MD hám PQJ / Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde taǵam atamalarınıń beriliw principleri

3

TEMA: QARAQALPAQ TILINIŃ TÚSINDIRME SÓZLIGINDE TAǴAM ATAMALARÍNÍŃ BERILIW PRINСIPLERI

Jobası

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Kirisiw

a)Qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları haqqında túsinik

b)Qaraqalpaq tilinde taǵam atamalarınıń izertleniwi

I Bap. Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligindegi taǵam atamalarınıń leksikasemantikalıq ózgeshelikleri

II Bap. Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligindegi taǵam atamalarınıń sóz jasalıwdaǵı ózgeshelikleri

Juwmaqlaw Paydalanılǵan

ádebiyatlar

4

JUMÍSTÍŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ

Temanıń aktuallıǵı: Qaraqalpaq tili – túrkiy tillerdiń ishinde óz rawajlanıw hám qáliplesiw jolına iye tillerdiń biri. Tilimizdiń toparlarǵa iye sózler kóplep ushırasadı. Olardan biri tilimizdegi taǵamlardıń atamaları.

Taǵam atamaları – bul leksikalıq birlik. Tilimizde kóplegen tematikalıq sózler toparı, olardıń kelip shıǵıwı, etimologiyası, ishki mánileri, strukturası yaki turaqlı sózler dizbegi xızmetinde, omonimlik xızmetlerde yaki tilimizdegi aymaqlıq bóliniwi, dialektlik ózgeshelikleri túrinde, grammatikalıq formalarda (morfologiyalıq, sóz jasalıw) keliwi ele izertlenbegen, óz sheshimin kútken máselelerden.

Sonlıqtan da qaraqalpaq tilinde taǵam atamaların izertlew máselesin leksikologiya tarawınıń ilimiy rawajlanıwı ushın áhmiyetli máselelerden dep esaplaymız hám tema óz ishine aktual máselelerdi qamtıydı.

Temanıń jańalıǵı. Pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq tili leksikasınıń belgili bir toparın quraytuǵın, tematikalıq jaqtan taǵam atamaları qatarın tolıqtıratuǵın leksikalıq birlikler tilimizde arnawlı túrde izertlenbedi. Biz jumıstı orınlawda Qaraqalpaq tiliniń tórt tomlıq túsindirme sózligi, folklorlıq shıǵarmalardan, zamanagóy ádebiyat wákilleri shıǵarmaları tilinen, dialektlik

ózgeshelikke iye sózlerden t.b. tillik materiallar arqalı taǵam atamaların

úyrendik.

Qaraqalpaq tilindegi taǵam atamalarınıń leksika semantikalıq hám grammatikalıq (sóz jasalıwdaǵı) ózgeshelikleri birinshi márte izertleniwi

– bul temanıń jańalıqlı tárepin belgileydi.

5

Teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları hám onı sistemaǵa salıp úyreniw qaraqalpaq tili leksikasınıń jan-jaqlama

úyreniwge tiykar boladı.

Taǵam atamalarınıń hár tárepleme úyreniliwi qaraqalpaq tili leksikasınıń sózlik quramınıń bir bólegi ekenligin lingvistikalıq analizlew onıń teoriyalıq

áhmiyetin belgilese, ámeliy jaqtan qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi studentleriniń, ulıwma bilim beretuǵın orta mektep oqıwshılarınıń awqat atamaların ele de tereńirek úyretiwge bolǵan talaplarına juwap beredi dep esaplaymız.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti hám wazıypaları.

Pitkeriw qánigelik jumısı óz aldına qoyǵan maqseti hám wazıypası boyınsha qaraqalpaq tili leksikasın ele de lingvistikalıq jaqtan rawajlandırıw máselelerin alǵa qoyadı.

Taǵam atamalarınıń leksika-semantikalıq ózgesheliklerin, sóz jasalıwdaǵı, taǵam atamalarınıń ishki qurılıs (strukturalıq) ózgesheliklerin ilimiy analizlew hám bul boyınsha ilimiy juwmaqlarǵa keliw – biz tárepinen tańlanǵan temanıń maqset hám wazıypaların óz ishine aladı.

