MD hám PQJ / Qaraqalpaq xalıq dástanshılıq qosıqları arqalı jaslardı ruwxıy ádeplilikke tárbiyalaw

Ulıwma aytqanda analizdiń túrli kórinisi qosıq úyreniwge qaratılǵan bolıp, sonıń menen birge oqıwshılardıń qay dárejede dıqqat itibar menen muzıkanı tıńlaǵanlıqların, onı túsingenlik dárejesin, juwaplarında olardı qanday qollay alǵanlıqların kórsetedi. Mektepke oqıwshılar túrli tayarlıqlar menen keledi, sonıń ushın olardıń muzıkalıq tásirleniwleri de hár qıylı boladı. Olar balalar baqshasında, kórgen kino, radiodan, úlkenlerden esitken qosıqların ıńıldap eske túsiredi.

Kóp jaǵdaylarda bul shıǵarmalar quwanıshlı, ómir inam etiwshi, muzıka hám qosıq qatarları menen dıqqat itibarın tartadı. Balalardıń muzıkalıq qızıǵıwları turaqlı emes. Buǵan sebep tez ózgeriwsheń úlkenlerge eliklewi. Sonıń ushın muǵallim aldında úlken wazıypaóz oqıwshılarına tásirleniwlerin erkin baǵdar (orientr) alıwına úyretiw wazıypası turadı.

Lekin, hár túrli quramalı muzıkanı túsiniw balaǵa qıyınshılıqlar tuwdıradı. Muzıkanı jaqsı túsiniw ushın ses hám ses birlikleriniń qásiyetlerin, olardıń ózgeriwin, muzıkadaǵı pikir hám sezimlerin túsine biliw kerek. Muzıkanı túsiniw kıyınshılıqları sonnan ibarat, túrli kompozitorlardıń muzıka tili óz aldına qásiyetlerge (individuallıq, milliy, tarixıylıq) iye. Áne usı qásiyetlerdi balalar ajırata biliwleri kerek.

Balalarda muzıkaǵa bolǵan qızıǵıwdı payda etiwdi birinshi sabaqlardan aq baslaw kerek. Kesh baslanǵan jaǵdayda salmaqlı muzıkaǵa degen unamsız múnásibetler payda bolıwı hám bul múnásibetlerdi jeńiw, muǵallimge qıyınshılıqlar tuwdırıwı múmkin. Balalar túrli kompozitorlardıń túrli shıǵarmaların qansha tez-tez tıńlap tursa, sonshama olardıń dóretiwshiligine qızıǵıw oyanıp, olardıń shıǵarmaların basqalar ishinen ajıratıp alatuǵın boladı.

Zamanagóy oqıtıwshı-muǵallim kórkem melodik muzıkanı úyretiwde túrli esitiwdi kelbetlentiriwshi qurallardan paydalanadı.

Muzıkanı túsiniw ushın tek ǵana tıńlaǵanda emes, bálkim oqıwshılardıń vokal-instrumental atqarıwında da ámelge asırıladı.

21

Yaǵnıy balalar óz sezimlerin jetkerip beriwge háreket qılǵan paytları, intonaciyanıń kóbirek tásirli bolıwın, ritmikalıq sáykes keliw, tembr hám dinamikalıq birligi júzege keledi.

Joqarı sesli esitiw qábiletin rawajlandırıw, muzıkanı túsiniwdi támiynlep bermeydi. Sesler sáykesligin bálentlik, dawamıylıq, tembr, dinamika, qaǵazdan oqıw menen parıqlawı múmkin, lekin bunıń menen hesh nárseni seziniw bolmaydı.

Eń jaqsı pedagoglar, balalarda muzıkalıq kónlikpelerdi rawajlandırıp, tek muzıka tıńlawdı ǵana emes, bálki sezim-tuyǵıları menen onı qabıl etiwdi, mazmunına baylanıslı waqıyanıń ishine kirip seziniwdiń payda bolıwın hám olardı tásirli atqarıwǵa úyretedi, tárbiyalaydı.

