MD hám PQJ / Qaraqalpaq xalıq dástanshılıq qosıqları arqalı jaslardı ruwxıy ádeplilikke tárbiyalaw

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ PEDAGOGIKA FAKULTETI

Qorgawǵa ruqsat etilsin

Pedagogika fakulteti dekanı

Z. Klicheva.

5141000 - Muzıka tálimi bakalavr baǵdarınıń IV a topar pitkeriwshisi

Ótesinov E. «Qaraqalpaq xalıq dástanshılıq qosıqları arqalı jaslardı

ruwxıy ádeplilikke tárbiyalaw» temasındaǵı

BAKALAVR PITKERIW JUMÍSÍ

Qorgawǵa usınıs etilsin “Muzıkalıq

tálim”

Nókis – 2014

Qaraqalpaq xalıq dástanshılıq qosıqları arqalı

jaslardı ruwxıy ádeplilikke tárbiyalaw

2

3

KIRISIW

Óz ǵarezsizligimizdi qolǵa kiritkennen soń, baqsı, jıraw, sazendelerimizge ózgeshe jańa aydin jol ashıldı. Mıllıy muzıkamız óz aldına bır

ǵáziyne. Qaraqalpaq xalqına ǵana tán bolǵan ǵayrı naǵısqa bay sırlı namalarımız

ápsanawiy tarıyxımızdı, xalıq salt dástúrlerin, qayǵı-quwanıshın óz bawırına qamtıp alıp turǵanday seziledi. Barlıq oqıw orınlarında bolajaq muzıka oqıtıwshısın, yaǵnıy pedagogsazendeni zaman talabına say oqıtıwda búgingi ustazlar, shákirtlerine óz bilimlerin jetkerıp berıw ushın hár qıylı pedagogikalıq usıllardı izertlep, olardı ámelde qollanip atır. Xalıq pedagogikasınan paydalanıw, onı jaslar qızıǵıwshılıǵına sáykes texnologiyalastırıwdı zaman talap etpekte. Solay eken, mektep rawajlanıwınıń házirgi basqıshında estetikalıq sezimlerin, tereń insanıylıq pázıyletlerin, kóz–qarasın qáliplestiriw eń áhmiyetli jumıs bolıp tabıladı. Ulıwma bilim beretuǵın mekteplerdegi muzika tálimi hám tárbiyasi baslawısh klassta muzıka sabaǵin qay dárejede ótkenligi menen baylanıslı.

Ǵárezsiz Ózbekstan Respublikasındaǵı demokratik mámleket, erkin puxaralıq jámiyet qurıw jolındaǵı ulken isler insannıń áxmiyetin jańadan dóretiwge, onıń ózligin anlawda imkaniyatların ámelge asırıwǵa hám ruwxıy-intelektual, aqıl-oy hám ámeliy rawajlanıwı ushın jańa jaǵdaylar jaratıp beredi. bul óz náwbetinde insaniyat jaratkan ruwxıy ilimiy baylıqlarǵa, insannıń ózine jańasha qatnas, jantasıwdı juzege keltiredi.

Ózbekstan Respublikasınıń keleshegi bolǵan jas áwladtı tárbiyalawda bilimlendiriw salasınıń tutqan ornı judá salmaqlı. Prezidentimiz Í.A.Karimov "Bizge pitkeriwshiler emes, al mektep tálimtárbiyasın kórgen jaslar kerek" - degen pikiri tiykarında ulken áxmiyetli máseleler jatır. Biz jas áwladtıń tárbiyasında dúńya tán alǵan

4

pedagogika hám milliy pedagogika tiykarlarına itibar beriwimiz shárt. házirgi dáwirde xalqımızdın ásirlerden-ásirge etip kelgen judá bay milliy, ilimiy, mádeniy hám dińiy miyraslarımızdın qayta tikleniwi, olardı zaman ruwxı menen uyǵınlastırıp, tek ǵana jeke yamasa milliy mápti payda etpey, al dúńya juzlik ruwxıy, sotsial - ekonomikalık progresske ulken ules bolıp qosılmaqta.

Insannıń dúńyaǵa keliwi, tek ǵana tuwılıwdan ibarat tábiyiybiologik hádiyse emes, bálki tuwılǵannan keyin óz zamanınıń rawajlanıwı dárejesine kóteriliwi, bar bolǵan sotsiallıq tariyxıy tájiriybeni islewi, jámiyette óz ornın belgilep alıwı, tariyxıy basqıshtıń belsene qatnasıwshısına aylanıwı, yaǵnıy tárbiya alıwı kerek. Hár basqıshta ulken áwlad óziniń jasaw, guresiw hám miynet tájiriybesin, bilimin kishi áwladka bere baslaydı. Jámiyet rawajlanǵan sayın jetik hár tárepleme kámil insanlardı jetistiriw zárurligide artıp barǵan hám de ózgerip, jańalanıp jámiyetke xızmet qılǵan.

