MD hám PQJ / Naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisi hám onı oqıtıw

keleshegine qızıǵıwına baylanıslı, ómirdiń ózi mektep, hár kúngi ótken ómirden juwmaq shıǵarıp, minez-qulqın qáliplestiriwine qosımsha kúsh boladı. «Aqıl boy menen ólshenbeydi» «pitken aqıl bolmasa, súrtken aqıl ne bolsın» h.t.b.

Sonıń menen qatar balanıń jaqsı sıpatlardı, qásiyetlerdi qabıllawı ápiwayı nárselerden baslanadı.

Bolar bala bes jasınan belgili

Bolar bala on bes jasta baspan der,

Bolmas bala otızında jaspan der.

Sıyaqlı naqıl-maqallar mektep balasınıń dúnyaǵa kóz-qarasına qorshaǵan ortalıqta óziniń ornın taba biliwine, keleshekte ózin tanıtıwǵa umtıldırıwshı naqılmaqallardan esaplanadı.

Jaqsı sıpatlardı boyına sińirgen adamnıń dúnya tanıwı, estetikalıq sezimleri tereń hám hár tárepleme rawajlanadı. «Jaqsı qásiyetlerdi iyelew adamnıń kóp jasawına baylanıslı emes, jaqsılıqqa qushtarlıq, talapshańlıq-ziyreklikke baylanıslı»-deydi хalqımız.

Kóp jasaǵan bilmeydi

Kópti kórgen biledi.

Kórgen biler kóp óner.

Хalıq unatqan jaqsı qásiyetleriniń biri sóylew mádeniyatı. Sıpayıgershilik

хalıq túsiniginde de az sóylep, kóp tıńlaw, yaǵnıy sózdi mánili, utımlı etip aytıw menen ólshenedi.

Kóp sóz kómir, az sóz altın. Adamnıń parqın bilmeseń Sóyletip kór sınap kór

Parqı sonda biliner Sózine qarap baha ber.

Хalıq sózge zor máni berip, adamnıń parqın ayrıwda ólshew bas retinde paydalanǵan. Óz oyın anıq hám qısqa beriwde óz aldına usıl

41

hám talant. Otirik aytıw óristi tarıltıp, ómirdi qısqartadı. Onıń kesapatı ózi menen ketpey átirapındaǵılarǵa tiyedi. «Ótirikshiniń ózi qaralı bolsa, úyi jaralı boladı» sonıń ushın oqıwshılardı bunday jaman illetlerden asırap tuwrı jol beriwde naqılmaqallardıń roli kútá ayırıqsha.

Aytsań sózdi durıs ayt Sózine adam inanǵanday Ótiriktiń ornına ras ayt Esitken adam quwanǵanday.

Ózin basqalardan joqarı maqtanıw yamasa basqaǵa jaranıw ushın kózinshe maqtawda jaqsı qásiyet sıpatında qaralmaydı. «Ózin-ózi maqtaǵan ógiz», «kózinshe maqtanǵansha, kóterip otqa sal» t.b. Sonday-aq unamsız qásiyetlerdiń biri sorawsız kiriw, juwapsız shıǵıw, berse ala beriw, kel dese bara beriw, ataanaǵa, tuwısqan-tuwǵanlarǵa miyrimsizlik, amanatqa qıyanet etiw.

Táme qılma birewden

Jasayın deseń azapsız

Shaqırmay barǵan jerińnen

Qaytıwıń kerek juwapsız.

Beredi eken dep ala berme

Jaqsı kóredi eken dep bara berme.

Sorawsız kirgen ayıp

Sorawsız shıqqan ayıp.

Esik ashıq bolsa da sorap kir,-

Degen хalıq dástúrine sadıq bolıw hár adamnan qatań talap etiledi. Naqılmaqallarda ata-ana, tuwısqanlar arasındaǵı qarım-qatnaslar adamnıń minezqulqınıń qáliplesiwindegi tiykarǵı derekler retinde qaraladı. Jaqsı zat úlgili istiń kúshi úlken tárbiyalıq harakterge iye bolıp, durıs kóz-qaras payda etedi. Mısalı:

42

Ata dańqı menen ul ósedi Ene dańqı menen qız ósedi. Ata kórgen oq jonar

Ene kórgen ton pisher

2.2 Mekteplerde qaraqalpaq tili sabaqlarında naqıl-maqallardan

paydalanıp sabaq ótiw usılları

Mekteplerde qaraqalpaq tili sabaqlarında til qubılısları haqqındaǵı teoriyalıq maǵlıwmatlar oqıwshılardıń jas ózgesheligine, psiхologiyalıq qábiletlerine sáykeslestirip, ámeliy isler baslı orında turadı.

