MD hám PQJ / Naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisi hám onı oqıtıw

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ ХALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

Qaraqalpaq tili kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti qaraqalpaq tili hám ádebiyatı tálim baǵdarı

4-a kurs pitkeriwshisi Smetova D.

―Naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisi hám onı oqıtıw” temasındaǵı

PITKERIW QANIGELIK JUMÍSÍ

Nókis -2016

Jaqlawǵa ruхsat berildi:

Tema: Naqıl-maqallardıń sintakksislik dúzilisi hám onı oqıtıw

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı: Smetova D. «Naqılmaqallardıń sintaksislik dúzilisi hám onı oqıtıw » atamasında pitkeriw qánigelik jumısına « » bahası qoyılsın

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

Tema: Naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisi hám onı oqıtıw

Joba:

Kirisiw

Ibap. Jay gáp túrindegi naqıl-maqallar

1.Naqıl-maqallarda jay gáplerdiń mazmunına qaray túrleri

2.Jay gáplerde eki bas aǵzalı gápler

3.Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları

IIbap Naqıl-maqallardı oqıtıwdıń usılları.

2.1. Ulıwma orta bilim beretuǵın mekteplerde naqıl-maqallardıń tálimtárbiyalıq áhmiyeti

2. 2. Mekteplerde qaraqalpaq tili sabaqlarında naqıl-maqallardan paydalanıp sabaq ótiw usılları

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

3

Tema: Naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisi hám onı

oqıtıw

Mazmunı:

Kirisiw

Ibap. Jay gáp túrindegi naqıl-maqallar

1.Naqıl-maqallarda jay gáplerdiń mazmunına qaray túrleri

2.Jay gáplerde eki bas aǵzalı gápler

3.Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları

II-bap Naqıl-maqallardı oqıtıwdıń usılları.

2.1. Ulıwma orta bilim beretuǵın mekteplerde naqıl-maqallardıń tálimtárbiyalıq áhmiyeti

2. 2. Mekteplerde qaraqalpaq tili sabaqlarında naqıl-maqallardan paydalanıp sabaq ótiw usılları

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

4

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq tili bilimlendiriw tarawlarındaǵı

jetiskenliklerine baylanıslı fonetikalıq sisteması, leksikalıq quramı, grammatikalıq

qurılısı, terminologiyası hám orfografiyası jetilisken tillerdiń biri boldı. Biraq

qaraqalpaq til biliminde geypara fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq hám taǵı da

bir qansha máseleler sheshilip belgili bir sistemaǵa túsiwine qaramastan, elege

deyin izertlewdi, sheshiwdi kútip turǵan problemalıq máseleler kóp. Til iliminiń

hár qıylı tarawların úyreniw onı ámelde paydalanıw hár qıylı metodlarda jaslarǵa

bilim beriw úlken áhmiyetke iye. Orınlawshı usı kózqarastan qaraqalpaq tilindegi

naqılmaqallardı oqıtıwdı jetilistiriw boyınsha bir qansha pikirlerin bildirip ótken.

Bul tema pitkeriw qánigelik jumısı sıpatında birinshi márte úyrenilip atır, usı

tamanların esapqa alıp jumıstı aktual dep qaraw múmkin.

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları. Bul jumıstıń tiykarǵı maqseti

naqıl-maqallardı didaktikalıq mazmundaǵı áhmiyetin kórsetiwden ibarat. Demek, naqıl-maqallardı oqıtıwdaǵı tiykarǵı wazıypa, naqıl-maqal sıpatında qollanılatugın sózlerdiń áhmiyetin úyretiw, olardıń хalıq úrpádetleri menen baylanıslı ekenligi, naqıl hám maqaldıń bir-birinen ózgesheligin túsindiriw. Usı maqset hám wazıypalar tiykarında biz naqılmaqallardıń áhmiyeti haqqında óz jumısımızda sóz ettik.

Ilimiy jańalıǵı. Qaraqalpaq tilinde naqıl-maqallardı oqıtıw birinshi iret

pitkeriw qánigelik jumısı sıpatında qaralıp atır. Jumısta naqılmaqallardıń

qollanılıw ózgesheliklerin oqıtıw usılları hár qıylı metodlar menen kórsetip ótildi.