1. Temanıń aktuallıǵı. Milliy muzıka arqalı balalar sanasına

milliy ideyanı sińdiriw. Kirisiw boliminde temanıń bugungi kundegi aktuallıǵı berilgen. Muzıka pánin rawajlandırıwdıń áhmiyetli zárúrligi

«Tálim haqqında»ǵı Nızam hám «Kadrlar tayarlawdıń milliy dástúrinde» kórsetilgen joqarı dárejeli, zaman talabına say kadrlar barısındaǵı wazıypalar menen belgilenedi. Bul baǵdarda bolajaq oqıtıwshı kadrlardıń joqarı mánáwiy minez-qılqı sıpatlarına xalıq dástanshilıq qosiqlari arqali iye bolıwı úlken

áhmiyetli iye. Jaslarda usınday sıpatlardı tárbiyalawda muzıka mádeniyatı nátiyjeli pánlerden biri bolıwı kerek.

5

páni oqıtıwshılarınıń wazıypaları, mekteplerde muzıka páninde tálim standartları, áhmiyeti, xalıq dástanshilıq qosiqlari haqqında keń tusinik bere

alǵan.

Ilimiy izleniw nátiyjeleri hám jańalıqları Respublikamızda joqarı tálim dúzilisi jańa rawajlanıw basqıshına kóterildi. Mámleketlik tálim standartları islep shıǵıldı. Oqıwshı hám studentlerdiń ǵárezsiz erkin bilim alıwı, muzıkalıq tárbiyanıń quralı sıpatında xalıq dástanshilıq qosiqlarin qollanıw, muzıka oqıtıwshılarınıń tiykarǵı wazıypası bolǵan.

Kompozitorlardıń baqsı-jırawlardıń dóretiwshilik miynetleri, milliy muzıkanıń

Qaraqalpaq muzıka mádeniyatı rawajlanıwına qosqan úlesleri tiykarǵı máseleler bolıp sáwlelengen.

Temanıń jarıtılıwında paydalanǵan tiykarǵı ádebiy negizleri Ózbekstan

alımlarımızdıń jazǵan miynetlerinen oqıp, Qaraqalpaqstan radiosınıń hám televideniesiniń altın fondına magnit lentalarına, kassetalarǵa jazıp alınıp, olardan paydalanıldı.

Milliy muzıka ónerin rawajlandırıwda erisken tabısları tuwralı gazetajurnallarda, ádebiy-sın maqalalarda, tariyxıy kitaplardan maǵlıwmatlar berildi, bul haqqında paydalanǵan ádebiyatlar jumıstıń sońǵı betinde keltirilgen.

Temanıń jarıtılıwında pedagogikalıq mashqalanıń negizi:

6

Insaniyat tariyxına názer salsaq, hámme dáwirde de pedagogika óz ornına iye bolsa tárbiya haqqında ideyalardan payda bolıwında, Ímam al Buxariy, Isa-at Termiziy, Farabiy, Íbn Sino, Beruniy, Yusip Xos Xojiy, Yassawiy, Nakshbandiy, Nawayı, Berdak, Ájiniyaz hám de basqa xalıqlardıń perzentleriniń xızmetleri ullı. Hár tárepleme jetik, kámil insandı tárbiyalawda tálim sistemasınıń bir bólegi bolǵan, ulıwma orta bilim beriw mektepleriniń tutqan ornı girewli.

Prezidentimiz Í. A. Karimov óziniń «Joqarı ruwxıylıqjeńilmes kúsh» atlı miynetinde sonday dep keltiredi. «Ekonomikalıq hám siyasıy tarawlardaǵı barlıq unamlı ózgerislerdiń kirgiziliwinen maqset, elimizde jasap atırǵan barlıq puqaralar ushın múnásip turmıs sharayatların jaratıp beriwden ibarat. Sonıń ushın da ruwxıy jaqtan tolıq rawajlanǵan insandi tárbiyalaw, bilimlendiriwdi joqarı dárejege kóteriw, milliy oyanıw sezimlerin júzege shıǵaratuǵın jańa

áwladtı jetilistiriw mámleketimizdiń eń zárúriy wazıypalarınan biri bolıp qaladı» Ózbekstan Respublikasında