6

KIRISIW

Qaraqalpaq tilinde taǵam atamaların – tilimizdiń leksikasınıń belgili bólegin quraydı. Adamzat jasap, tirishilik eter eken, onıń jasaw tárizinde awqatlıq zatlar, taǵamlar eń áhmiyetli orındı iyeleydi. Demek, taǵam atamalarınıń kelip shıǵıwı, qáliplesiwi, tillik xordan (fondtan) orın alıwı tábiyiy nárse. Sebebi taǵam atamalarında xalqımızdıń milliy turmısı, milliy sana sezimi de ózgeshelenip turadı.

Sózlik quram hám onıń rawajlanıwı haqqındaǵı másele onıń tiykarǵı qatlamlarınıń biri sıpatında tanılatuǵın arnawlı uǵımlardı ańlatıwshı atamalar sistemasın hár tárepleme tereń úyreniwdi talap etedi. Sebebi sózlik quramdaǵı sózlersiz ulıwma tilimizdegi sózlerdiń tillik qurılısı, mánisi boyınsha belgili juwmaqlarǵa kele almaymız. Sonıń ushın da tilimizdegi atamalardı úyreniw máselesi házirgi lingvistikalıq kóz-qarastan eń áhmiyetli máselelerden biri.

Qaraqalpaq tilindegi taǵam atamaları xalqımızdıń turmısınıń tariyxıy rawajlanıw ayrıqshalıqları, kún kórinisindegi jaǵdaylarǵa da baylanıslı.

Qaraqalpaq tiliniń leksikasınıń rawajlanıw barısı haqqında belgili ilimpaz, prof. N. A. Baskakov tómendegishe pikirlerdi bildiredı «Qaraqalpaq xalqınıń ekonomikası, mádeniyatı tili hám ádebiyatınıń rawajlanıwı óz gezeginde qaraqalpaq tili leksikasınıń, óndiris penen mádeniyattıń barlıq tarawlarına tiyisli terminologiyasınıń bayıwına sebepshi boldı»1.

1 Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова. Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков. T.IV, Лексика. 1962, 80бет.

7

Al prof. Esemurat Berdimuratov: «Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı kóp

ásirlik tariyxıy dáwirler dawamında qáliplesip, bul waqıtlar ishinde al kóp ǵana leksikalıq elementler menen bayıwı, solardıń ishinde terminler tiykarǵı orınlardıń birin iyeleydi»2 dep kórsetedi.

Tilimizdiń sózlik quramı,w onıń terminologiyasında izertleniwi tiyis máseleler kóp. Sebebi qaraqalpaq tiliniń leksikasında jámiyetlik turmıstıń barlıq táreplerine baylanıslı leksikalıq birliklerdi óz ishine aladı. Bul tárepinen alıp qaraytuǵın bolsaq, búgingi kún til biliminde tilimizdiń sózlik quramınıń bayıwında, hár qıylı óndiris tarawlarınıń keńeyiwi, sol tarawda qollanılatuǵın termin sózlerdiń belgili bir sistemasın payda etedi. Sonlıqtan da qaraqalpaq tilinde taǵam atamalarınıń terminlik tárepin lingvistikalıq analizlew, onı bir tártipke salıw qaraqalpaq til biliminiń ámeliy hám ilimiy máseleleriniń biri bolıp tabıladı.

a) Qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları haqqında túsinik

Sońǵı dáwirlerde jámiyetlik-siyasiy, sotsiallıq-ekonomikalıq turmıstıń túpkilikli ózgeriwi hám rawajlanıwı tiykarında sózlik quramda socialekonomikalıq, sonıń ishinde taǵam atamaları da kún sayın payda bolıp, tilimizge basqa tillik yaǵnıy ózlestirmeler sıpatında kirip atırǵanlıǵın bayqaymız. Bunıń baslı sebebi adamlardıń hám jámiyetimizdiń turmıslıq rawajlanıwı barısında basqa xalıqlar menen ekonomikalıq, doslıq múnásibetleri menen baylanıslı dep esaplaymız.Bul boyınsha belgili leksikolog ilimpaz, prof.E.Berdimuratov tómendegishe kózqaraslardı bildiredi: «Ádebiy tildiń rawajlanıwındaǵı obektiv talaplar nızamlılıq kem-kemnen qáliplesiwi hám jetilisiwi nátiyjesinde qaraqalpaq terminologiyası sistemasında ulıwma xalıqlıq norma dóredi, terminlerdi

2 Бердимуратов Е. Қарақалпақ терминологиясы. Нөкис, 1989, 60-бет.