Ózbekstan, sonıń ishinde Qaraqalpaqstan óz ǵarezsizliginen keyin jaslardı

ádep-ikramlıqqa tárbiyalawda ótmishtegi Ata-babalarımızdıń násiyatlarınan, kórsetpelerinen, bizge qaldırǵan bay miyraslarınan paydalanıwǵa keńnen jol ashıldı. Solardıń biri jas óspirimlerdi ruwxıy ádep-ikramlı etip tárbiyalawda milliy saz-

áspablarınıń, xalıq namalarınıń, xalıq qosıqlarınıń tutatuǵın ornı oǵada ullı. Húrmetli prezidentimiz I. A. Karimovtıń «Milliy kadrlar tayarlawdıń

baǵdarlaması hám bilimlendiriw nızamında», «Ruwxıy baylıq materiallıq baylıqtan mıń ese ústin turadı»- dep aytqanınday, ruwxıy baylıqtıń negizi bolǵan,- muzıka bul aqıl-oy pikirdiń karamatlı bulaǵı. Muzıka hár qashanda insannıń ómirlik joldası.

Muzıkalıq shıǵarmalar tariyx betlerin kóz aldıńa keltiredi. Shad bolıp quwansańda, qapa bolıp qayǵırsańda, miynet etseńde, dem alsańda muzıka hár dayım adam menen birge. Muzıkanıń taǵı bir ayırmashılıǵı-ol adamlardıń kewil-xoshın birlestirip, olardıń qarım-qatnasına sebepshi boladı. Muzıka bul balaǵa estetikalıq tárbiya beriw quralı. Estetikalıq tárbiya balalardıń sulıwlıqtı qabıllap seziniwi hám túsiniwi, jaqsı menen jamandı ayırıw, kórkemlik qızıǵıwshılıǵına qaratılǵan.

22

Muzıka estetikalıq tárbiyanıń anıq quralı eken, demek muzıka usı wazıpanı orınlaw ushın balada ulıwma muzıkalıq qızıǵıwshılıqtı oyatıw kerek. Muzıka balanıń sezimlerine tikkeley tásir ete otırıp onıń morallıq minezin qáliplestiredi. Muzıkanıń tásiri geyde úgitlew, siltewlerden kúshli boladı. Xalqımız tuwralı, ana-watan, tuwılǵan jer haqqındaǵı qosıqlar xalqımızǵa, Ana-watanǵa, tuwılǵan jerge degen súyispenshiliklerin arttıradı.

Al túrli xalıqlardıń, qońsılas tuwısqan xalıqlardıń qosıqları bolsa, olardıń úrip-

ádetlerin biliwge talaplandırıp, internacionallıq sezimge tárbiyalaydı.

Muzıka menen shuǵıllanıw mektep oqıwshılarınıń minez-qulqına, mádeniyatına tásirin tiygizedi. Sonday-aq muzıka balanıń aqıl-oy qábiletlerin janlandırıwshı qural bolıpta tabıladı.

Qosıq-sazǵa bolǵan mehir hár bir insanda boladı. Sırlı muzıka sesleri hám de janǵa jaǵımlı qosıq kimdi ózine tartpaydı deysiz. Ózińiz jaqtırǵan qosıqnamalardı esitken zamat kewlińiz kóterilip, qálbińiz lázzet aladı, qayǵı ǵamdı umıtasız. Hár qanday júrekti de ózine boysındırıwshı bul sırlı sesler, insanlardıń yaǵnıy adamzattıń oylap tapqan tapqırlıǵı, dóretiwshiligi demek. Biraq onı dúńyaǵa keltiriwshi sheber sazende bolıw hámmege de nesip ete bermeydi. Bunıńday sheber sazendelerdi, qosıqshılardı úlken talant iyeleri deydi.

Hár bir millettiń etnik kelip shıǵıw barısında kelip shıqqan hám de rawajlanǵan baqsıshılıq, jırawshılıq, sazendelik folklorlıq sániyat (kórkemóner) túri bolıp esaplanadı. Olardıń jaratılıwı hám rawajlanıwı atababalarımızdan baslanadı. Baqsıshılıq, jırawshılıq, sazendelik ónerlerimiz arqalı insanıylıq, watanǵa degen súyispenshilik mehir-muxabbat, sadıqlıq kibi muqaddes pazıyletler jetilisedi. Bular kóplegen ásirlerden ótip xalıq awız-eki tvorchestvosı tilden-tilge, awızdan-awızǵa ótip búgingi kúnimizge kelip jetken. Dástanlardı, olardaǵı terme tolǵawlardı, qosıqlardı xalıqqa jetkiziwde jırawbaqsı, qıssaqan-shayırlardıń xızmetleri oǵada ullı.

