemalar kitabı)

Sol jılı báhárde jazǵan 3-4 dápter qosıǵımdı qoltıqlap Nókiske birinshi márte keldim. Adres boyınsha «Jetkinshek» gazetasın tawıp aldım. Ol waqta gazeta redakсiyası poligrafkombinattıń sol qanatında (kirer esik te sol jerde, házir dúkan) edi. Meniń dápterdegi qosıqlarıma kóz juwırtıp ótken «Jetkinshek»tiń redaktorı Ádenbay Tájimuratov:

- Qosıqlarıńdı «Ámiwdarya» jurnalına apar. Sol jerde Máten degen jigit bar, - dep qolıma ishirtki jazıp berdi hám adresin siltedi. «Máten» degen at maǵan bir túrli turpayı sezildi, sonda da izlep kettim. Onsha uzaq emes eken, kúnde bazardıń ortası menen ótip, Kuybıshev kóshesindegi Jazıwshılar Soyuzı hám ondaǵı «Ámiwdarya» jurnalınıń redakсiyasın tawıp aldım.

Eki jigit shıǵıp kiyatır eken.

-Máten kerek edi, - dedim. Olar irkildi.

-Men Máten, - dedi dawısı qarıldaǵanı.

Ádenbay Tájimuratov jazıp bergen qaǵazdı uslattım. Ol oqıp kórdi de úlken bir ójirege baslap bardı, ishinde 3-4 adam qaǵazǵa úńilip otır eken. Meni tórdegi kóz áynekli, arıq adamnıń stolınıń qasına apardı da:

-Izbasar aǵa, - dedi. Men ol kisi menen sálemlestim.

-Men kettim, usı Izbasar aǵa menen sóylese ber, - dep Máten ketip qaldı. Soń bilsem bul Máten Seytniyazov eken-aw.

Repressiyaǵa ushırap, tyurmada jigirmalaǵan jıl otırıp kelgen shayır Izbasar Fazılov jurnalda poeziya bólimin basqaradı eken. Túr-túsime sın kózi menen tigilip:

-Bárin óziń jazdıń ba? - dep isenimsizlew qaradı. Qosıq dápterlerimdi

qabıl etip atırıp, - taǵı basqalardan kóshirip alǵan bolma!?

-Onday-ám bolama eken? Ishinde «Miyrimsiz perzentler» degen poemam da bar.

-Poema?

-Awa, ańız áńgime tiykarında jazdım.

-Boladı, kóremiz. Adresińdi qaldırıp ket.

Aradan bir ay óter ótpesten-aq mektepke 2-2 juwap konvert keldi. Ox, meniń sondaǵı quwanıshımdı ayt!

«Miyrimsiz perzentler» poemamdı Ibrayım Yusupovqa oqıtqan eken, ol kisi óz qolı menen reсenziya jazıp taslaptı. Kemshiligin aytıptı. Sonda da basıwǵa jaraydı depti. Izbasar aǵa da qosıqlar tuwralı pikirlerin jazıptı hám ayrımların «Jetkinshek» gazetasına tapsırıptı. Jurnal redakсiyasında isleytuǵın jas jazıwshı Saparbay Salievte xat jazıptı. Hámmesi arxivimde saqlawlı. Izbasar aǵa redakсiyaǵa kelip jolıǵıp ketiwimdi ótinipti.

Nókiske taǵı keldim. Bul endi jazǵı kanikuldıń waqtı edi. Toǵızınshıdan onınshıǵa ótken jaz. Izbasar aǵanı ornınan tawıp aldım. Ol meni kórip quwanıp qaldı.

2

- Inim,- dedi ol,- Sende naǵız talant bar eken. Seni ózim tárbiyalayın. Naǵız shayır etip shıǵaraman. Bul ushın házirden baslap redakсiyanıń bárinde islewiń kerek.

Meniń júregim dúrsildep ketti. Hám quwanaman, hám hawlıǵaman. Redakсiyada islew? Ol jerdegi adamlardı qudayday kóremen ǵoy. Qolımnan ne keledi. Onıń ústine ele mektepti pitkergenim joq.

