MD hám PQJ / Naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisi hám onı oqıtıw
.pdf
b) Konkret atlıqlar baslawısh wazıypasın atqaradı: Altın otta belli, adam miynette. Qus jańılıp torǵa túsedi, Er jańılıp qolǵa túsedi.
v) Abstrakt atlıqlar baslawısh bolıp keledi. Naqıl-maqallarda aqılnásiyat, adamlar arasındaǵı qatnas, izzet-húrmet, jaqsılıq, jamanlıq, dos, dushpan, awızbirshilik tuwralı pikirler jıynaǵı bolǵanlıqtan, bunda abstrakt atlıqlar kóbirek ushırasadı: Jaqsılıq jerde qalmaydı. Aqıl bazarda satılmaydı. Den sawlıq - tereń baylıq. Miynet abıroy qosadı, jalqawdı sumlıq basadı.
2. Naqıl-maqallarda tiykar hám dórendi kelbetliklerdiń substantivlesiwi arqalı baslawısh bolıp keledi. Bunday хızmette kelbetlik sózler qosımtalı da hám qosımtasız da qollanıladı. Mısalı: Batır bir ret óledi, qorqaq mıń ret óledi. Ónerli qor bolmaydı. Qayǵısız qara suwǵa semiredi.
Naqıl-maqallarda baslawıshlardıń substantivlesken kelbetlikler arqalı bildiriliwi ónimli qubılıs. Bul haqqında M.B.Balakaevtıń pikiri dıqqatqa ılayıq:
«Olar óz wazıypasında da, naqıl-maqallardıń sintaksisine tán bolǵan stilistikalıq usıl — pikirlerdi qısqa bildiriw wazıypasın atqaradı».á Mısalı: Ilimsiz bir jasar, ilimli mıń jasar. Jaqsı isi menen jaqsı. Sıpayı tońbas qaltırar. Erinshek etigine súrinedi.
Tómendegi jaǵdaylarda kelbetlikler substantivlesip baslawısh wazıypasında keledi:
a)Aytılıp atırǵan pikir kim ya ne haqqında ekenligi tıńlawshıǵa aldınnan belgili bolsa: Mergen awda biliner, batır jawda biliner.
b)Eger gáp sol aytılıp atırǵan adam haqqında bolsa, tek soǵan baylanıslı
belgi-sıpat substantivlesip, baslawısh wazıypasında keledi: Jaqsı is kúseydi,
Aqmaq qılısh isleydi. Jalqaw qarap otırıp sharshaydı.
3.Baslawısh sanlıq sózlerden de boladı. Sanlıq sózler, kóbinese substantivlesip kelgende usı хızmetti atqara aladı. Mısalı: Alarmanǵa altaw az, berermenge besew kóp. Birewi jamanlasa, ekinshisi iyterip saladı.
4.Baslawısh almasıqlar arqalı bildiriledi. I bet kóplik sandaǵı betlew almasıqları naqıl-maqallarda baslawısh хızmetinde qollanbaydı. I hám II bet
21
birlik sandaǵı betlik almasıqları naqıl-maqallarda az ushırasadı, sebebi kóbinese jasırın formada keledi. Mısalı: Sen oqısań, men toqıǵanman. Qızım saǵan aytaman, kelinim sen tıńla.
Belgilew almasıqları da naqıl-maqallarda baslawısh wazıypasında keledi. Mısalı: Hár kim eline, úyrek kóline. Hár kim sıylaǵannıń qulı. Hár kim óz tanısına batpan.
Bazarda mıń kisi bar,
Birew menen birewdiń ne isi bar,
Hár kim tanıǵanına sálem beredi.
Naqıl-maqallarda tómendegi halatlarda baslawıshlar jasırın formada
keledi:
a)Naqıl-maqallar ádette iyesi ulıwmalasqan gáp túrinde boladı. Bunday jaǵdayda naqıl-maqallardıń mazmunı konkret adamǵa emes, al kópshilikke qaratılǵan boladı. Mısalı: Ǵarǵıs alma, alǵıs al. Bolmas iske polat bol, Polattan da qattı bol.