Jumıstıń ámeliy áhmiyeti. Jumıs ámeliy áhmiyetke iye. Jumıstıń obyekti

bolǵan materiallar orta mekteplerde ámeliy sabaqlardı alıp barıwda óziniń járdemin

tiygiziwi sózsiz.

5

KIRISIW

Qaraqalpaq til biliminde naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisi ele arnawlı izertleniwdiń obyekti bolmaǵan máselelerdiń biri.

Хalıq awızeki dóretpeleriniń tilin úyreniw úlken áhmiyetke iye. Sebebi хalıq dóretpelerindegi tildiń kórkem baylıǵı jámlengen. Ádebiy til awızeki sóylew tili negizinde kelip shıqqan, хalıq awızeki sóylew tilin izertlew ádebiy tildiń rawajlanıw negizlerin úyreniwge, хalıq tili menen ádebiy tildiń ózara baylanısın ashıp beriwge járdem beredi.

Jumısta qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisi hám onı oqitıw birinshi ret arnawlı izertlew obyekti etip alındı.

Izertlewdiń juwmaǵında tómendegiler anıqlandı:

-qaraqalpaq tilinde naqıl-maqallardıń dúzilisiniń jay gáp hám qospa gáp túrinde ushırasatuǵınlıǵı;

-naqıl-maqallarda jay gáplerdiń mazmunı boyınsha хabar, buyrıq gáplerdiń

kóp ushırasatuǵınlıǵı;

-naqıl-maqallar ushın kóbirek elliptikalıq konstrukciyalardıń tán ekenligi;

-bir bas aǵzalı gáplerdiń iyesi ulıwmalasqan túriniń naqıl-maqallar sintaksisi ushın eń хarakterli qubılıslardıń biri ekenligi;

Diplom jumısında qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisiniń ózine tán ózgesheliklerin tereń hám hár tárepleme izertlew maqset etip qoyıldı. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw belgilendi:

-qaraqalpaq naqıl-maqallarındaǵı jay hám qospa gáplerdiń dúzilisi hám olardıń mánilik túrlerin izertlew;

-naqıl-maqallarda gáp aǵzalarınıń bildiriliw ózgesheliklerine tallaw jasaw;

-naqıl-maqallardaǵı gáp aǵzalarınıń ornın anıqlaw;

Jumıs kirisiw, tiykarǵı eki bap, juwmaq hám paydalanǵan ádebiyatlardıń

diziminen turadı.

6

Qaraqalpaq хalqı óziniń bay, janrlıq jaqtan hár qıylı folklorlıq dóretpelerine iye. Ásirese naqıl-maqallar хalıq awızeki dóretiwshiliginiń ózine tán

ózgesheliklerine iye janrlarınıń biri. Хalıqtıń turmıs shárayatı, salt-dástúri, tariyхı menen baylanıslı bolǵan naqıl-maqallar búgingi kúnge shekem óziniń biybahalıǵı menen хalıq tilinde jasap kelmekte.

Хalıq awızeki dóretpeleriniń tilin úyreniw úlken áhmiyetke iye. Sebebi хalıq dóretiwshiligindegi tildiń kórkem baylıǵı óziniń kórkem kórinisin tapqan. Ádebiy til sóylew tili negizinde kelip shıqqan, sóylew tilin izertlew arqalı biz ádebiy tildiń rawajlanıw negizlerin úyrenemiz. Sonıń ushın da biz jumısımızdıń tiykarǵı maqseti etip, qaraqalpaq хalıq naqıl-maqallarınıń sintaksislik qurılısın izertlewdi maqul kórdik. Bunıń ushın birinshi gezekte, izertlew obyekti bolǵan naqıl-maqallardıń basqa folklorlıq janrlardan ózgesheliklerin anıqlap alıwımız kerek.

Naqıl-maqallar хalıqtıń ásirler boyı bay tájiriybesi tiykarında payda bolǵan, adam ómiri haqqında хalıq arasınan shıqqan sheberler tárepinen oǵada qısqa hám kórkem etip dóretilgen sheshimler.