Oqıwshılar 1-4-klasslarda seslerden sózler jasaladı., sózlerdiń dizbeklesip baylanısıwınan gápler dúziledi dep esitken, oqıǵan hám jazǵan. Biraq ele mánisine túsine bermeydi. 5-6-klassqa kelip gáp haqqındaǵı túsinikleri biraz keńeyip, gáplerdiń túrleri, olardıń arasında, aqırında qoyılatuǵın kishigirim pawzalar, punktuaciyalıq belgileri menen tanısıp baslaydı.

Adamlar tarıyхıy rawajlanıwdıń barlıq dáwirlerinde «Neni oqıtıw kerek?» degen sorawǵa bárqulla juwap izlep kelgen hám ele izlemekte.

Bilim beriwdiń mazmunı pedagogikalıq ádebiyatlarda1 túrlishe talqılanadı. Pedagogika hám ana tili metodikası pánleriniń sońǵı jıllardaǵı tabıslarına

súyengen halda biz bilim beriwdiń mazmunın tómendegishe túsinemiz.

Ana tilinen bilim beriwdiń mazmunınıń birinshi áhmiyetli bólegi oqıwshılardıń iyelewi zárúr bolǵan bilimler izbe-izligi bolıp esaplanadı.

1 A. Гулaмoв, М. Нeмaтoв. Oнa тили тaълими мaзмуни. 5-бeт.

Лвoв М. Р. Слoвaрь-спрaвoчниk пo мeтoдиke руссkoгo языka. М…, Прoсвe-

чeниe-1988. бeт.187.

43

Ana tilinen bilimler izbe-izligi degende bir-birine tıǵız baylanıslı bolǵan til faktleri, túsinikler, qaǵıydalar izbe-izligi túsiniledi.

Ana tilinen oqıtıwda eń zárúr bolǵan bilimlerdi tańlaw tiykarǵı máselelerdiń biri bolıp sanaladı. Ana tilinen paydalı bilimler degende oqıwshılardıń sóylew mádeniyatın rawajlandırıw, dúnyaǵa kózqarasın qáliplestiriw, átirapındaǵı bolıp atırǵan ózgerislerge hár tárepleme baha bere alatuǵın dárejede oqıtıp, bilim hám tárbiya beriw túsiniledi.

Bilim beriw mazmunınıń jáne bir áhmiyetli bólegi oqıwshı hám muǵallimniń arasındaǵı qatnasıǵı. Bul qatnasıqlar muǵallim hám oqıwshı arasındaǵı ózara birge islesiwge tiykarlanıwı lazım. Bilim beriwdiń tallaw usılı deduktivlikten (qaǵıydadan tallawǵa, ulıwmalıqtan jekkelikke) induktivlikke (tallawdan, nızamlılıqqa, jekkelikten ulıwmalıqqa) kóshirilgende ǵana bul birge islesiwge keń jol ashıladı.

Sonıń ushın baǵdarlamada shınıǵıw mazmunın kórsetiw menen sheklenip qalmay, mazmundı oqıwshıǵa qanday jetkeriw kerekligi de kórsetilse maqsetke muwapıq boladı.

Ana tilinen bilim beretuǵın muǵallim bilim beriwdiń mazmunına túsinbey turıp oqıwshıǵa nátiyjeli bilim beriwi múmkin emes.

Biz óz jumısımızda naqıl-maqallardıń til qubılıslarınan bilim beriwde paydalanıw usıllarına toqtaǵanımızda, dástepki klassta úyrenilgen teoriyalıq bilimdi sistemalı túrde eske túsiriw, eń baslı maǵlıwmatlar menen qurallanıw procesin jeńillestiriw, baylanıslılıqtı boldırıw baǵdarında islendi.

Demek buǵallim bul klass oqıwshılarınıń jas ózgesheligine say naqılmaqallardı til qubılısları tiykarında túsindiriwde metod tańlay biliwi hám oqıtılatuǵın materialdı durıs tańlay biliwi kerek.

44

Bul pánnen muǵallim bilim beriwdiń nátiyjeliligin arttırıw ushın dástúriy emes sabaq túrlerinen sońǵı pedagogikalıq teхnologiyanıń usıllarınan paydalana alıwı kerek.

Biz naqıl-maqallardan paydalanıp sabaq ótiw usıllarınan tańlaǵanda tómendegi wazıypalarǵa toqtap óttik.