-Haw, ele onınshı klasstı pitkergenim joq ǵoy?

-Oqıwdıń ilájı boladı. Jumıs islep júrip keshqurın oqıysań. Qalada keshki mektep bar,- dep jubatıp qoydı ol. Sóytip meniń aldıma túsip barlıq redakсiyalarǵa apardı. «Jetkinshek»te de, «Jas Leninshi»de de, «Sovet Qaraqalpaqstanın»da da, baspada da maǵan ılayıq (Korrektorlıq bolsa da) jumıs tabılmadı. Tabılmaǵanına da quwanıp ta turman. Úydiń ishi jibermey qalsa... Onıń ústine Nókiste baspanam joq. Biraq, Izbasar aǵa pikirinen qaytqan joq:

-Qashan bolsa da saǵan jumıs tawıp beremen, seni úlken shayır etemen!- dewi menen xoshlasıp qaldı.

-Sol jılı gúzde «Ámiwdárya» jurnalında eki qosıǵım shıqtı. Jurnalda birinshi ret kóriwim. Sonnan baslap abzorlıq maqalalarda, ayrım sanlarında qosıqlarım kórine basladı, degen menen Izbasar aǵa qaytıs bolǵan soń (1960) onday ǵamxorshını ushırata almadım. Degen menen jazıwdan, kitap oqıwdan ketken emespen.

-Sol jılları Xrushev zamanı, orta mektepti pitkergenler óndiriste 2 jıl islemese joqarı oqıw orınlarına qabıl etilmeytuǵın qarar bar edi. Sonlıqtan dáslep mektepte starshıy pioner vojatıy boldım, keyninen ózimizdiń bólimge pochtalon, soń bólimniń sektretar-mashinisti bolıp isledim. 1960-jılı jazda sovxozdaǵı bólimler saplastırılıp irilegen brigadalar dúzildi. Men awıldaǵı brigadaǵa st. uchetchik bolıp qaldım. Qullası usı jılları da qosıqlar jazıp turdım, brigada da «Jawıngerlik listok» shıǵardım, sovxoz radiouzelinen qosıqlar oqıdım. M.Nurmuxammedov QQASSR jazıwshılar awqamınıń basqarma predsedateli edi. Sovxozda gúz kúnleri T.Jumamuratov kelgeninde meniń qosıq oqıǵanımdı (radio arqalı, sovxoz radiouzelinen) esitip óziniń quwanıp qalǵanın rayon basshılarına aytqan eken. Bul jılları J.Kabulov, Sh.Mámbetmuratov, A.Xojanbaevlar pedinstitutta student, táwir-aq tanılıp qalǵan jas shayırlar edi. Men awılda júrip, olardıń dańqına qızıǵar, tezirek student bolıwǵa asıǵar edim. Mektepti pitkergenlerdiń birazı texnikumlarǵa túsip oqıp atır edi, olardı kóriw ushın ara-tura Nókiske kelemen, sonda «Ámiwdárya» jurnalına, Saparbay Salievke kelemen, meniń onnan basqa tanıytuǵın adamım joq esabı edi.

-1961-jılı jazda Nókis pedinstitutınıń tariyx-filologiya fakultetine dokument tapsırdım hám qáytkende de kiriw ushın imtixanlarǵa tayarlıq kóre basladım. Pedinstitutqa kiriw dáwirinde jańadan doslar arttırdım, olardıń kópshiligi menen ele de jaqınnan qatnasıp turamız.

-Studentlik jıllar jaqsı edi ǵoy. Ol waqları institutta ádebiy krujok bolıp, onıń alpıstay aǵzası bar edi, bir úlken auditoriyaǵa zordan sıyıp otıratuǵın edik. «Qarataw» atlı qol jazba ádebiy jurnal boldı, «jas filolog» diywalı gazetası, radio gazeta bar edi. Bárine aktiv qatnastım, xudojnik retinde de, redaktor retinde de, jas shayır retinde de…

-Birinshi kursta ádebiyat teoriyasınan shayır Ibrayım Yusupov oqıttı. Soń belgili kritik Srajatdin Axmedov dekanımız boldı.