Bunday gáplerde baslawıshtıń jasırınıwı stilistikalıq talapqa baylanıslı bolıp keledi. Bunda da tiykarǵı itibar ya obyektke, ya predikativqa qaratıladı. Mısalı: Dushpanǵa janıńdı berseń de, sırıńdı aytpa.
b)Naqıl-maqallarda baslawıshlar kóbinese feyildiń II bet buyrıq meyili arqalı
bildiriledi. Bunday jaǵdayda da , álbette, baslawısh jasırın formada keledi. Bul barlıq naqıl-maqallar ushın ózine tán belgilerdiń biri: Jatqan jılannıń quyrıǵın baspa. Kisi qolı menen ot ısırma. Ótken iske ókinbe. Biraq gáptiń iyesi atlıq hám atlıqlasqan sózler arqalı bildirilse, baslawısh jasırın bolmaydı: As mazasın tatqan biler. Gáp mazasın aytqan biler. Qıymıldaǵan qır asar.
5. Kelbetlik feyilden substantivlesiw arqalı baslawısh boladı. Naqılmaqallar tilinde baslawısh funkciyasında kelbetlik feyildiń -ǵan/-gen, -qan/-ken hám bolımsız -maǵan/-megen, ar/-mas formaları qollanıladı.
Eger anıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbeginiń anıqlanıwshı atlıq sózi qısqarıp, onıń predmetlik mánisi anıqlawısh wazıypasındaǵı
22
sózge ótse, kelbetlik feyil substantivlesedi.1 Mısalı: Uyalmaǵan buyırmaǵan astan ishedi. Erinbegen etikshi boladı. Bilgen tawıp aytadı, bilmegen qawıp aytadı.
Asıqpaǵan arbalı qoyanǵa jetedi. Bul gáplerdiń hámmesinde dıqqat etilgen kelbetlik feyiller substantivlesip, «uyalmaǵan, erinbegen, bilgen, bilmegen, asıqpaǵan» degen kelbetlik feyillerden keyin adam sózi qısqarıp, sol ataw formasındaǵı atlıq sózlerdiń predmetlik funkciyası kelbetlik feyildi bildiriwshi sózge kóshken.
Kelbetlik feyildiń -ar(mas) formasınıń kóplik, seplik hám tartım qosımtaların qabıl etip, substantivlesiwi qaraqalpaq tiliniń házirgi ádebiy tili ushın хarakterli emes. Bul formanıń seplik, tartım affikslerin qabıllap, substantivlesiwi siyrek jaǵdayda naqıl-maqallarda da ushırasadı.2 Mısalı: Kórmes - túyeni de kórmes.
Naqıl-maqallarda kelbetlik feyiller substantivlesip kelip, baslawısh
хızmetin atqaradı:
1) Gáptiń iyesin, yaǵnıy adam mánisin bildiredi: Bilgen bilgenin isler, bilmegen barmaǵın tisler. Úndemegen úydey báleden qutıladı. Sheshingen suwdan tayınbas.
2) Substantivlesip baslawısh wazıypasında kelgen kelbetlik feyil predmet yamasa belgili bir zat mánisin bildiredi. Mısalı: Esitpegen elde kóp.
6.Háreket atı feyillerdiń substantivlesiwi arqalı baslawısh wazıypasında qollanıladı. Mısalı: Úyreniw - ańsat, úyretiw - qıyın. Awırıw - astan. Aytıw - ańsat, islew - qıyın.
7.Ráwish sózler gápte substantivlesip keliw arqalı baslawısh wazıypasın bildiredi. Mısalı: Kóp qorqıtadı, Tereń batıradı, Kóp kópligin etedi.
Ráwish sózler basqa sóz shaqaplarına qaraǵanda gápte baslawısh wazıypasında siyrek ushırasadı.
2 *1зирги 3aрa3aлпa3 1дeбий тилини4 грaммaтиkaсы. С5з жaсaлы7 81м мoрфoлoгия,
Н5kис, qoor, wuu-бeт.
23
8. «Bar, joq» sózleri substantivlesiw arqalı gápte baslawısh bolıp keledi. Mısalı: Bar barın aytadı, joq jaǵdayın aytadı.
Qospa baslawıshtıń bildiriliwi
Baslawısh dara hám qospa sózlerden de, eki yamasa onnan da artıq sóz dizbeklerinen de, sonday-aq hár túrli gáp taqıletli toplamlardan da boladı. Sonıń ushın baslawısh dúzilisine qaray jay baslawısh, qospa baslawısh hám keńeytilgen baslawısh bolıp úshke bólinedi.