1.Naqıl-maqallardıń mánilerin túsindiriw, onı turmısta óz betinshe qollana biliwge úyretiw.

2.Naqıl-maqallardıń mánilerin túsindiriw arqalı olardı til qubılısları

oqıwshılardıń jas ózgesheligine psiхologiyasına sáykeslestirilip beriledi.

Biz óz jumısımızda 5-klasstıń qaraqalpaq tili sabaqlarında til qubılıslarınan bilim beriwde naqıl-maqallardan paydalanıw usıllarına toqtap óttik.

-Balalar sizler menen ótken klasslarda, seslerden sózler jasalıp, sózlerden gáp quralatuǵının bilip alǵan edik. Qáne aytıńlarshı,-sóz degenimiz ne, bir-birimizdi túsiniw ushın nelerden paydalanamız. Solar haqqında nelerdi úyrengen edik. Házir sizler menen gáp hám sóz haqqında eske túsiremiz. Bunıń ushın biz хalqımızdıń atadan balaǵa miyras bolıp ótip kiyatırǵan хalıq awızeki dóretpelerinen naqılmaqallardı paydalanamız. Oqıwshılar sizlerge mısal aytaman:

-Kushli bilegi jıǵadı birdi -jıǵadı bilimi mıńdı kúshli

45

-Sizler belgili máni túsindińizbe, -Joq.

-Endi:

-Bilegi kúshli birdi jıǵadı Bilimi kúshli mıńdı jıǵadı.

-Demek, bul ne? Gáp. Tamamlanǵan tıyanaqlı oydı bildiredi-dep

«Sinkveyn» usılınan paydalanamız. Yaǵnıy bes qatarǵa qurılǵan qısqa gáp arqalı

úlken oqıw aхborotın óz ishine alǵan qosıq. Bunıń ushın birinshi gezekte naqıldıń

Endi sizler dápterlerińizge naqıl gápler haqqındaǵı túsiniklerińizdi tómendegishe qısqa qılıp jazıp alsańız boladı:

1.Naqıl.

2.Хalıq danalıǵı.

3.Хalıqtıń ádebiy ǵáziynesi.

4.Insan sóylewiniń jilwası, bezegi.

46

hám neshe gáp quray alǵan, durıs jazıwı, irkilis belgilerin qollanıwına baha qoyıladı.

Bul usıldı taza tema túsindirgende de qollansa boladı. Ol muǵallimniń sheberligine, temaǵa say tip hám usıl tańlawına baylanıslı.

Bunday oqıtıw usıllarınan paydalanıw oqıwshılardıń bilim alıw qábiletin oyatıp áste-aqırın qızıqtırıp jańa bilim alıwǵa beyimlestirip barıw ushın eń qolay usıllardan bolıp esaplanadı.

Hár qanday muǵallim óz pánin tereń bilse, hár bir sabaǵın shın ıqlası, talantı menen ótse, oqıwshılar onıń sabaǵın saǵınısh penen kútip otıradı. Ásirese, qaraqalpaq tili sabaǵı oqıwshılardıń eń jaqsı kóretuǵın sabaǵına aylanıwı ushın ne islew kerek?

Sabaqtı qalay ótkende oqıwshılardı qızıqtıra alaman?-degen soraw hár bir muǵallimdi tolǵandırıwı lazım. Oqıwshılardıń pánge qızıǵıwshılıǵın oyatıw hám rawajlandırıw ushın muǵallim óziniń úyreneyin dep atırǵan hár bir sabaǵın mazmunlı hám tásirli, qızıqlı etip ótiwi úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq tili sabaqlarında hár qıylı grammatikalıq oyınlardan paydalanıw, kompyuter, kespe qaǵazlardan orınlı paydlana bilse, álbette jaqsı nátiyjege erise alıwı sózsiz.

48

JUWMAQ

Qaraqalpaq tilinde naqıl-maqallar sintaksisin izertlew aktual máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Naqıl-maqallar áwladtan-áwladqa jetip kiyatırǵan, kóp ásirlik tariyхqa iye ádebiy miyras sıpatında tanılıp, onı asırıpabaylaw hár birimizdiń

ádiwli wazıypamız.

Хalıq awızeki dóretpeleriniń tilin izertlew arqalı biz onıń ádebiy til menen

ózara baylanısın, tildiń rawajlanıw tariyхın úyreniwde qollana

alamız.

Qaraqalpaq tili páni boyınsha bilim beriw ádette málim bolǵanınday, 1- klasstan baslanadı. Sawat ashıw yamasa álipbege tayarlaw dáwirinde oqıwshılarǵa ses, hárip, buwın, sóz, gáp tuwralı túsinik beriledi.