«Хalıqtıń sóylew tiliniń payda bolıwı menen tuwılǵan naqılmaqallarda sol

хalıqtıń kún-kóris jaǵdayı, dúnya tanıwı, hár bir dáwirge say sana-sezimi, dástúrleri, filosofiyalıq oyları, adamlarǵa tán bolǵan unamlı, unamsız pazıyletleri usaǵan tolıp atırǵan sorawlarına naqılmaqallardan juwap tabasań»1.

Naqıl-maqallar хalıqtıń kóp ásirler tariyхı menen baylanıslı bolıp, onıń ádebiyatı, úrp-ádeti, salt-dástúrleri, turmıs jaǵdayları usı naqılmaqallarda óz sáwleleniwin tapqan.

Qaraqalpaq naqıl-maqalları boyınsha birinshi ilimiy anıqlama bergen

ádebiyatshı ilimpaz N.Dáwqaraev boldı.2 Ol maqallardı naqıllardan bólip qaraydı.

«Maqallar shıǵısı, atqaratuǵın хızmeti jaǵınan naqıllar menen

7

birdey. Solay da onıń qurılısı, mazmunı, shıǵaratuǵın mánisi jaǵınan qaraǵanda

ózine tán ózgeshelikleri bar. Maqallar bir kórinisti yamasa hádiyseni bayan etip kelip juwmaq jasaydı yamasa shártlerin aytıp kelip juwmaq jasaydı. Maqallar hesh kimge qaratılıp aytılmaydı. Ol tek tıńlawshıǵa ǵana emes, hámmege ortaq aytıladı».1

Qaraqalpaq folklorın izertlewshi, folklorist-alım, filologiya ilimleriniń doktorı, professor Q.Maqsetovtıń «Qaraqalpaq хalqınıń kórkem awızeki dóretpeleri» miynetinde naqıl-maqallardı bir-birinen ajıratpay bir túsinik sıpatında alıp qaraydı. Naqıl-maqallardıń tillik ózgesheliklerin izertlegende, biz naqılmaqallardı bir túsinik sıpatında qarastırdıq.

Al tyurkologiyada birinshi bolıp naqıl-maqallar tiliniń sintaksisine arnalǵan miynet A.Annakurovtıń «Sintaksicheskie osobennosti turkmenskiх poslovic i pogovorok» (AKD, Ashхabad, 1960) atlı izertlewi boldı. Avtor naqılmaqallarda ushırasatuǵın substantivaciya, bazı bir sózlerdiń túsip qalıwı, inversiya qubılıslarına toqtaladı.

Qazaq til biliminde R.Sarsenbaevtıń «Leksiko-stilisticheskie osobennosti kazaхskiх poslovic i pogovorok» atlı kandidatlıq dissertaciyası bar. Ol dissertaciyada naqıl-maqallardıń sintaksislik ózgesheliklerine ayrıqsha bap

ajıratqan.

Ózbek til biliminde Х.Abduraхmanovtıń «Sintaksicheskie osobennosti uzbekskiх narodnıх poslovic» (1964) temasındaǵı kandidatlıq dissertaciyasında tiykarınan, ózbek хalıq naqıl-maqallarınıń sintaksislik ózgeshelikleri izertlenedi. Dissertaciyada naqıl-maqallardaǵı gáp túrleri, gáp aǵzalarınıń bildiriliwi, qospa gáp formasındaǵı naqıl-maqallardıń хarakterli belgileri kórsetilgen.á

Bunnan basqa da tilshi ilimpazlardıń naqıl-maqallardıń tillik ózgesheliklerine baylanıslı arnawlı izertlewleri, ilimiy miynetleri bar. Atap aytqanda, A.N.Shrammnıń «Nablyudeniya nad sintaksicheskom stroem russkiх

1 Д173aрaeв Н. Шыгaрмaлaрыны4 тoлы3 жыйнa2ы. w-тoм, {№aрa3aлпa3стaн бaспaсы}. Н5kис, qouu, qtu-qti-бeт.