23

Tariyxqa názer taslasaq, ertede baqsı-jıraw, qıssaqanlardıń xalqımız arasında abırayı barqulla joqarı bolǵan. Sebebi jırawbaqsı, qıssaqanlar tek ǵana yadıkesh, sózge sheber, suwırıp salma shayır bolıp ǵana qalmay, sheber sazende, kúshli dawıs iyesi, qosıqshı sıpatında da xalıqtıń itibarın ózine qaratqan. Sonıń ushında olar ushın

úlken-úlken jıyınlarda, toy merekelerde, arnawlı orın tayarlanıp, bul jerge jıynalǵan tamashagóyler baqsı-jıraw, qıssaqanlardıń hónerin tıńlap súysingen. Bul dástúr búgingi kúnimizde de kópshilik jerlerde saqlanıp, dawam etip kelmekte.

Kórkem-óner sheberleri bolǵan jıraw baqsılarımız ruwxıy baylıǵımız dástan, terme-tolǵaw, xalıq qosıqlarınıń propogandalawshısı hám házirgi kúnimizgeshe saqlanıwında úlken úles qosıp kiyatırǵan muzıka mádeniyatı salasındaǵı kórkem-óner iyeleri bolıp tabıladı. Muqaddes «Quraniy Karim» di gózzal dawıs iyeleri tárepinen Qiráát benen ózine say dawısqa salıp oqıw da ázelden ádet bolǵan. Onı jaǵımlı dawısqa iye insan qiráát penen oqısa adamlardıń qáliblerin lárzege salıw menen birge oǵan sheksiz kúsh-quwat, basıqlıq, isenim hám muxabbat baǵıshlaydı.

Hár bir millettiń tiykarı sıpatında birinshi «Ana tili» tursa, ekinshi onıń «milliy mádeniyatı», dóretiwshilik óneri, turadı degen sóz bar xalıqta. Sebebi ol xalıqtıń tarıyxiy jollarında záńgiles bolıp onıń quwanıshı, qayǵısı, tileklerine muńlas bolıp ásirler boylap qáliplesedi hám keleshekte de sol xalıqtıń tilegi hám ıqlası menen óz qáddine shıray qosıp rawajlanıp baradı.

Shınında da folklordıń qaysı bir tarawın alıp qarasaqta, onıń tamırları eń birinshi bolıp «Ana watan» tuyǵısınan baslanadı.

Ullı ilimpazımız Qallı Ayımbetov óziniń «Qaraqalpaq folklorı» miynetinde mınanday pikirlerdi aytıp ketken.

24

«Awız ádebiyatı burın baspa sóz arqalı emes, al jırshılarımız tárepinen (yaǵnıy jıraw, baqsı, sazende, qıssaxanlar hám taǵıda basqalar) janlı atqarıw arqalı taraydı».

«Xalıq jırshıları awız ádebiyatın jırlap aytqanda, óz zamanınıń saxna óneri, muzıka óneri menen jırshılıq ónerin birge meńgerip bir ózi ǵana atqarǵan. Olar ónerge óner qosıp, awız ádebiyatınıń túrli janrları payda boladı», dep óziniń bahalı pikirlerin aytıp ótedi.

Máselen jırawlarımızdıń jırlaǵan dástanların yaki baqsılarımızdıń, sazendelerimizdiń atqarǵan qosıq hám sazların, qıssa jolı menen shıńqobız namaların, hayal-qızlarımız aytqan salt qosıqların (besik jırı-háyiw, háwjar, joqlaw, sıńsıw, xoshlasıwların) alıp qarasaq, olar biri-birine usamaǵan halda, reńbereńlik sheberligi menen xalqımızdıń turmısı’n, tábiyat gózzallıqların, qayǵı hám quwanısh sezimlerin, kewil soqpaqlarınıń gózzal tolǵawlarınıń hár qaysısı ózine tán ırǵaq naǵıslarına bólenip súwretlengenin kóremiz.

Bul álbette folklordıń yaǵnıy dóretiwshilik óneriniń, xalqımızdıń arasında ayırıqsha itibarǵa iye bolǵanlıǵın hám ruwxıy baylıǵımız retinde omirimiz benen qanshelli tıǵız baylanısta bolıanlıǵın bildiredi.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti Í’.A.Karimovtıń «Joqarı manawiyat jeńilmes kúsh» miynetinde muzıka kórkem ónerine tómendegishe pikir bildiredi. Ínsannıń ruwxıy kamalǵa keliwi haqqında sóz eter ekenbiz, albette bul maqsetke muzıka ónerisiz erisip bolmaydı.