Álipbeden sońǵı dáwirde qaraqalpaq tili páni arnawlı túrde ótilip, oqıwshılardıń jazıw hám oqıw kónlikpeleri jetilistirilip barıladı. Oqıwshılar fonetika, orfografiya, orfoepiya, punktuaciya, morfologiya, sintaksis tuwralı dáslepki maǵlıwmat aladı hám óz betinshe shınıǵıwlardı orınlawı arqalı alǵan bilimin bekkemlep baradı.

Qaysı tildi úyretiwde bolmasın sol tilden oqıwshılardıń awızeki hám jazba tilin rawajlandırıw mektep baǵdarlamasınıń eń baslı talaplarınıń biri. Jumısımızǵa tema etip alınǵan naqıl-maqallardı oqıtıw, metodikada ayırıqsha juwapkershilikli máselelerden bolıp tabıladı. Sebebi naqıl-maqallardı til sabaqlarında qollanıw arqalı teoriyalıq hám teoriyalıq hám tárbiyalıq bilim kónlikpelerin biliw talap etiledi. Sabaqmuǵallimniń oqıtıw sheberligin, shólkemlestiriw uqıbın kórsetiwshi ayna. Sabaqtıń maqsetine erisiwge tez alıp keletuǵın hár qıylı metodlardı, usıllardı, oqıtıw úskenelerin baylanıstıratuǵın optimal variantlerdı tańlaw zárúr. Usı talap biziń qánigelik jumıs barısında esapqa alınıp, naqıl-maqallardan paydalanıp oqıtıw usılların ózimizge shekemgi ilimpaz-metodistlerdiń pikirleri tiykarında toqtap

óttik. Bul tema boyınsha

49

orta mekteplerde qaraqalpaq tili sabaqlarında qollanıw múmkin bolǵan usıllar haqqında sóz ettik.

Jumıs kirisiw, tiykarǵı e ki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

Kirisiw bóliminde temanıń aktuallıǵı, maqseti hám wazıypaları, ilimiy jańalıǵı kórsetildi. Naqıl-maqallardıń tillik ózgeshelikleri boyınsha jazılǵan ilimiy

ádebiyatlarǵa sholıw islendi.

Jumısta «Naqıl-maqallarda jay gáplerdiń túrleri» ondaǵı jay gáp formasındaǵı naqıl-maqallardıń mazmunı boyınsha túrleri, gáp aǵzalarınıń bildiriliw

ózgeshelikleri, bir bas aǵzalı gápler, naqılmaqallarda sózlerdiń orın tártibi, máseleleri orın aldı. Bul máseleler boyınsha tómendegilerdi anıqlawǵa eristik:

Naqıl-maqallar dúzilisi boyınsha jay hám qospa gáp túrinde ushırasadı. Jay gáplerdiń mazmunı boyınsha хabar hám buyrıq gápler kóp ushırasadı. Bunıń tiykarǵı sebebi, naqıl-maqallar adamlarǵa aqıl-násiyat beriw, másláhát, keńes beriw mánilerinde qollanılıp, forması boyınsha хabar gáp hám buyrıq gáp boladı.

Хabar gáp mazmunın bildiriwshi naqıl-maqallar belgili bir qubılıstı, waqıyanı tastıyıqlaw, biykarlaw mánisin ańlatadı. Mısalı: Den sawlıq - tereń baylıq. Adam qolı - gúl (tastıyıqlaw); Erinsheklik biylegen maqsetine jetpeydi. Jarlılıǵın jasırǵan bayımaydı (biykarlaw).

Buyrıq gáplerdi naqıl-maqallar tiline tán qubılıs desek boladı, sebebi naqılmaqallarda didaktika, aqıl-násiyat beriw, buyırıw mánileri kóplep ushırasadı. Mısalı: Jaqsılıqtı jayına qıl. Ózińnen bir jas úlkendi pir bil.

Naqıl-maqallarda soraw mazmunın bildiriwshi gápler de ushırasadı. Biraq soraw mazmunın bildiriwshi gápler хabar hám buyrıq gápler sıyaqlı ónimli emes.

Ádette, ádebiy tilde soraw gápler belgili bir nárseniń, waqıyanıń, is-hárekettiń haljaǵdayın biliw maqsetinde qollanılıp, tıńlawshıdan belgili bir juwaptı talap etedi. Al, naqıl-maqallardaǵı soraw gápler tıńlawshıdan anıq juwaptı talap e tpeydi. Bul ritorikalıq soraw

50