«Kadrlar tayarlaw milliy dástúrin»de tálim-tárbiya hám kadrlar tayarlaw baǵdarlamasın iske asırıwdıń tómendegi tiykarǵı tarawlarına itibar qaratılǵan. Mámlekettiń sotsiallıq siasatında jeke insannıń hám tálim ústinligi qarar tapqanlıǵı milliy ózligin ańlawdıń ósip barıwı, Watanǵa, elge degen muxabbat, bay milliy mádeniy-táriyxıy úrp-ádet dástúrlerine húrmet hám sadıqlıq usaǵan tarawlarına itibar berilgen. Bazar qatnasıqları sharayatında «Búgingi kúnniń wazıypalarınan biri kadrlar tayarlaw milliy dástúrin turmısqa endiriw arqalı joqarı zamanagóy talaplarǵa juwap beretuǵın, jańasha pikirleytuǵın, mámleketimizdiń keleshegin isenip tapsırıw múmkin bolǵan jas kadrlardı tárbiyalawdan ibarat».-dep keltirgen edi Prezidentimiz Í. A. Karimov. Sol sebepli biz ósip kiyatırǵan jas áwladtıń tárbiyalanǵanlıq dárejesin úyreniwimiz, kerek bolsa minezindegi kemshiliklerdi saplastırıwımız kerek boladı.

7

Xalıq qosıq hám namaları arqalı ruwxıy ádeplilik estetikasında tárbiyalaw jolındaǵı izleniwlerdiń juwmaqları, bul jumıstı ele de dawam ettiriwge qozǵaw salıp, eriksiz ózine tartpaqta

Qaraqalpaq xalqı ǵárezsizlikke erisiw nátiyjesinde til statusına iye bolǵanlıǵı sebepli, atadan-balaǵa miyras bolıp qalǵan milliy úrpádetlerimiz, qádiriyatlarımız, saz sáwbetimiz, baqsı-jıraw atqarıwshılıq ónerimiz dáwir talabına say rawajlanıp atırǵanlıǵı anıqtan-anıq. Qosıq ruwhtıń ajralmas bir bólegi bolıp esaplanadı. Qosıq namadan túrli azıq alıw ushın insan joqarı mádeniyatlı, kewli taza, gózzallıqtı seze alatuǵın, óz kásibine, ana watanǵa mehir qoyǵan bolıwı kerek. Sol sebepten oqıwshılarda insan mádeniyatınıń ajralmas bir bólegi bolǵan muzıka mádeniyatına tárbiyalaw, muzıka tárbiyasınıń bas maqseti bolıp esaplanadı.

Prezidentimiz Í.A,Karimovtıń «Ótmishin bilmegen xalıqtıń keleshegi joq» degen danalıq sózi, búgingi kúnde úlken áhmiyetke iye.

Bul joqarı maqsetti ámelge asırıw ushın muzıka oqıtıwshısınıń aldına qoyılǵan wazıypaları tómendegilerden ibarat

Oqıwshılarda muzıka kórkem ónerine bolǵan qızıǵıwshılıqtı hám mehir muxabbattı asırıw.

Muzıkalıq xızmet barısında kórkem dóretiwshilik hám ishki sezim tuyǵıların rawajlandırıw,kásipke baǵdarlaw.

Oqıwshılardı estetikalıq jaqtan ádep ikramlılıqqa tárbiyalaw. Muzıka

úyretedi. Muzıka insandı joqarı sezim menen qurallandıradı hám mádeniy dúńya qarasın qáliplestiredi.

8

Muzıka insan qálbine kúshli tásir kórsetiw imkaniyatına iye bolıp, oqıwshılardı

ádeplilik álemine alıp kiriw hám tárbiyalawdıń zárúr quralı bolıp esaplanadı. Milliy mádeniyatımızdıń baba kalanı Abu Nasır Farabiy «Bul tek deneniń sawlıǵı ushın paydalıdur» degen edi. Babamız Shayx Sadiy bılay degen edı

«Muzıka adam ruwhınıń joldasıdur». Muzıka insanǵa tez tásir etiwshi emocional kúshti aktiv rawajlandırıwshı qural bolıp esaplanadı. Ínsan qosıq penen ananıń háyiwi arqalı tanısıp, bir ómir qosıq namadan zawıqlanadı hám kúsh aladı.

Qosıq sabaqlarında kásip-óner hám miynetke bolǵan qızıǵıwshılıqtı, oqıwshılarda oyatıw sıyaqlı jumıslardı ámelge asırıw.