-«Jas Leninshi» gazetasında, «Ámiwdárya» jurnalında qosıqlarım shıǵıp turdı. Institutta hár jılı dástúrge aynalǵan «Berdaq kúnleri» ótkerilip, úsh-tórt kúnge shekem Berdaq tvorchestvosına baǵıshlanǵan ilimiy konferenсiyalar, poeziya kesheleri ótkerilip

3

oǵan belgili ilimpazlar, shayır-jazıwshılar, respublikamızdan tısqarıdan da qonaqlar qatnasatuǵın edi. Berdaq jaqında plakatlar, lozunglar, stendler shıǵaratuǵın edik. Uzaqbay Pirjanov ekewmiz 2-3 kúnlep institutta qonıp qalıp usılardı tayarlaytuǵın edik. Berdaq haqqında eń jaqsı qosıqlarǵa konkurs járiyalanadı. Bir saparı 1-sıylıq maǵan berildi. Bul ilájlardıń hámmesi pedinstitutqa Berdaqtıń atın alıp beriw edi. Átteń, 1964jılı T.G.Shevchenko150 jılǵa tolǵanda sonıń atı menen atalıp ketti ǵoy.

-Úshinshi kursta paxtada Taxtakópir sovxozında júrgenimizde Armiyaǵa shaqırtılıp 1964-jıldıń dekabrinde soldatlıqqa kettim. Mańqıshlaq yarım atawında (Churev oblastı, batıs Qazaqstan) qurılıs batalonında xızmet ettik. Instituttan barǵanlardı 4 ay shoferlıqqa oqıttı, sóytip avtobazada mashina aydadıq. Meniń payıma góne «Zil» samosvalı tiyip edi, jarıtıp ayday almadım, sonnan 2 ayda zorǵa qutılıp, raznorabochiy bolıp isledim.

-Seniń qolıńnan keletuǵın ba edi?- dedi esikten úńilip turǵan rota komandiri kapitan Shamaev.

-Awa, eplep...

-Táwir boldı ǵoy,- dedi qatal túsli kapitan... Mınadan qutıla almay júr edim. Sen erteńnen baslap pisar bolasań hám usı komnatanı bezeyseń,- dep xudojnik dostıma Amangeldi Áwezmuratovqa tártip berdi. Al sen Raxmanovtıń ornına jumısqa barasań!

-Maǵan da, oǵan da qolaysız boldı. Degen menen áskeriy buyrıqtıń atı, áskeriy buyrıq! Soń shtabtaǵı avtobatalonda (komandiri ǵarrı mayor edi, familiyası Federov pa, Fedoseev pa ya Fomin be, umıttım, jaqsı adam edi) pisar boldım. Mayor Bagramyan meniń súwretim menen shıqqan qosıqlarımdı («Ámiwdárya») kórip quwanıp qaldı. (1965 j) Sol jılı Lenkomnatanı jaqsı bezegenim ushın diviziya tárepinen otpuska alıwǵa miyasar boldım. 1965-jılı iyun ayında otpuskaǵa kelip kettim.

-Rotada dnevalnıy, avtobazada xudojnik-oformitel bolıp ta isledim. Armiyada bos waqtım bolsa tek jazıw edi talabım. Gimnasterkamnıń ishinen mudamı obshaya tetrad alıp júrdim. «Ayralıq» qosıǵı povestin sol jılları jazdım. Taǵı bir úlken povest jazıp atır edim, birinshi obshaya tetrad kóp zatlar menen qosıp urlanıp ketti. Sonda qanshama qıynaldım deyseń!