Birikpegen qospa sózlerden hám gáp aǵzalarına bólinbeytuǵın eki yamasa onnan da kóp sózlerdiń dizbeginen bolǵan baslawıshqa qospa baslawısh dep ataladı.
Qospa baslawısh tómendegi jollar menen bildiriledi:
1. Jasırın iyelik sepliginde turǵan sóz benen tartım jalǵawlı sóz ózara mánilik hám grammatikalıq jaqtan dizbeklesip, qospa baslawısh boladı. Bul naqılmaqallarda keń tarqalǵan. Mısalı: Er azıǵı - elden, jer azıǵı - jerden. El aǵası aqmaq bolsa, elin jolawshı talaydı. Atalar sózi - aqıldıń kózi. Mal alası - sırtında,
Adam alası - ishinde. Qol júyrigi - asqa, til júyrigi - basqa. Mal ashıwı - jan ashıwı.
2. Jalǵawlı iyelik sepligindegi sóz benen tartım jalǵawlı sóz ózara dizbeklesip mánilik jaqtan bir sorawǵa juwap berip, qospa baslawısh хızmetinde qollanıladı. Mısalı: Adamnıń qol - gúl, Mańlaydıń teri - nur. Bardıń isi párman menen,
joqtıń isi árman menen. Jaqsınıń úyi keńeyedi, jamannıń úyi kemeyedi. Kisiniń
atı tershildi, kisi kiyimi kirshildi.
3.Substantivlesken kelbetlik sóz benen atlıq sózler ózara qatar dizbeklesip, gápte hámmesi jıynalıp bir mánini bildirip, qospa baslawısh boladı. Mısalı: Er jigit eli ushın tuwıladı. Batır jigit maqtansa, ortaǵa attı saldım der, dushpannan ósh aldım der. Ǵarrı túye - baqırawıq, ǵarrı qoraz - shaqırawıq. Ustalı el dúzeler.
4.Substantivlesken kelbetlik feyil menen atlıq sózler ózara mánilik hám grammatikalıq jaqtan baylanısıp, qospa baslawısh хızmetinde qollanıladı.
24
Mısalı: Qaqalaǵan tawıq tuwmay qoymaydı. Jegen awız uyalar. Ańlısqan el el
bolmas. Jaramas ádet kóp bolar. Sasqan úyrek artınan súńgiydi.
5.Sanlıq sóz benen atawısh sózler ózara qatar dizbeklesip, gápte bir mánini bildirip, qospa baslawısh boladı. Bunday jaǵdaylarda sanlıq sóz sanlıq mánide ayırım qollanılmay, sońǵı sózdiń mánisi menen birigip, bir sintaksislik хızmette qollanıladı. Mısalı: Eki jaqsı bas qossa, qıl ótpeydi aradan, Eki jaman bas qossa, qol ketpeydi jaǵadan. Altı awız ala bolsa, awızdaǵını aldırar, Tórt awız túwel bolsa, tóbedegini túsirer. Kóp awız bir bolsa, bir awız joq boladı.
6.Qospa kelbetlikten, jup sózlerden hám hal feyil yamasa atawısh sózler menen kómekshilik хızmettegi háreket atı feyiliniń dizbeginen qospa baslawısh boladı. Mısalı: Qolań shashıń bolmasa, shashbaw taqpaq ne payda. Aq bilegiń
bolmasa, altı jerden qas qoyǵan bilezik salmaq ne payda.
Ádebiy tildegi qospa baslawısh хızmetin atqarıwshı menshikli atlıqlardıń dizbeklesiwi arqalı, adamnıń atı, familiyası dizbeklesip keliwi naqıl-maqallarda ushıraspaydı.
Keńeytilgen baslawısh hám onıń naqıl-maqallarda bildiriliwi Keńeytilgen baslawısh. Kelbetlik feyilli hám háreket atı feyilli toplamlardan
yamasa kelbetlik feyil menen háreket atı feyilleriniń basqarıwındaǵı sózler arqalı dúziledi.