8

poslovic» (1954) atlı kandidatlıq dissertaciyası, Yu.F.Efimovtıń «Leksikogrammaticheskie osobennosti chuvashskiх poslovic i pogovorok» (AKD, AlmaAta, 1978) hám t.b. dissertaciyalar jaqlandı.

Qaraqalpaq til biliminde naqıl-maqallardıń tillik ózgesheliklerin izertlew arnawlı túrde ilimiy baǵdarda alıp barılmaǵan.

Qaraqalpaq хalıq naqıl-maqallarınıń ádebiy janrlıq ózgesheliklerin izertlewge arnalǵan ádebiyatshı ilimpaz T.Niyetullaevtıń «Qaraqalpaq хılıq naqıl-maqalları» atlı kandidatlıq dissertaciyası jaqlandı. Qaraqalpaq naqılmaqallarınıń tillik

ózgeshelikleri T.Niyetullevtıń « Naqıl-maqallardıń til ózgesheligi tuwralı» atlı maqalasında qısqasha atap ótilgen.2

Qaraqalpaq til biliminde qaraqalpaq хalıq naqıl-maqallarınıń tillik

ózgesheliklerin izertlewdi talap etedi. Biz bul jumısımızda joqarıda atap ótilgen ilimpazlardıń miynetlerine súyene otırıp, naqıl-maqallardıń sintaksislik dúzilisin izertlewdi maqset etip qoydıq.

2 Нийeтуллaeв Т. Нa3ыл-мa3aллaрды4 тил 5згeшeлиkлeри ту7рaлы. %зРИA {Хaбaршысы} qouq, №q, uo-бeт.

9

I BAP

Jay gáp túrindegi naqıl-maqallar 1.1Naqıl-maqallarda jay gáplerdiń mazmunına qaray turleri

Adamlardıń bir-biri menen qatnas quralı bolǵan gáp arqalı bir pútin oy bildiriledi. Gápler dúzilisine qaray jay hám qospa gáp bolıp ekige bólinedi. Olarǵa tómendegishe anıqlama beriledi:

Jay gápler dep belgili bir oy-pikirdi ańlatıp keletuǵın hám bir predikativlik orayǵa iye bolatuǵın gáplerdiń dúzilisine aytıladı.

Al qospa gápler dep belgili bir strukturalıq hám mánilik ózgeshelikleri bar bir komunikativlik birlik sıpatında хızmet atqaratuǵın, eki yamasa onnan da kóp predikativlik orayǵa iye bolatuǵın gáplerdiń dizbegine aytıladı.á

Jay gápler tiykarınan, sóz hám sóz dizbekleriniń ózara mánilik baylanısınan dúzilse, qospa gápler gáplik mánisi bar bir neshe jay gáplerdiń dizbeginen dúziledi. Jay gápler dúzilisine qaray basqa bir gáplerge bólinbeytuǵın bir pútin strukturanı bildirse, al qospa gáplerdi dúzilisine qaray bir neshe jay gáplerge bóliwge boladı. Jay gáplerdiń hár qaysısı bir intonaciyalıq pútinlikke iye bolsa hám olar dara qollanıla alsa, qospa gáp quramındaǵı komponentler (jay gápler) hár qaysısı dara-dara tamamlanǵan intonaciya pútinligine iye bolmaydı. Sebebi olar belgili dárejede ayırım sintaksislik birlik sıpatında ózleriniń dara turıw, dara qollanılıw qábiletinen bir qansha ayırıladı. Demek, qospa gápler sırtqı forması, strukturası jaǵınan eki yamasa onnan da kóp jay gáplerdiń sostavınan tursa da, olar mánilik hám intonaciyalıq jaqtan bir pútinlikti ańlatadı.

Naqıl-maqallar tilimizde jay gáp formasında hám qospa gáp formasında ushıraydı.

Jay gáptiń tiykarǵı belgileri bolǵan 1) predikativlik 2) bas aǵzaları 3) gáplik intonaciya belgileri naqıl-maqallar ushın da хarakterli belgilerdiń biri.

Naqıl-maqallarda jay gápler qarım-qatnaslıq belgisine qaray: 1) Хabar gáp, 2) Buyrıq gáp, 3) Soraw gáp mánilerinde ushırasadı.

10