-«Watan», «Saǵan asıǵaman», «Aleksandr Matrosovqa», hám basqa da kóplegen qosıqlarım usı Armiyada júrgende dóretildi. «Altılıq»lardı da Armiya jılları basladım. Izinen «Onlıqlar» tuwıldı. Armiyadaǵı soldatlıq dáwir meni tvorchestvolıq jolımnan qaldırmadı, qattı sawatımdı ashtı, ózbek, qazaq, túrkmen, tájik, qırǵız hám kavkaz xalıqlarınan doslar arttırdım. Olar shayır dep húrmetleytuǵın edi. Ishindegi qosıq jazatuǵınları menen oylasıp, keńesip turatuǵın edik. Qosıq jazatuǵın, ádebiyattı sıylaytuǵın rus jigitleri de boldı. Házir olardıń bul dúnyanıń qay mánzil-mákanında jasap atırǵanın bilmeymen. Onnan beri de sherek ásir ótip ketti. Biraq, meniń ushın ele keshegidey, starshinamız Budkonıń gúrildegen dawısı ele qulaǵımnıń túbinde esitilip turǵanday. Polk komandiri polkovnik Stelсevtiń dáwdey gewdesi ele kóz aldımda, hámmesi, hámmesi júregimde óshpes iz qaldırǵan.

-Bizler instituttan alınǵanlıqtan Armiya qatarınan avgust ayınıń 20 larında (1966) qaytıp keldik. Kelsem tariyx-filologiya fakulteti qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti bolıp ózgergen eken. 5 jıl emes, 4 jıllıq. Meniń menen oqıǵanlar usı jılı jazda pitkerip ketken. Fakultet dekanı S.Axmetov emes, Baymurat Qutlımuratov degen tilshi bolıptı. Meni tanımaydı, túsi suwıq, qara kisi eken. Meni 3-kurs emes, al 3-kurstan alatuǵının ayttı, sebebi imtixan menen zachetlarda ayırma kóp eken. Qayıl bolmay, sol waqtaǵı

4

rektor K.Rzaevqa da bardım. Biraq dekan onıń gápine de durıslap qulaq salmadı. Burınnan meni tanıytuǵın muǵallimlerdiń hámmesi derlik táwelle etip kórdi, biraq heshbiri de gápin orınlata almadı.

-Sóytip, sentyabr ayınıń ayaqlarına taman «Jas Leninshi» gazetasına Moynaq rayonı boyınsha óz xabarshısı bolıp jumısqa ornalastım. Ol gezde gazeta redaktorı Ábdirazaq Amanov, juwaplı sekretarı Xalmurat Saparov, bólim baslıqları Genjebay Tilewbergenov, Tilewmurat Qaniyazov, qatardaǵı xızmetkerler Sharaf Usnatdinov, Áshirbek Qosbergenov, Xalmurat Embergenov h. t. b.

-Moynaqqa bir ketsem, yarım ayda aylanaman. Úylenbegen waqıt. Teńizdiń gúrlep turqan waqtı. Ol jaqta da kóp doslar arttırdım. Ústi-ústine ocherk, feleton, maqala, qosıqlar jazılıp turdı. Qızıq hám qıyın. Qıstawlı waqıtlar edi. Sonnan 1967jıldıń martına shekem isledim. Bir kúni redakсiyaǵa instituttıń jas muǵallimi Qonısbay Kamalov kelip Srajatdin Axmedov meni shaqırtıp atırǵanın ayttı.

-Srajatdin aǵa dekan bolıp saylandı, seni oqıwǵa shaqırtıp atır,- dedi ol. Shının aytqanda, institutı dım saǵınıp júr edim, quwanıp kettim. Sóytip, studentlik dúnyaǵa úsh yarım jıldan qayta aralastım. Auditoriyadaǵı studentlerdiń hámmesi de taza qız-jigitler edi, ózim menen qatarları sanawlı bolıp, kópshiligi ózimnen kishkene edi. Demde-aq bári menen til tabısıp kettik.

-Institutta oqıp júrgende pessada oynawǵada qızıqqanman. Ol waqıtlar fakultetlerde báhár ayında (aprel-may) studentlerdiń festivalları ótkeriledi: parkte, institut aktovıy zalında, háwlide. Sonda qosıqlar menen lozungler shıǵaratuǵın, plakatlar bezeytuǵın edik. S.Xojanazarovtıń «Talwas» pessasında Tawbay ǵarrı rolin

(1964) atqardım. Soń armiyadan keyin P.Tilegenovtıń «Begjap tragediyası»nda Qaniyaz baspashı (1967) hám A.Kaxxardıń «Anajanlarım» komediyasında (1968) Lektor Amuraliev rollerin atqardım, bul pesanı ózbek tilinen awdardım.

