MD hám PQJ / Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde taǵam atamalarınıń beriliw principleri

21

Til úzliksiz rawajlanıwdaǵı qubılıs, sonlıqtan hár qanday til quramında tek

óz sózlik sózlerdiń aylanısta bolıwı hesh qanday múmkin emes. Sebebi qálegen til basqa tillik sózler, sonıń ishinde ózlestirme sózler arqalı da sózlik xor rawajlanıp, tolıǵıp baradı.

10. Basqa tilden kirgen taǵam atamalarına mısal etip tómendegi taǵam atamaların kórsetiwge boladı. Mısalı:

Shi kapustadan hám hár qıylı ósimlik japıraqlarınan islengen suyıq awqa, taǵam (QTTS, IV tom, 567-bet).

Salat baqsha ósimliklerinen hám miywelerinen tuwrap islengen awqattıń túri (QTTS, IV tom, 169-bet).

Shashlık isli temirge góshti maydalap ildirip, ottıń shoǵına pisirilgen et, kábap (QTTS, IV tom, 517-bet).

Borsh tuwralǵan kapustaǵa hár túrli ovoshlardıń qosımdısınan islengen suyıq awqat (QTTS, I tom, 335-bet).

Laǵman qamırdan jińishke, uzın etip islengen awqat, taǵam (QTTS, III tom, 226-bet).

Makaron qamırdan ishi quwıs etip islengen tútikshe, shiyki awqat taǵam (QTTS, III tom, 262-bet).

Pelmen qamırdıń ishine maydalanǵan góshti salıp pisirilgen awqat (QTTS, IV tom, 106-bet).

Pyure miywe yamasa palız eginlerinen maydalap islengen taǵam, awqat (QTTS, IV tom, 133-bet).

Ragu góshten, balıqtan hár túrli miywe jemislerden de maydalap tuwralıp, parǵa pisirilgen awqattıń túri (QTTS, IV tom, 134-bet).

Sonday-aq tilimizde unnan, qamırdan tayarlanatuǵın taǵam atamalarınan tómendegilerdiń tilimizge ózlestirme sózler sıpatında basqa tillerden awısqanlıǵın kóremiz. Mısalı:

22

Pecheńe un hám taǵı basqa nárselerdiń qosındısınan pisiriletuǵın nannıń bir túri. Qamırdan pisiriletuǵın túrli formadaǵı konditer taǵamı (QTTS, IV tom,

109-bet).

Pirog qamırdıń arasına gósh, balıq, kapusta, vareńe hámt.b. salıp duxovkada pisirilgen nan, taǵam (QTTS, IV tom, 112-bet).

Pryanik qamırǵa qant qosılıp pisirilgen konditerlik taǵam (QTTS, IV tom, 125-bet).

10. Qaraqalpaq tilinde awqat atamalarınıń dialektlik ózgeshelikler menen ushırasıwın tómendegi mısallarda kóremiz.

Ilimpaz O.Dospanovtıń qaraqalpaq tiliniń qubla dialekti boyınsha izertlewlerinde kúlshá sózi qollanıladı hám oǵan tómendegishe anıqlıq kirgiziledi.

Kúlshá/kúlshá mayda-mayda atızlar.

Bunday atızlar tiykaranın palız eginleri ushın arnaladı. Bir kúlshá keshir, bir kúlshá qawın ektim (Dosb)23.

Al házirgi ádebiy qaraqalpaq tilinde kúlshá bul nannıń bir túri bolıp esaplanadı. Sonday-aq «gúlshe kómiw» dizbegi de qollanılıp, bul sóz túsindirme sózlikte «iylengen qamırdı kishkene shórek túrine keltirip qollamta astına taslaw.

Mısalı: Anası Tilegenge bir gúlshe kómip hám qazanǵa qatırǵan eki nandı júktiń ústine qoyǵan eken» (Q.Ayımbetov).

Demek dialektlik xarakterge iye gúlshe sózi, házirgi ádebiy tilimizde nannıń túrin ańlatatuǵın gúlshe sózi menen túrlishe mánilerdi ańlatıp omonim sózler bola aladı.

Sonday-aq qubla dialektte «talqan»24 awqat ataması taqan quwırılǵan biydaydı, tarını qol digirmanǵa tartıp yamasa kelige túyip pisken un.

23 Доспанов О. Қарақалпақ тили қубла диалектиниң лексикасы. Нөкис: Қарақалпақстан,

1985, 229-бет.

23

Mısalı: Ózińdi shashsań shash, talqandı shashpa (N-xan).