Házirgi kúnde jámiyetligimiz aldında turǵan eń áhmiyetli wazıypalardıń biri adamlardıń qálbinde joqarı ruwxıylıq

25

paziyletlerdi kamalǵa keltiriw, jetilistiriw, milliy oy pikirdi qáliplestiriw, jaslardı bay mádeniy miyrasımızǵa hurmet, watanǵa muhabbat, Ǵárezsizlik ideyalarına sadıqlıq ruwxında tárbiyalawdan ibarat.

Jaslarımızdı ruwxıy jaqtan bay, ádep-ikramlı, xujdanlı, taza, sap deneli, watanǵa sadıq, tuwılǵan jerge xujdanı menen xızmet etetuǵın etip tárbiyalaw ulıwma xalıqlıq wazıypa bolıp qaralmaqta.

Grek hám oraylıq Aziya ilimpazlarınan Platon, Aristotel’, Pifagor, AlXorezmiy, Ibn Sina, Beruniy hám Abduraxman Jamiyler tárepinen joqarı baxalanǵan muzıka mádeniyatı - insanlarǵa lázzet hám zawıq baǵıshlaw menen qatar, olardı miynetke, erlikke, azatlıqqa hám ruwxıy gózzallıqqa tárbiyalawda áhmiyeti ayırıqsha ekenligin óz miynetlerinde aytıp ketken.

Qaraqalpaq folklorı xalqımızdıń turmısın hár tárepleme sáwlelendirip,

ózine tán kóplegen janrları menen rawajlanıp kelgen.

Burınǵı duzimde biz internacionallıq kórkem ónerdi jaratıp, ózimizdiń milliy kórkem-ónerimizdi, muzıka mádeniyatimyazdı, umıtıp bardıq. Anıǵıraq aytqanda milliy mirasımızǵa tek tariyxiy eksponat kóz qarasında qarap, olar kúndelikli xalıq turmısında aytılmay keldi hám sol sebepli umıtılip bardı.

Al kórkem-ónerdiń ózine tán qasiyetiniń biri de sonda, ol tek atqarılıw waqtında ǵana insannıń júregine jete aladı hám sol atqaılıw sheberligine baylsnıslı bolǵan dárejede ózine jarasqan jaǵımli nalaları, shıraylı qayırımları, mazmunı h.t.b. qásietleri menen tásir jasaydı.

26

Búgingi kúni mámleketimiz óz ǵárezsizligine eriskennen keyin, tarıyxımızǵa,

úrip-ádetlerimizge, ulıwma milliy mádeniyatımızǵa degen kóz qaras ayırıqsha itibarǵa ılayıq jolǵa qoyılmaqta.

«Ótmishin bilmegen xalıqtıń keleshegi joq» degen, Prezidentimiz

I.Karimovtıń aytqan sózi úlken áhmiyetke iye.

Bunda xalqımızdıń óziniń tariyxın, ata-babadan kiyatırǵan mádeniy miyrasın, mádeniyatın, ádebiyatın, kórkem-ónerin, úripádetlerin biliwge hám olardı hár tárepleme tereń úyrenip, rawajlandırıp barıwǵa shaqıradı.

Usı baǵdarda respublikamızda keyingi jılları biraz unamlı jumıslar islenip atır. Máselen 1992-jılı Nókistegi J.Shamuratov atındaǵı kórkem-

óner kolledjinde milliy muzıka bólimi ashıldı hám búgingi onıń talabanları jıldan-jılǵa kóbeyip artıp barmakta.

Bunnan tısqarı Respublikamızdıń barlıq muzıka mekteplerinde de milliy muzıka bólimleri ashılıp, olarda óspirim jaslarımız ata - babalarımızdan kiyatırǵan milliy-baylıǵımızdı úyrenip, tárbiya almaqta.

Kelkshek jaslarımız milliy miyraslarımızdı tereńnen – tıyanaqlı hám sawatlı ráwishte úyrenip barıw ushın qolaylı sabaqlıqlar hám óqıw qollanbalar da jaratılmaqta.

«Muxalles» milliy duwtarshılar ansambli de óziniń tınımsız miyneti, izleniwleri arqasında óz repertuarı hám atqarıwshılıq sheberligi menen xalıqtıń dıqqatın ózine tartıp, respublikalıq mádeniyat maydanında óziniń húrmetli ornına iye bolmaqta. Sonıń menen birge, úlken kontsertlerde, dekadalarda belsene qatnasıp, hátteki ansambl aǵzaları sırt ellerdegi bolıp

ótken kontsertlerde qatnasıw dárejesine de jetisip ketti.