-Instituttı 1969-jılı pitkeriwden-aq radioda redaktor bolıp jumısqa ornalastım. Maǵan «Jaslıq» studiyasın tapsırdı. Shaniyaz Mámbetmuratov araq iship ketti hám awırıp qala berdi. Sonlıqtan 6-7 aylap onıń tayarlaytuǵın azanǵı sońǵı xabarı da meniń moynıma shókti. Aylıq 90 manat, azı-kem gonorar alamız, jay joq, kvartirantpız. Sonda da qarnımız toq edi. 1968-jılı gúzdiń ayaǵında úlken qızım Dilbar tuwıldı.

-Bul jılları qosıqlardı kóp jazatuǵın edim. Radiodan, televidenieden oqıyman. Gazeta-jurnallarda basıladı.

-1970-jılı tuńǵısh kitabım- «Saǵan asıǵaman» degen at penen 1 baspa tabaq kóleminde basılıp shıqtı. Kirttay kitap bolsa da men ushın quwanısh edi, pulına televizor aldıq.

-Televideniede ádebiyat hám drama redakсiyasınıń starshiy redaktorı Nábiy Bórekeshovtıń Alma-Ataǵa ketip qalıwına baylanıslı 1970-jılı dekabrde meni sonıń ornına ornalastırdı. Álbette, televideniede islew qıyın hám qızıq edi. Men májbúriy túrde «Televiziyalıq miniatyuralar teatrı»na intermediyalar jaza berdim hám sonıń qániygesi bolıp aldım desem de boladı. Sol jılları «Jaslıq» redakсiyasınıń st. redaktorı Ómirbay Xojanov student jaslar arasında «TEZ» jarısın shólkemlestirip, bul da úlken sensaсiyaǵa aylandı hám bulardı tayarlawǵa kóp waqtımız ketetuǵın edi. Soń men redakсiyamnan qalalıq hám rayonlıq mádeniyat bólimleri arasında 1 aktli pesalardıń jarısın uyımlastırdım. Bul da kóp tayarlıqlar menen ekranǵa shıǵatuǵın edi. Abroylı adamlar jyuriy aǵzaları boldı.

5

-1972-jılı SSSR jazıwshılar soyuzınıń aǵzalıǵına qabıl etildim. Sol jılları Moskvada jazıwshılar awqamında (soyuzında) házirgi Qaraqalpaq poeziyası, prozası talıqlandı, jaqsı baha alıp qayttıq.

-1972-jılı avgust ayında Krasnoyar úlkesine sovet ádebiyatı kúnlerine qatnastım. Meniń menen birge Tashkentten shayırlar Shuhrat, Abdulla Aripov, sınshı Azat Sharafatdinovlar qatnastı. Bizler Krasnoyarskte, Xakas avtonom oblastında boldıq. Usı jerde Tuva ASSR jazıwshılar awqamınıń predsedateli ózbek ádebiyatı kúnlerin ótkeremiz dep Qızıl qalasına alıp ketti. Sayaw tawlarınıń ústinen 420 km jol júrdik. Xakas, Tuva xalıqlarınıń tillerinde bizler menen uqsas sózler kóp eken. Ayrım gápler tolıǵı menen derlik sáykes bolıp qaladı. Tuvanıń kósemi, 1929-jıldan berli obkom partiyasınıń birinshi sekretarı, jazıwshı «Slovo Arbata» romanınıń avtorı Salchik Toka bizlerdi 4 ret qabılladı hám óziniń rezidenсiyasına ornalastırdı. Ásirese, ol qaraqalpaq xalqın tuwısqanday kóredi eken, banketlerde meni qasına otırǵızıp qoydı. Onıń hayalı sov.min. predsedateliniń orınbasarı eken (Áliyma Gayipovaday), ol bastan-ayaǵına bizler menen (obkomnıń zav.otdel propagandası jigit penen) birge júrdi, kolxozsovxozlarda, kóllerde, dárya jaǵalarında, toǵaylarda otırıspalar boldı. Poeziya kúnleri úlken bayramǵa aylandı. Televideniesinen óz tilimizde, rus hám tuva tillerinde qosıqlarımız oqıldı, respublikalıq «Shın» («Pravda») gazetasında hám basqa da gazetalarında súwretlerimiz benen qosıqlarımız basıldı.