8

arnawlı atama sıpatında tanıw hám tańlawdıń principleri, terminlerdiń jasalıw jolları nızamlılıq retinde tastıyıqlandı.

Nátiyjede, házirgi kúnde terminler qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında

ózine tán ayrıqsha ózgeshelik belgilerine iye boldı:

1.Termin arnawlı uǵımdı anıqlawshı atama;

2.Termin ilim hám texnika, jámiyetlik siyasiy turmıs hám mádeniyat, sanaat hám awıl xojalıǵı, t.b. baylanıslı arnawlı uǵımlardı dál anıqlaydı.

3.Anaw ya mınaw terminologiya tarawında hár qanday terminniń mánisi sáykes uǵımǵa teń keledi, sonlıqtan ol bir mánili yaǵnıy monosemyalıq sıpatta boladı.

4.Termin kásiplik mazmunǵa, ulıwma xalıqlıq belgige iye.

5.Terminler sózlik quramdaǵı eń háreketsheń hám udayı ózgerisler salıp turatuǵın ayrıqsha sózlik qatlamdı quraydı.

6.Terminde ádette qosımsha máni obrazlıǵı, qosımsha mánilik boyaw joq, biytárep funkcionallıq jaqtan arnawlı turmıs tarawına belgili hám tańlap qollanıladı.

7.Terminler rásmiylestirilgen leksikalıq birlikler, jámiyetlik baqlaw arqalı tártiplestirilip barıwǵa mútáj t.b.

Demek bul pikirlerdi tiykarǵa alsaq, qaraqalpaq tilinde awqat atamalarına tilimizdiń sózlik quramın bayıta aladı.

Sonday-aq taǵam atamaları tillik nızamlılıqlarǵa sáykes túrde rawajlanıp, qáliplesip baradı. Leksika semantikalıq kóz-qarastan qaraytuǵın bolsaq awqat atamaları basqa da til birlikleri sıyaqlı nominativlik máni ańlatqanı menen tillik

ózgerislerge ushırawı, qollanılıwı boyınsha gónerip yaki mánilik jaqtan keńeyip, tarayıp barıwı múmkin. Sebebi til úzliksiz rawajlanıp otırıwshı hám

9

ózgeriwsheńlikke beyim qubılıs dep bahalawımızǵa boladı. Bul jaǵınan qaraytuǵın bolsaq, taǵam atamaları tilimizde óz qollanıwshılıq órisi boyınsha turaqlı sózler quramında da keledi. Sebebi frazeologiyalıq sózler tilimizde sóz dizbekleriniń ajıralmaslıqtı talap etetuǵın, kúndelikli turmısında tayar halında ushırasatuǵın sózlerdiń ózgeshe toparı.

Naqıl-maqallar da usı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramında izertlenip, awqat atamalarınıń naqıl-maqallıq sózler quramında keliwi de ónimli ushırasadı.

Qaraqalpaq tilinde taǵam atamalarınıń izertleniwi.

Búgingi kúnde qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesip hám rawajlanıp baratırǵan bul dáwirinde oǵan ele de jańasha ilimiy kóz-qaraslar menen qarawdı, ilimiy hám ámeliy jaqtan túrlishe mashqalalardı elede tereńirek úyreniwdi talap etedi.

Olardıń biri taǵam atamaları bolıp ol qaraqalpaq tiliniń leksika tarawınıń izertlew obekti.

Tilimizde taǵam atamaları da bul eń dáslepki mánisi boyınsha

atama yaǵnıy sóz. Sóz bul til birligi bolıp tildiń hár qıylı tarawlarında hár qıylı usıl hám baǵdarlarda izertlenedi.