27

Milliy muzıkamızdı propagandalawda televidenie tárepinen de bir neshshe kósetiwler shólkemlestirilip, jaqsı jumıslar islenbekte.

Bul televiziyalıq kórsetiwlerdiń milliy muzıkamızdı propagandalap barıwda, onı úyrenip barıwda hám pikirler oyatıp adamlardıń qızıǵıwshılıǵın arttırıwdaǵı áhmiyeti ayrıqsha bolmaqta.

Mámleketimizdiń ǵárezssizlik siyasatı házirgi waqıtta sırt el mamleketleri menen mádeniy qatnasıqlarǵa keńnen jol ashıp berdi. Bular hár qıylı tematikadaǵa festivallardı, kontsertlerdi, mádeniy almasıqlardı quraydı.

Bul háreketler bir jaǵınan xalıq aralıq doslıqtı bekkemlese, ekinshi jaǵınan milliy muzıkamızdı keń awditoriyaǵa alıp shıǵıwda, pikirler almasıp mádeniy baylanıslar jasawǵa imkaniyat jaratadı.

Mine usınday kontsertlerde ataqlı baqsı-jırawlarımız hám jánede quwanarlısı joqarıda aytıp ótken jumıslar nátiyjesinde ósip shıqqan talantlı jas jigit-qızlarımız da, solar menen bir qatarda ózleriniń meńgergen baqsıshılıq, jırawshılıq, sazendeshilik ónerleri menen qatnasıp óz úleslerin kospaqta.

Joqarı’da aytılǵan jumıslardıń barlı’ǵı da álbette biziń milliy muzı’kamı’zdı’ń jáne de rawajlanı’p barı’wı’na unamlı’ tásirin tiygizedi.

Biziń baslı wazıypamız usinday bay miyraslarımızdıń qádirin biletuǵın, olardı tereńnen úyrenip, ele ashılmay atırǵan qırların, jollarin tawıpjarastirıp milliy muzikamızdı rawajlandırıp baratuǵın qanigelerdi tayarlaw.

Bul máselelerdiń eń áhmyetli jeri, óziniń spetsifikasına baylanıslı

«milliy muzıkamız», ózimizdiń xalıqtıń ishinde ǵana hám ózimizdiń oǵan degen ıqlasımızdıń, húrmetimizdiń,

28

xızmetimizdiń arqasında ǵana tolıq jasap hám tolıq rawajlana aladı, hám basqa xalıqlar qatarı dúnya júzlik arenada xalqımızdıń atın shıǵara aladı.

Sonlıqtan bizler bul biybaha baylıǵımızdıń qádirine jetip qásterlew hám onı tereńnen úyrenip xalıqtıń dıqqatına inam e tip júriw júdá orınlı hám sawap is bolıp tabıladı.

29

ÁDEBÍYATLAR

1.Karimov I.A. «Uzbekiston buyuk kelajak sari» T.Uzbekiston, 1997.

2.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq T.Sharq, 1998.

3.Karimov I.A. Po puti bezopasnosti i stabil’nogo razvitiya T.6. T.Uzbekiston, 1998.

4.Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va faravon hayot bizning bosh maqsadimiz 8-tom T. «Uzbekiston», 2000.

5.Adambaeva T. «Revolyuciyaǵa shekemgi Qaraqalpaq muzikasi» Qaraqalpaqstan 1927j.

6.E.N.Najiliy Kipchakskiy, Oguzskiy Literaturniy yazik Maymasskogo Egipet a, XVÍ v. M, 1965, str 28-29

7.«Literaturnaya i folklornaya versiya Kurskoy poemi «yusup Í Zuleyxa»» izd. Moskva. 1986 str. 14

8.«Ogerki istorii karakalpakskoy ASSR» T 1964. 125-128 bet

9.Kamalov S «Qaraqalpaq xalıq bolip qáliplesiwi hám oniń mámleketliginiń tariyxinan», Nókis «Xabarshi» jurnali 2001 j. 3-bet.

10.prof. Kenjebay Biysenbaev «Qazaq ádebiyati tariyxiniń máseleleri» Almati 1923

11.Zimina A.H. Osnovi muzikalnogo vospitaniya i razvitiya detey mladshego vozrasta. M.,2000

12.Xasanov.A. «Musiqa va tárbiya». Toshkent. 1993.

13.Erkin Qaraqalpaqstan gazetasi, №5, 10-yanvar 2008

30