Kelbetlik feyil hám háreket atı feyilli toplamlardan bolǵan keńeytilgen baslawıshlardıń quramına formallıq jaqtan sintaksislik tallaw júrgizgende, olardıń óziniń baslawıshı, tolıqlawıshı bar ekenligin kóriwge boladı. Biraq olar, haqıyqatında da, solay bolıp tallanıwǵa tiyisli emes. Sebebi olardıń hámmesi jámlenip, tiykarǵı mániniń orayı bolǵan kelbetlik feyil yamasa háreket atı feyillerdiń basqarıwında dizbeklesip, bir sorawǵa juwap berip, keńeytilgen baslawısh bolıp keledi. Bunı mına mısallardan kóriwimizge boladı: Atı júrmegen arısın tóbeleydi. Shegirtkeden qorıqqan egin ekpeydi. Qasqırdan qorıqqan toǵayǵa barmaydı.
25
Naqıl-maqallarda keńeytilgen baslawıshlardıń tómendegi túrleri ushırasadı:
1. Kelbetlik feyilli toplamlardan yamasa tiykarǵı sóz bolǵan kelbetlik feyildiń basqarıwında ózara mánilik hám grammatikalıq jaqtan dizbeklesip keliwinen keńeytilgen baslawısh boladı. Mısalı: Eki kemeniń basın uslaǵan suwǵa ketedi. Ayran ishken qutıladı, shelek jalaǵan tutıladı. Kóp jasaǵan bilmeydi, kópti kórgen biledi.
2. Ádebiy tilde -ıw/-iw/-w, -maq/-mek, paq/-pek, -baq/-bek, ǵı/gi, -qı/-ki, -ıs/-is hám t.b. formalı háreket atı feyilli keńeytilgen baslawıshlar ushırasatuǵın bolsa, bul formalar naqıl-maqallarda siyrek ushırasadı.
- Maq formalı háreket atı feyili seplik, tartım affikslerin qabıl etip, substantivlesedi: Qos awdarmaq - barıp - kelmek, qamır iylemek ólip tirilmek.
Naqıl-maqallarda bayanlawıshtıń bildiriliwi
Bayanlawısh - pikirdi bayan etetuǵın gáptiń negizgi bas aǵzası. Eki bas aǵzalı gáplerde bayanlawısh baslawıshtıń háreketin kim, ne qanday ekenin hám basqa da belgilerin bildiredi. Ádette, ol gáptiń aqırında turadı hám baslawısh penen sintaksislik jaqtan kelisip baylanısadı.
Bul jerde sonı atap ótiw kerek, naqıl-maqallarda bayanlawıshlar konkret máhál mánilerin bildirmeydi. Málim bir máhál formasında bolǵanı menen, dawam etip turıwshı waqıya-hádiyselerdi bildiredi.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi sıyaqlı, naqıl-maqallarda da bayanlawıshlar feyil sózlerden de bola beredi. Bayanlawısh bolatuǵın sózlerdiń feyil hám atawısh sózlerden bolıw ózgesheligine qaray, olar, tiykarınan, feyil bayanlawısh hám atawısh bayanlawısh bolıp ekirge bólinedi.
Feyil bayanlawıshlar. Naqıl-maqallarda da feyil bayanlawıshlar dara, qospa hám toplam túrinde ushırasadı. Usıǵan baylanıslı bayanlawıshlardıń dúziliw
ózgesheligine qaray, olarda jay hám qospa feyil bayanlawıshlar dep bólip qaraymız.
26
Jay feyil bayanlawıshlar dara yamasa birikken qospa feyil sózlerden boladı. Jay bayanlawıshlar naqıl-maqallarda feyillerdiń tómendegi túrlerinen boladı:
1. II bet birlik formasındaǵı buyrıq meyil arqalı bayanlawıshtıń bildiriliwi naqıl-maqallarda jiyi ushırasadı. Bunday buyrıq meyil formalarınıń ónimli qollanılıwı naqıl-maqallar ushın хarakterli ózgesheliklerden biri bolıp esaplanadı. Mısallar: Altın alma, alǵıs al. Isti bilip isle, Aqıldı qosıp isle. Anasın kórip qızın al, tabaǵın kórip asın ish.
Sonı da atap ótiw kerek, naqıl-maqallarda ádebiy tildegi sıyaqlı, buyrıq meyiller haqıyqıy buyrıq mánisinde emes, al tıńlawshıǵa aqılnásiyat, másláhát beriw mánilerin bildiredi. Mına mısallardı salıstırıp kóremiz:
1. - Háy jasawıllar, tart qılıshtı. Tiyme atama, shıǵıń urıs maydanınan-degen
ǵawırlı otawdı qorshap aldı (K.Sultanov). 2. Aǵayinge ótirik aytpa, dushpanıńa sırıńdı aytpa.
