MD hám PQJ / Qospa gáplerdiń qurılısı, mánisi boyınsha túrleri hám olardı oqıtıw

A. Ǵulomov hám M. Asqarovanın avtorlıǵındaǵı sabaqlıqta: teń bólekli qospa gáp hám baǵınınqı bólekli qospa gáp sıyaqlı eki túri kórsetiledi. Sh.Rahmatullaev tárepinen dúzilgen sabaqlıqta:

a)teń sanalatuǵın bólekli qospa gáp forma;

b)anıqlastırıwshı bólekli qospa gáp shakl terminleri menen ataladı. N.Z.Gadjievanın joqarıda atalǵan maqalasında ulıwma ınǵaylaslıq sıpattaǵı

dánekersiz qospa gáp hám dizbekli qospa gáp, dizbekli hám baǵınınqılı qospa gáplerge sinonimles dánekersiz qospa gápler bolıp

bólinedi.

Demek, joqarıda sholıw jasaǵanlarda kórsetilgenindey, dánekersiz qospa gáplerdin bir tildin ózinde ek-úsh túrli terminlerdin qollanılǵanın kóremiz. V.N.Xangildin hám N.X.Dyemesinova tárepinen qollanılǵan

«dánekersiz dizbekli qospa gápler» hám «dánekersiz baǵınınqılı qospa gápler» dep atalǵan terminlerge pikir bildiriwge tuwra keledi. Bul terminler házirgi túrkiy tillerdin hámmesinde dástúrli úyrenilip kiyatırǵan dizbekli hám baǵınınqılı qospa gáplerdin dánekersiz baylanısqan túrlerine qollanılıp kiyatır. Eger qospa gáplerdin semantikalıq túrlerine usı terminlerdi qollanatuǵın bolsaq, onda dánekersiz qospa gáplerdi burınnan úyrenilip kiyatırǵan qospa gáptin eki bólimli klassifikaciyasınan bólip alıp, óz aldına qospa gáptin úshinshi túri retinde úyreniwdin keregi joq. Ulıwma qospa gáptin klassifikaciyasın V.N.Xangildin, Sh.Rahmatullaevtın bóliw principi tiykarında dánekerlerdin qatnasıw-qatnaspawına qaray, dánekerli qospa gáp, dánekersiz qospa gáp dep ekige bólip úyrengen maqul. Sonda olardın (dánekerli qospa gáp hám dánekersiz qospa gáplerdin) dizbekli hám baǵınınqı túrleri óz ishinde úyreniletuǵın boladı. Al, eger dánekersiz dúzilistegi gáplerdi struktura-semantikalıq úshinshi túr retinde óz aldına

úyrenetuǵın bolsaq, onda dánekersiz qospa gáptin

21

óz ishinde semantikalıq túrlerge bóliniwine joqarıda sóz etilgen (dánekersiz dizbekli qospa gáp hám dánekersiz baǵınınqılı qospa gáp) terminlerin qaytalamay, basqa termin qollanılǵanı maqul boladı.

Ótken ásirdin 60-80-jıllar aralıǵında túrkiy tilles respublikalardın kópshiliginde akademiyalıq grammatikalar basılıp shıqtı. Bulardın ózbek tilinen basqa hesh qaysısında dánekersiz qospa gáp óz aldına qospa gáptin bir túri retinde kórsetilmegen. Dánekersiz qospa gáptin bul tillerdin akademiyalıq grammatikalarında óz aldına úyrenilmewi olardın qospa gáptin burınnan dástúrli eki bólimli klassifikaciyasının principlerine tiykarlanǵanın kórsetedi.

22

II BAP. QOSPA GÁPLERDI OQÍTÍW

Qospa gápler quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw usılı hám mánisine qaray dizbekli qospa gáp, baǵınıńqılı qospa gáp hám dánekersiz qospa gáp bolıp

úsh túrge bólinedi.