Tilimizde belgili predmettiń atamaları, olarda tematikalıq toparlarǵa bolıp

úyreniw máselesin kóp ilimpazlardıń miynetlerinde kóriwimizge boladı.

Mısalı: Karimxodjaev Sh.3, Pirniyazov K.4, K.Allanazarov5, Sh.Allaniyazova6, A.K.Pirniyazova7, A.Karibaeva8, K.Jaqsımuratov9,

3Каримхожаев Ш. Вопросы изучения терминов земледелия в каракалпакском языке.: Автореф. дис... канд. филол. наук. Ташкент, 1970.

4Пирниязов К. Формирование и развитие каракалпакской лингвистической терминологии.: Автореф. дис... канд. филол. наук. Алма-ата, 1989.

5Алланазаров К. Литературоведческие термины в каракалпакском языке.: Автореф.

дис... канд. филол. наук. Ташкент, 1985.

10

Q.Paxratdinov10, U.Dawletova11, J.K.Nurmaxanova12, Q.Bekniyazov13 hám basqa da ilimpazlardıń ilimiy izertlew jumıslarında, kandidatlıq dissertaciyalıq izertlewlerinde aytılǵan.

Bunnan kórip turǵanımızday awqat atamaları boyınsha óz aldına izertlew jumısı orınlanbaǵan. Bul biz tárepimizden orınlanıp atırǵan pitkeriw qánigelik jumısınıń ózine tán ilimiy jańalıǵın belgileydi.

Demek, atap ótkenimizdey qaraqalpaq tili leksikasında bir qansha atamalar lingvistikalıq jaqtan ilimiy izertlew obekti bolǵan menen, tilimizdegi awqat atamaları boyınsha arnawlı túrde islengen ilimiy izertlew jumısı joq. Degen menen awqat atamalarınıń dialektlik ózgeshelikli tárepleri O.Dospanovtıń14 monografiyasında, Yu.Ibragimovtıń15 maqalasında ilmiy tallanadı hám qaraqalpaq tiliniń ÍV tomnan ibarat túsindirme sózliginde16, qaraqalpaq tilindegi kórkem shıǵarmalarda, xalqımızda ushırasatuǵın taǵam túrleri boyınsha «Qaraqalpaq awqatları seyili»17 kitabında, basqa da bir qansha dereklerde awqat atamaları kóplep ushırasadı. Bul jaǵınan

6Алланиязова Ш. Термины прикладного искусства в каракалпакском языке.: Автореф. дис... канд. филол. наук. Ташкент, 1985.

7Пирниязова А.К. Пути формирования и развития общественно-политической лексики

в современном каракалпакском языке.: Автореф. дис... канд. филол. наук. Ташкент,

1986.

8Карибаева А. Становление и развитие спортивных терминов в каракалпакском языке.: Автореф. дис... канд. филол. наук.. Алма-ата, 1991.

9Жаксымуратов К. Формирование и развитие медицинских терминов в каракалпакском

языке. Автореф. дис... канд. филол. наук. Ташкент, 1991.

10Пахратдинов Қ. Животноводческая лексика в каракалпакском языке.: Автореф. дис...

канд. филол. наук. Нукус, 1992.

11Даўлетова У. Военная лексика каракалпакского языка.: Автореф. дис... канд. филол.

наук. Нукус, 1994.

12Нурмаханова Ж.К. Социально-экономические термины в каракалпакском языке.: Автореф. дис... канд. филол. наук. Нукус, 1999.

13Бекниязов Қ. Қорақалпоқ тилидаги мева и ваполиз номлари.: Автореф. дис... канд.

филол. наук. Нукус, 2006.

14Доспанов О. Қарақалпақ тили қубла диалектиниң лексикасы. Нөкис №арақалпақстан, 1977.

15Ибрагимов Ю. Лексико-семантическая группа наименований похлебол узбекских народов Южного Приаралья. // Вестник ККО АН РУз. Нукус, 1997, №5, 137-бет.

16Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Нөкис №арақалпақстан, 1982, T.I.

17Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Нөкис №арақалпақстан, 1984, T.II.