Mine, bul mısallarda ózgeshelikler kórinedi, birinshi mısaldaǵı buyrıq meyil formasındaǵı bayanlawısh kúshli buyırıw mánisine iye bolıp, ol kóterińki intonaciya menen aytıladı, al naqıl-maqallardı qandayda bir keńes, másláhát beriw mánisinde aytılǵanlıqtan, páseń intonaciya menen aytıladı.
2. Anıqlıq meyil formasındaǵı feyil bayanlawıshlar arqalı bildiriledi. Mısalı: Jaqsılar duslaspaǵa keldi, Sheshenler aytıspaǵa keledi. Qolı qıymıldaǵınnıń awzı qıymıldaydı. Jer de berseń beredi.
3. Naqıl-maqallarda feyil bayanlawıshlardan kóbinese -ar(mas) formalı kelbetlik feyilden bolǵan bayanlawıshlar kóp qollanıladı. Mısalı: Biykardan hámme bezer. Azıqlı adam sharshamas. Daraqtı jer kógerter. Adamdı miynet kógerter. Miynet muradıńa jetkerer. Sumlıq abıroyıńdı tókkizer. Jaqsınıń jatı bolmas, Jalqawdıń uyatı bolmas.
Qospa feyil bayanlawısh. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi bayanlawıshlar sıyaqlı, naqıl-maqallarda da qospa hám sostavlı feyil
27
sózlerden yamasa хızmeti jaǵınan birinen-birin bólip alıp qarawǵa bolmaytuǵın sóz dizbeklerinen bayanlawıshlar dúziledi. Qospa bayanlawıshlardıń tómendegishe túrleri ushırasadı:
1.Hal feyil menen kómekshi feyildiń qatar dizbeklesip keliwinen qospa bayanlawısh boladı. Mısalı: Jaqsı qońsını satıp al, Jamannan basıńdı tartıp al. Tawıp alsań da sanap al.
2.Naqıl-maqallarda ádebiy tildegi sıyaqlı edi, eken tolıqsız feyiller qospa feyil jasawda qollanılmaydı.
Jay atawısh bayanlawısh
Bayanlawıshtıń atawısh sózlerden bolǵan túrleri atawısh bayanlawısh delinedi. Dara yamasa birikken qospa sózlerden jay atawısh bayanlawısh boladı.
Naqıl-maqallarda jay atawısh bayanlawıshlar tómendegishe hár túrli sóz shaqaplarınan boladı:
1.Atlıq sózlerden jay atawısh bayanlawısh boladı. Mısalı: Ashıw - araz, aqıl
-dos. Otırǵan - boyra, júrgen - dárya. Ul-qızıń - dáwlet, Jaslıq - patshalıq.
2.Bayanlawıshları orın sepligindegi atlıq sózler arqalı da bildiriledi. Mısalı: Jeken - jerinde, Baqa - kólinde. Ananıń kewli - balada, Balanıń kewli dalada.
3.Bayanlawıshları barıs sepligindegi atlıq sózlerden de boladı. Mısalı: Et - etke, sorpa - betke. Aspazshı - puwǵa, tentek - dawǵa. Hár kim eline, úyrek
kóline.
4.Shıǵıs sepligindegi atawısh sózler jay atawısh bayanlawısh хızmetin atqara aladı. Mısalı: Mal - shaqınan, adam - tilinen. Awırıw - astan, daw - qarındastan. Aqıl - jastan, hasıl - tastan.
5.Bar, joq sózleri de bayanlawısh funkciyasında keledi: Aq sawıttıń jaǵası
bar, jeńi joq. Aqılım bar, aqsham joq. Shın jaqsınıń ashıwı bar, kegi joq. Qusta
sút joq, jılqıda ót joq.
28
6. Kelbetlik sózlerden jay bayanlawısh boladı. Mısalı: Qonaq qoydan juwas.
Úyreniw - ańsat, úyretiw - qıyın. As iyesi menen tatlı. Tanıǵan jerde boy sıylı. Tanımaǵan jerde boy sıylı, Tanımaǵan jerde ton sıylı.