Al arqa dialektte bul taǵam ataması usı mánide, biraq taqan túrinde fonetikalıq ózgeriske ushırap qollanıladı.

Taqan taǵam ataması frazeologiyalıq sózlerdiń quramında da shırasadı.

Mısalı: Taqanı tewsiliw óliw, dúńyadan ótiw.

Awzına taqan salǵanday úndemey, sóylemey otırǵan adamǵa baylanıslı aytıladı.

Demek, taqan hám usı sıyaqlı awqat atamaları xalqımızdıń turmısına erte waqıtlardan baslap-aq eniskenligin, tilimizde ónimli túrde, bir neshe mánilik ottenoklarda ushırasatuǵınlıǵın kóremiz.

Qubla dialektte «una» taǵam atı da qollanılıp kespas, unnan islenip mayda-mayda bólsheklerge bólinetuǵın suyıq tamaqtıń túrin bildiredi. Al una tiykarınan arqa dialektte qamırdan tayarlanatuǵın kespas awqat ataması.

Qubla dialekt aymaǵında «Chákiydá» sózi de qollanılıp, mánisi boyınsha súzbe, súzilgen ayran, qatıqtı bildiredi. Arqa dialekt wákilleri tilinde chákiydá awqat ataması. Tek súzbe túrinde ushırasadı.

Al dialektolog Yu.Ibragimov óz ilimiy jumıslarında «batıs aral boyı

ózbeklerdiń tilindegi tómendegishe atamadaǵı awqat túrlerin atap kórsetedi. Mısalı: yarma-djarma, sútash sútburush, sútguruch t.b.».

Sonday-aq ilimpaz awqatlardıń tayarlanıwına qaray júweri unınan tayarlansa júweri jarma, gúrishten tayarlansa gúrish jarma, tarıdan tayarlansa tarı jarma.

24 Доспанов О. Қарақалпақ тили қубла диалектиниң лексикасы. Нөкис: Қарақалпақстан,

1985, 249-бет.

24

Qamırdan tayarlanatuǵın kespas taǵamın óz ishki qurılısı boyınsha kespe

as dizbeginen kelip shıqqanlıǵı haqqında aytadı.

Al toylarǵa baylanıslı toy shórek,toy nan, toy qatlama nan atamaların mısallar arqalı dliylleyli. Ilimpaz bunnan tısqarı tómendegi taǵam atamalarına da dialektlik qollanılıwına qaray lingvistikalıq analiz jasaydı. Mısalı:

Gúrúshash gúrishten tayarlanǵan sorpa.

Shávlá gúrishten tayarlanǵan bókpen. Zaǵara

gúrish unınan tayarlanǵan nan túri. Sók tarıdan tayarlanǵan awqat.

Gúnji may gúnjiden alınǵan may.

Qabaq gómme, kádi kómme asqabaq t.b. palız eginlerinen tayarlanǵan

somsa.

Ashshı-dushshı palız eginlerinen tayarlanǵan salat.

Shalap qatıqtıń suw menen aralaspası.

Shirshay sút penen aralasqan shay túri. Shir sózi tájik tilinde sút mánisin ańlatatuǵınlıǵı atap ótiledi.

Ustxan bul tájik tilinde «súyek» mánisin bildirip, húrmetli miymanlarǵa beriledi.

Qaraqalpaq tilinde de ustaxan túrinde qollanılıp góshli taǵam pisirilgende

úyge kelgen sıylı miymanlarǵa, úy aǵzalarına jasına sáykeslendirip ustaxan gósh bólistirilip beriledi.

Aqsawlaq onsha úlken emes, juqa nan.

May sók sóktiń may menen aralasqan túri.

Tuvrama/doǵrama qamırlı awqatlarda gósh t.b. nárseler tuwralıp

tayarlanǵan awqat.

25

Taba nan tabada pisirilgen nan túri25.

Demek mısallarda kórsetilgen taǵam atamaları qaraqalpaq ádebiy tilinde de, dialektlerinde de túrlishe tillik ózgeshelikler menen ushırasadı.

11. Tilimizde ayırım belgili bayram sánelerine, belgili kúnlerge baylanıslı tayarlanatuǵın taǵamlar da ushırasadı.

Mısalı:

Jaslar jelkildesip júzleri jaynap, Qartlar shúkiranalıq insabın oylap, Nawrızlıq gójeler búlkildep qaynap,

Kópten kútken toydıń ánjamı keldi (T.Yu.

