Lekciya-1

1 – lekciya.

KOMPYUTER SISTEMALARÍ, OLARDÍŃ

KLASSIFIKAСIYASÍ HÁM ARXITEKTURASÍNÍŃ QÁSIYETLERI

Joba.

1. KOMPYUTER SISTEMALARÍ HÁM OLARDÍŃ

KLASSIFIKACIYASÍ

2. KOMPYUTER SISTEMALARÍ ARXITEKTURASÍNÍŃ

QÁSIYETLERI

Dáslep kompyuter sistemalarına berilgen táriyplerden birin atap ótemiz, onı tómendegishe ańlatıw múmkin: mámleketlik standartqa qarap kompyuter sisteması (KS) degende – informaciyanı ólshew, onıń formasın ózgertiw hám, qayta islew ushın arnalǵan, funkcional tárepten birlestirilgen, hámde tutınıwshıǵa, yaǵnıy paydalanıwshıǵa ol talap etetuǵın kóriniste informaciyanı usınatuǵın sistema túsiniledi. Kompyuter sistemaları – ólshew, esaplaw hám basqa járdemshi texnikalıq qurallar kompleksinen ibarat boladı.

Kompyuter sistemasın dúziwden maqset – qanday da bir procesti logikalıq basqarıw wazıypasın ámelge asırıw, texnikalıq diagnostika wazıypaları, kórinislerin qayta islew hám kópshilik basqada wazıypalardan birin yaki bir neshewin ámelge asırıw bolıp tabıladı.

Kompyuter sistemaların orınlanatuǵın wazıypalarına qarap kóz aldımızǵa keltiriw ushın ańsat bolǵan tómendegi túrlerin keltiriwge boladı:

- ólshemler ushın arnalǵan kompyuter sistemaları;

- avtomatlastırılǵan basqarıw ushın arnalǵan kompyuter sistemaları;

- texnikalıq dianostika ushın arnalǵan kompyuter sistemaları;

- kórinislerdi islew ushın arnalǵan kompyuter sistemaları hám taǵı basqa túrdegi házirgi waqıtta islep shıǵarılıp atırǵan kompyuter sistemalarınıń atın atap dizimin dawam ettiriw múmkin. Máselen video filmlerdi jaratıw processinde qollanılatuǵın kompyuter sistemaları, gazeta jurnal hám kitaplardı baspadan shıǵarıw kompyuter sistemaları hám taǵı basqa.

Endi bolsa kompyuter sistemalarınıń bir neshe belgilerine tiykarlanıp tómendegishe ulıwmalastırılǵan klassifikaciyasın keltiremiz:

1. Qollanılatuǵın tarawına qarap – sanaatta, bizneste, finans hám marketiń tarawlarındaǵı kompyuter sistemaları.

2. Basqarılatuǵın obyekttiń túrine qarap – kárxanadaǵı texnologiyalıq processlerdi basqarıw ushın arnalǵan KSları, proektlestiriwdi avtomatlastırıw ushın arnalǵan KSları hám kárxanı basqarıw ushın arnalǵan KSları.

3. Nátiyjeli informaciyanı qáytip qollanıwına qarap:

- informaciyanı-izlew sistemaları, olarda informaciyanı jıynaw, saqlaw hámde paydalanıwshınıń sorawına qarap kerekli maǵlıwmatlardı tawıp beriw wazıypaların orınlaydı;

- informaciyalıq-keńes beriwshi sistemalar, olar paydalanıwshıǵa qarar qabıl etiw ushın usınıslar beriw wazıypasın atqaradı;

- informaciyanı-basqarıw sistemaları, olar basqarıw ushın kerek bolatuǵın maǵlıwmatlardı jetkerip beriw wazıypasın orınlaydı.

70-jıllardıń ortalarında óz aldına kompyuterler birlestirilip – esaplaw sistemaları, yaǵnıy kompyuter sistemaları, keyinirek bolsa informaciyalıq-esaplaw sistemaları hám tarmaqları payda boldı. Elementler bazası texnologiyasınıń rawajlanıwı – orta, joqarı hám júdá joqarı integraciyalı integral sxemalardıń islep shıǵılıwı bunday ózgerislerge tiykarǵı sebeplerden biri boldı.

Intel firması tárepinen jeke kompyuterler ushın Intel 8086, 80286, 80386, 80486, Pentium I, II, III, IV processorları hám kompyuter isitemaları ushın islep shıǵılǵan joqarıdaǵı atap ótilgen processorlarǵa uqsas bolǵan processorlar 1980-1995 jıllar dawamında hám házirgi waqıtqa shekem izbe-iz islep shıǵarıla basladı.

Bul dáwirler dawamında kompyuterler, kompyuter sistemaları hám tarmaqlarına qarata ápiwayı bolǵan esaplawlardı orınlaw, tekstli fayllardı islew hám óz-ara almasıw sistemalarınan, házirgi waqıtta biz bilgen hám júdá quramalı bolǵan ámellerdi orınlaytuǵın sistemalarǵa aylandı.