7. Atawısh bayanlawısh funkciyasında modal sózler kerek, dárkar sózleri naqıl-maqallarda ushırasadı. Mısalı:
Eldiń awzın jappaǵa,
Elli ǵarı bóz kerek,
Batırǵa da jan kerek.
8. Atawısh bayanlawıshlar sanlıq sózler arqalı da bildiriledi. Mısalı: Tiyse - bes, tiymese - on bes. Er gezegi úsh, úshten keyin push.
Qospa bayanlawıshlar
Qospa atawısh bayanlawıshlar eki hám onnan da kóp atawısh sózlerdiń dizbeginen boladı. Naqıl-maqallarda qospa atawısh bayanlawıshlardıń tómendegi túrleri bar:
1. Jupkerlesiw konstrukciyasındaǵı atawısh sóz dizbegi qospa atawısh bayanlawısh boladı. Mısalı: Jaqsı sóz - jarım ırıs. Qazadaǵı balıq - qazandaǵı balıq. Den sawlıq - tereń baylıq.
2. Iyelik sepliginiń formasın qabıl etken atawısh sóz benen (atawısh sózler jasırın iyelik sepliginde de keledi) tartım kategoriyasınıń affiksin qabıl etken atawısh sózdiń qospa atawısh bayanlawısh bolıp kele aladı. Mısalı: Til - aqıl tárezisi. Bala - ómir gúli. Bala - adamnıń miywası. Miynet - ráháttiń tırnaǵı. Bilim - aqıldıń shıǵarǵı.
1.3Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları bas aǵzalardıń átirapına toplanıp, olardıń geyparaları bayanlawıshqa, ekinshi birewleri baslawıshqa yamasa atawısh sózden bolǵan ekinshi dárejeli aǵzalarǵa qatnaslı boladı.
Bas aǵzalardıń mánisin tolıqtırıp, olardı obyektlik, sapalıq, keńislik, waqıtlıq hám t.b. mánilerde túsindirip keletuǵın gáp aǵzalarına gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları delinedi.á
29
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaların anıqlaw hám olardı klassifikaciyalawda gáp
aǵzası хızmetindegi sózlerdiń tómendegi belgileri esapqa alınadı:
1)Gáp aǵzası хızmetindegi sózlerdiń mánisi;
2)Morfologiyalıq belgisi (bildiriliwi);
3)Gáptegi sózlerdiń sintaksislik baylanıs belgisi;
4)Túsindiriwshi hám túsindiriliwshi aǵzalardıń leksikalıq mánisiniń roli hám
t.b.
Demek, gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaların anıqlaw hám klassifikaciyalawda joqarıda kórsetilgen belgilerdiń birligi, tiykarınan, basshılıqqa alınadı. Ekinshi dárejeli aǵzalar joqarıdaǵı sıyaqlı ózgesheliklerine hám sintaksislik хızmetlerine qaray, tolıqlawısh, pısıqlawısh hám anıqlawısh bolıp úshke bólinedi.
Tolıqlawısh hám onıń bildiriliwi
Tolıqlawısh - bas aǵzalardan dúzilgen jay gáplerdiń strukturasın keńeytip, tolıqtırıp, is-háreket obyektin bildiretuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası.
Tolıqlawıshlar ataw, iyelik sepliklerinen basqa sepliklerde kelip, bayanlawısh penen tiykarınan, basqarıw, geyde jupkerlesiw usılında baylanısadı. Naqılmaqallarda tolıqlawıshtıń tómendegishe grammatikalıq formaları ushırasadı:
1. Tabıs sepligi - onıń tiykarǵı grammatikalıq belgi-kórsetkishleriniń birinshisi, sebebi usı sepliktegi sózlerdiń, sóz birikpeleriniń barlıǵı tolıqlawısh funkciyasında qollanıladı. Mısalı: Bermegendi berip uyalt. Jaqsını isinen bil.
Qulaq esitkendi kóz kóredi. Tandırdı qızǵanda jap hám t.b.
2. Barıs, shıǵıs, orın sepliklerindegi sózlerdiń, sóz birikpeleriniń kimge? Nege? Nede? sorawlarına juwap beretuǵınları, yaǵnıy sol sepliklerdiń qosımtaları tolıqlawıshtıń jáne bir grammatikalıq formaları bolıp e saplanadı. Mısalı:
Jalqawǵa is buyırsań, ózińe aqıl úyretedi.
30