«Jarıqlıq nawrızdıń bayramı keldi»).

Mısallarda keltirilgen nawrızlıq góje bul nawrız bayramında qazanǵa u túrli taǵamlıq zat salınıp,arnawlı pisiriletuǵın awqat.

Belibaylı26 bul taǵam gúrish, másh, lobiya, sút, júweri unınan tayarlanatuǵın, analar jas bosanǵanda ishetuǵın awqat ataması.

Sáhárlik bul kóbinese oraza tutqan adamlarǵa tayarlanatuǵın awqat hám atınan-aq málim bolǵanınday sáhár waǵıtta jelinetuǵın awqat (QTTS IV tom, 194-bet).

Asabat ólimge tiyisli sadaqa, ólgennen keyingi beriletuǵın qarası, jetisi, qırqı, júzi, jılı.

Mısalı:

Malın soydı et boldı

Asabatı kóp boldı

Úsh tórt kúnniń ishinde

25Ибрагимов Ю. Лексико-семантическая группа наименований похлебок узбекских говоров Южного Приаралья. // Вестник ККО АН РУз. Нукус, 1997, №5, 137-бет.

26Қарақалпақ миллий тағамлары. Нөкис, 1988.

26

Tarqatıp bárin jep boldı (A.Dabılov). (QTTS I tom, 105-bet).

As-sadaqa bul da belgili máresimge baylanıslı tayarlanatuǵın awqatlardıń ulıwmalıq ataması ólgen adamlarǵa arnalıp beriletuǵın as-suw,

óliniń jolına beriletuǵın quday jolı sadaqa (QTTS Í tom, 102-bet).

Taǵam atamalarınıń qollanılıw dáwirlerin anıqlawda xızmet qılatuǵın jazba estelikler qatarınan eń áweli, Mahmud Qashqariydiń

«Devonu luǵot-it turk» shıǵarması kiredi.

Bul túrkiy sózler sózligi XÍ ásirde jaratılǵan bolsa da, túrkiy sózlerdiń beriliwi, qáwimler, tariyxıy shaxslar, elatlar haqqında maǵluwmatlar onnan bir

shıǵarmaları biz úyrenip atırǵan taǵam atamalarınıń negizin leksikalıq qatlamların anıqlawǵa járdem beredi.

Qaraqalpaqstan aymaǵında sóylesimlerdegi taǵam atlarınıń ózgeriwi taǵı sonısı menen áhmiyetke iye, bul aymaq wákilleri tilinde túrkiy tiller tariyxına tiyisli eń áyyemgi atlar saqlanıp qalǵan hám bahalı tabılma sıpatında kóriniwi itimalıqları ádewir kóbirek. Ásirese onıń dáliyli sıpatında sonı aytıw kerek ilimpaz N.Ikramova

27

óz jumısında «Devonu luǵat-it turk»te kórsetilgen 145 taǵam atlarınan 8 házirge

qatma (qatlama), kömäch, qamik, qanaq, qajaq (qaymaq), qurut, talqon, qimiz,

qagurmach, javgan ash, sagjag (sarı may), qijma ÿgrä sıyaqlı.

Bunıń ózinde-aq kórsetiliwinshe, Qaraqalpaqstanlı ózbekler tiline tiyisli eń áyyemgi taǵam atları kóbirek onıń shettegi sóylesim hám dialektlerde mádeniy oraylardan alıs awıllarda saqlanıp qalǵan.

Sonday-aq, jazba esteliklerde keltirilgen taǵam atlarınıń bazıları Qaraqalpaqstanlı ózbekler tilinde saqlanıp qalǵan bolsa, basqa birlikleri qaraqalpaq, qazaq, túrkmen tillerinde saqlanıp qalǵan bolıwı múmkin. Bul jaǵday bolsa usı tiller materialları quralı sıpatında til tariyxındaǵı eń áyyemgi taǵam atların úyreniwge járdem beredi. Bul, bir tárepten qaraqalpaq tili sózlik quramınıń umıtılıp

28

baratırǵan til elementlerin, til tariyxındaǵı anıq emes leksikgrammatikalıq hádiyselerdi úyretiw ushın imkaniyat jaratadı.

Jazba esteliklerde qollanılǵan taǵam atlarınıń kópshilik bólimi arxaik atlar. Máselen, Mahmud Qashqariydiń «Devonu luǵat-it turk» shıǵarmasındaǵı juga – qat-qat nan, ebmak – nan, söklÿnchÿ – quwırma, ÿzlÿk mÿn – maylı sorpa, mÿn

– sorpa, ÿzimma – súzbe, turmak – quwırdaq sıyaqlı.