Intel фирмаси томонидан шахсий компьютерлар учун Intel 8086, 80286, 80386, 80486, Pentium I, II, III, IV процессорлари ва компьютер тизимлари учун ишлаб чиқилган юқорида санаб ўтилган процессорларга ўхшаш бўлган процессорлар 1980-1995 йиллар давомида ва ҳозирга қадар ҳам кетма-кет ишлаб чиқарила бошлади. Bundayu ámellerge mısal etip tek ǵana ápiwayı tekstli fayllardı islew ǵana emes, al tekst quramında túrli sızıq hám súwretleri bolǵan fayllardı, video hám audio fayllardı islew hám basqada ámellerdi atap ótiw orınlı.

Házirgi waqıtqa kelip kompyuterler hám kompyuter sistemaları – informaciyalıq-esaplaw sistemaları retinde qollanılıp, maǵlıwmatlardı ólshew, toplaw, saqlaw, qayta islew hám processlerdi basqarıw wazıypaları ushın qollanılmaqta. Sonlıqtan kompyuter sistemaları hám informaciyalıq sistemalar terminleri sinonim terminler dep esaplap lekciyalardı dawam ettiremiz.

Kompyuter sistemalarınıń ishki arxitekturasın kórip shıǵamız. Kompyuter sisteması informaciya almasıw-esaplaw processlerin ámelge asırıw ushın quralǵan, quramında bir yaki bir neshe kompyuterleri yaki processorları bolǵan, hámde oz’iniń programmalıq támiynatı hám sırtqı qurılmaları bolǵan bir sistema bolıp tabıladı.

Bir kompyuterli kompyuter sistemasına mısal etip informaciyanı tele-islew sistemasın mısal etiw múmkin. Negizinde kompyuter sistemaları degende, kóp mashinalı hám kóp processorlı esaplaw sistemalarınıń variantları túsinilgen. Házirgi waqıtta bunday sistemalar – superkompyuterler dep ataladı.

Aldıńǵı kompyuter sistemaları tiykarınan esaplaw ámellerin parallel orınlaw jolı menen operativlilik hám isenimlilik sıyaqlı kórsetkishlerdi jaqsılaw maqsetinde dúzilgen.

Búgingi kúnde qollanılıp atırǵan kompyuter sistemaları ushın bolsa – paydalanıwshılarǵa hár túrli kórinistegi informaciyanı toplaw, saqlaw hám kerekli orınǵa jetkerip beriw xızmetlerin jaqsılaw hám onıń sapasın asırıw bolıp tabıladı. Bul jerde keń qollanılatuǵın kompyuter sistemaları degende kópshilik paydalanıwshılar tikkeley dialog ornatatuǵın tómengi dárejede jaylasqan kompyuter sistemaları haqqında sóz barmaqta. Joqarı dárejedegi kompyuter sistemaları paydalaniwshıları bolıp, óz aldına alınǵan paydalanıwshılar emes, al operatorlar, administratorlar hám solarǵa uqsas sistema yaki tarmaqtıń normal islewin támiyinlep turıwshı paydalanıwshılar túsiniledi. Bulardıń qatarına tarmaqlardıń birlesken jerlerindegi, yaǵnıy túymelerindegi superkompyuterlerdiń isin baqlap turıwshılarda kiredi. Búgingi kúnde esaplawlar tezligin hám sistemanıń isenimliligin arttırıw bolsa kóp processorlı kompyuter sistemaları bolǵan mine usı superkompyuterler ushın zárúr wazıypalar qatarına kiredi.

Kompyuter sistemaları – bir kompyuterli, kóp kompyuterli hám kóp processorlı sistemalar retinde qurıladı.

Kompyuter sistemaları – oparativ (on line) hám operativ bolmaǵan (off line) rejimlerinde islewi múmkin.

Kompyuter sistemaların basqarıw – oraylastırılǵan hám oraylastırılmaǵan tárizde ámelge asırıladı.

Kompyuter sistemalarınıń quralları – bir orınǵa toplanǵan halda, jayılǵan halda, maǵlıwmatlardı bir betli islew quralları retinde hám kóp betli islew quralları retinde qurıladı.

Tayanısh túsinikler

Kompyuter sisteması, informaciyanı ólshew, formanı ózgertiw hám islew, informaciyanı paydalanıwshıǵa usınıw, ólshewler ushın, avtomatlastırılǵan basqarıw ushın, avtomat túrde baqlaw ushın, texnikalıq diagnostika hám súwretlerdi cifrlı islew ushın arnalǵan kompyuter sistemaları.

Baqlaw sorawları

1. Mámleket standartlarına qarap kompyuter sistemalarına berilgen táriyplerden birewin atap ótiń.

2. Kompyuter sistemaların orınlaytuǵın wazıypalarına qarap klassifikaciyalaw.

3. Kompyuter sistemalarınıń belgilerine qarap klassifikaciyalań.

4. Kompyuter sistemalarınıń arxitekturasınıń qásiyetlerin aytıp beriń.