Usı maqset hám wazıypalardı ámelge asırıw, oqıtıwshılardıń professional hám

ádeplilik táreplerinede baylanıslı boladı. Hár qanday kórkem-óner xızmetkeri mekteplerde qosıq sabaqların alıp bara almaydı. Bunıń ushın qosıq oqıtıwshısı óz kásibine hám balalarǵa mehir qoyǵan, joqarı mádeniyatlı, dúńya qarası keń bolǵan insan bolıwı kerek.Ol pedagogika, psixologiya, balalar fiziologiyası, etika hám estetika teoriyası, muzıka teoriyasınıń ámeliy tarawlarınıń qosıq oqıtıw, metodikası páninen tereń bilimge iye bolıwı kerek. Qosıq oqıtıwshısı, qosıq nama, kórkem óner teoriyası hám ámeliy tarawlardan jeterli dárejede bilim, kónlikpe hám tájriybege iye bolıwı kerek. Yaǵnıy ol hám sázende, dirijer, atqarıwshı sıpatında is kóriwi lazım. Qosıq oqıtıwshısınıń dóretiwshiligi sonda ol bir saatlıq sabaqta scenariy avtorı, onıń atqarıwshısı, rejisserı sıpatında is tutadı. Sonlıqtanda qosıq sabaǵı kórkem óner sabaǵı delinedi. Mektep turmısında qosıq oqıtıwshısnıń xızmet dárejesi keń.

Mektepten tısqarı muzıka tárbiyası túrlerin shólkemlestiriw, kórkem óner

ǵayratkerleri menen ushrasıwlar, kontsertler, shayırlar menen ushrasıwlar,

«Nawrız», «Álipbe», «Ózbekstan watanım meniń», kórik tańlawları, bayramların shólkemlestiriw, qosıq sabaǵın oqıtatuǵın muǵallimge

9

júklenip onıń wazıypası bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge mektepten tısqarı balalar teatr, oqıwshılar sarayları menen baylanısta bolıp talantlı oqıwshılardı olarǵa tartıw hám olardıń xızmetin mektep turmısında qollaw, qosıq páni oqıtıwshısınıń ushırasıwı bolıp esaplanadı. Ózbekstan Respublikasınıń «Tálim haqqında» ǵı nızamında toǵız jıllıq ulıwma orta tálim jurtlarındaǵı bárshe oqıw pánleri qatarı qosıq páni boyınshada tiyisli konsepsiyası islep shıǵarıldı.

Mekteplerde "Muzıka" pániniń oqıtılıwı hám maqseti, jas áwladtı estetikalık tárbiyaǵa baslaw, kórkem-óner dúńyasına alıp kiriw hám olardıń sanasına milliy qadiriyatlarımızdı sińdiriw bolıp esaplanadı. Hár tárepleme jetik, ruwxıy bay, mádeniyatlı, watanǵa sadıq bolıp tárbiyalanǵan insannıń jaman niyeti bolmaydı. sonday áwlad, óz milliyligimiz mazmunın, úrip-ádetlerimizdi, tariyxın, ana tilin, atababalarımız miyrasların tereń uyrenip, óziniń bilimin, ruwxıy duńyasın, mádeniyatıń tereń bayıtıp baradı - degen edi prezidentimiz

Í.A. Karimov.

Jas áwladtı tárbiyalawda xalıq namaları áxmiyetli orın iyeleydi. Xalıq namaları, xalıqlardıń turli miynet shárayatıńda, tariyxıy waqıyalarda, olardıń shadlıǵında, azap-aqıbetlerinde dórelip, jıllar dawamında rawajlanıp, áwladtan-

áwladqa, awızdan-awızǵa ótip saqlanıp kelingen hám xalıq qosıqshıları, sazendeleri, baqsı-jırawları tárepinen kórkemlenip, xalıq dóretpesin bayıtıp kelgen.

Xalıq dóretpelerin jeke, háwesker hám qániygeli xalıq sazendeleri tárepinen atqarılıp kelingen. Olardı baqsı, qıssaxan, sazende hám jırawlar dep ataǵan. Dóretiwshi kompozitorlar óz repertuarlarında xalıq muzıkalarınan kennen paydalanǵan. Rus klassik kompozitorı M. Glinka "Muzıkanı xalıq dóretedi, biz kompozitorlar onı tek ǵana aranjirovkalaymız", yaǵnıy qayta isleymiz degen edi.

Xalıq qosıqlarınıń: miynet, tariyxıy, watan hám watandı súyiw, salt-dástur (besik jırı, xáwjar, yaramazan, joklaw, sıńsıw x.t.b.) muxabbat

10