Nawayı shıǵarmalarında maraq – sorpa, wtmak – nan sıyaqlı taǵam atları gónergen sózler.

Abu Hayyonnıń «Kitob-al-idrok li-lison al-atrak» shıǵarmasında gónergen taǵam atlarına sövlÿnch – quwırılǵan gósh, örmächäk – súzbe. Jamoliddin Turkiydiń «Kitob bulǵat al-mushtok fi luǵat-it-turk» shıǵarmasındaǵı cöklänchi

- quwırılǵan gósh, suchuq – qazı, chırlama – góshli somsa sıyaqlılardı kiritiw múmkin.

Abu Hayyonnıń «Kitob-al-idrok li-lison al-atrak» shıǵarmasında turaq –

«ashıǵan qoyıw sút» mánisin bildirgen.

Taǵam atlarınıń qollanılıw sheńberi hám tutınıwda bolıw dáwiri tariyxıy

ózgeriwsheń bolıp tabıladı. Sosiallıq turmıstıń, xalıq turmıs tárizi hám islep shıǵarıw quralları, sociallıq múnásibetlerdiń ózgeriwi menen tarmaq leksikalarıda ózgerip baradı. Ayırımları pútinley tutınıwdan shıǵadı, bazı birewleri tariyxıy sózlerge aynaladı, ayırımları málim fonetikalıq hám máni

ózgeriwleri menen qollanıwda dawam etiwi múmkin.

Qaraqalpaq tilinde awqat atamaları joqarıda kórip ótkenimizdey bir qansha leksika-semantikalıq ózgesheliklerge iye. Juwmaqlap aytqanda:

1. Qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları leksika tarawları óz salmaqlı ornına

iye.

29

2.Taǵam atamaları bay tematikalıq toparlardı quray aladı.

3.Taǵam atamaları frazeologiyalıq sózlerdiń quramında ónimli ushırasadı.

4.Sinonimlik qatarlar dúze aladı.

5.Házirgi ádebiy tilde ayırım sózler menen omonimlik qatnasta boladı.

6.Taǵam atamaları aymaqlıq xarakterine qaray dialektlik ózgeshelikler menen de ushırasadı.

7.Qaraqalpaq tili sózlik quramında belgili orınǵa iye.

30

II Bap. Taǵam atamalarınıń sóz jasalıwdaǵı ózgeshelikleri

Qaraqalpaq tilinde sóz jasalıw tarawı fonetika, morfologiya, leksika, sintaksis tarawları sıyaqlı tildiń belgili bólimi. Sóz jasalıw tilimizdegi túbir sózlerdiń hár qıylı usıllar menen basqa mánidegi sózlerge aylanıwın, yaǵnıy grammatikalıq formalardıń xızmeti menen tikkeley baylanıslı.

Tilimizde taǵam atamaları da sóz jasalıw ózgesheliklerine iye.

Taǵam atamaları atama xarakterine iye bolǵanlıqtan kóbinese atlıq sóz shaqabı xızmetinde ushırasadı. Ilimiy ádebiyatlarda atlıqlardıń sóz jasawshılıq

ózgesheligi boyınsha tómendegishe tártipte bólinetuǵınlıǵı atap ótiledi.

1.Affiksaciya (qosımtalardıń jalǵanıwı);

2.Sóz qosılıw (quramlı atlıqlar, jup atlıqlar, tákirar atlıqlar, birikken atlıqlar, qısqarǵan qospa atlıqlar, abbreviaturalar).

3.Leksika-semantikalıq usıl (substantivaciya).

4.Leksika-sintaksislik usıl (leksikalizaciya)27.

Awqat atamalarınıń atlıq sóz shaqabı xızmetinde keliwine qaray bir neshe toparlarǵa bólip qarastırıwǵa boladı.

1. Qamırdan islengen awqat atamalarınıń túbir atlıqlar túrinde qollanılıwı.

Bórek (atlıq) qamırdıń ishine máyek, gósh hám taǵı basqa nárseler salınıp suwǵa hám mayǵa pisiriletuǵın taǵam, as.

Aqsawlaq qamırdan arnawlı túrde júdá juqa etip pisirilgen nannıń túri. Aqsawlaq qaraqalpaqlardıń milliy awqatınıń birewi (QTTS, I tom, 62-bet).

27 *əзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Нөкис Билим, qoor, wi-бет.