-Meniń ózbektiń házirgi xalıq shayırı Abdulla Aripov penen doslıǵım sol 1972jıldan baslandı. Úyinde talay ret boldım, ákesi menen de bir aqsham sáwbetlestim. Ákesi ózin Mańǵıtpız dep tanıstırdı hám búgingi qaraqalpaqlar haqqında bir qansha sawallar berip qızıqtı.

-1974-jılı ekinshi kitabım «Ómir tolǵanısları» jarıq kórdi. Kólemi 1,5 baspa tabaq. Televideniedegi jumıs, kóplegen komandirovkalar tvorchestvolıq jaqtan islewge múmkinshilik bere bermes edi. Degen menen respublika turmısı menen, onıń adamları menen jaqınnan tanısıwǵa járdem etti. Men barmaǵan rayon, kolxoz-sovxoz qalmadı desem lap emes. Ellikqala rayonınıń ashılıwına arnap «Shól dástanı» atlı syujetli poema jazdım. Soń «Tań ashıǵı» poeması dóredi. Erterekte «Báhár hám ǵarrılar» (1968) poemasın jazǵan edim.

6

-Ulıwma poemalarım:

1.Báhár hám ǵarrılar.

2.Shól dástanı.

2. Tań ashıǵı.

2.Komsomol bileti.

5.Sen haqqında qosıq.

6.Ellikqala.

7.Bulıt hám quyash.

8.Qardaǵı iz.

9.Urıs jıllarında.

10.Tazadan kelgen oqıwshı.

11.Alasapıran jıllar.

12.Ernazar Alakóz Xiywa zindanında.

-Járiyalanbaǵan poemalarım:

1.Miyirimsiz perzentler. (legenda)

2.Árman atlanısı.

3.Muhabbat qádiri.

-Teatrda qoyılǵan hám qoyılmaǵan pesalarım:

1.Kelin.

2.O dúnyaǵa mirát. (Urını qaraqshı bastı)

3.Jaralı júrekler. (Urısqa nálet - ǵ00q)

4.Eglengen báhár.

5.Laqqılar emlewxanada.

6.Mıńlardıń biri.

7.Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek.

8.Raxmet, kelin.

9.Mamamnıń jetinshi bayı. (Jetinshi papam)

10.Ínjıqtıń muhabbatı.

11.At qazıǵın aylanıp.

12.Qódireń gúller

13.Abıyǵa babıy.

13. Ólim jazası.

15.Hayal táǵdiri.

16.Yar diydarı. (Muxabbat samalı)

17.Payǵambar jasındaǵı kúyew.

18.Jáhánnemdegi jınayat. (qoyılmadı)

19.Hayallar patshalıǵında. (qoyılmadı)

20.Qańırap qalǵan uy. (qoyılmadı)

21.Eki kemeniń basın uslaǵan… (qoyılmadı)

22.Awıl qızı. (qoyılmadı)

23.Edige.

7

24 Alpamıs. (qoyılmadı)

25.Rawshanım qaydasan?. (qoyılmadı)

26.Asan bolshoy. (qoyılmadı)

27.Izban. (qoyılmadı)

-Prozalıq shıǵarmalarım:

1.Ayralıq qosıǵı. (povest)

2.Nóser. (povest)

3.Ómir hám ólim. (povest)

4.Aqıbet. (roman)

5.Gúrrińler.

6.Tuńǵısh muhabbat (roman)

7.Saqal (roman)

-Miniatyuralarım: (intermediyalar) júzden aslam.

-1 aktli pesalarım 20 dan zıyat.

-2 quwırshaq teatrı ushın pesa.

-9 televiziyalıq drama (2 bólimli) «Zarıgriyan».

Qoyılmaǵan teleseriallarım:

1.Palto

2.Qandar

3.Izban

8