1.1. DÍZBEKLÍ QOSPA GÁPLERDÍ OQÍTÍW

Quramındaǵı jay gápleri dizbeklewshi dánekerler arqalı óz ara teń mánili bolıp baylanısqan qospa gápke dizbekli qospa gáp delinedi. Dizbekli qospa gápler dizbeklewshi dánekerlerdiń baylanıstırıw xızmeti hám mánisine qaray, biriktiriwshi dánekerli dizbekli qospa gáp, qarsılas dánekerli dizbekli qospa gáp, awıspalı dánekerli dizbekli qospa gáp hám gezekles dánekerli dizbekli qospa gáp bolıp, tórtke bólinedi.

23

Biriktiriwshi dánekerli dizbekli qospa gáp: biriktiriwshi dánekerli dizbekli qospa gáptiń jay gápleri bir-biri menen da, de, ta, te, hám, jáne, taǵı, al dánekerleri arqalı baylanısadı, da/de, ta/te, hám, taǵı dánekerleri eki jay gáptiń arasında kelip te yamasa hárbir jay gáp penen qaytalanıp ta qollanıladı.

Biriktiriwshi dánekerlerden jáne, al dánekeri, kóbinese eki jay gáptiń arasında baylanıstırıwshılıq xızmet atqaradı.

Biriktiriwshi dánekerler arqalı baylanısqan dizbekli qospa gápler mánilik jaqtan bir waqıtlı hám izbe-izli islengen is-háreket, waqıyalardıń waqıtlıq mezgillesligin bildiredı. Mısalı: Bir waqıtlı mezgilles: 1. Buǵan ózleri túsinip únsiz mıyıq tartıp kúlisti de, balanıń basınan ekewi teń sıypap sálemlesti. (T. Qayıpbergenov).

Izbe-izli mezgilles: 1. Sol waqıtta jay janǵan ottıń ushqını jalınǵa aynaldı, al jalınnan órt payda boldı. (X. Seytov).

Qarsilas dánekerli dizbekli qospa gáp: qarsılas dánekerli dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler biraq, lekin, sonda da, solay da, sóytse de, degen menen sıyaqlı qarsılas dánekerler arqalı baylanısadı. Bul dánekerler arqalı baylanısqan dizbekli qospa gáptiń jay gápleri mánilik jaqtan bir-birine qaramaqarsı bolıp keledi. Mısalı: 1. Kóz ushında tawlardıń ústi eleń-alań aǵarǵan, lekin aspanda siyrek bultlar arasında e le jıltırap janǵan juldızlar kórinedi (Á.Yaqupov)

Awispali dánekerli dizbekli qospa gáp: quramındaǵı jay gáplerden ańlatılǵan is-háreket, waqıyanıń birinde bolmasa ekinshisinde iske asatuǵının bildiretuǵın dizbekli qospa gáptiń túrine awıspalı dánekerli dizbekli qospa gáp delinedi. Awıspalı dánekerli dizbekli qospa gáptiń jay gápleri ya, yaki, yamasa, bolmasa, ya bolmasa, ne, álle sıyaqlı awıspalı dánekerlerarqalı baylanısadı. Bul dánekerler eki qatarlı jay gáplerdiń arasında kelip te yamasa hár bir jay gáp penen qaytalanıp kelip te qollanıladı. Mısalı: 1.Biziń jaqta kún sayın qar jawadı, ya tınbastan jawın jawadı, ya kúshli samal esedi (Sh. Aytmatov).

24

Awıspalı dánekerler arqalı baylanısqan jay gáplerdiń is-háreket, waqıyaları awıspalı mánide iske asıwı menen qatar, boljawlı máni de bildiredi. Mısalı: Bálkim, oǵan shorılardıń ózleri bir bále qılǵan shıǵar, bolmasa biziń hayallar araǵa ot taslawı itimal. Álle oshaqta ot bar, álle shıra janıwlı. (W.Xojaniyazov).

Gezekles dánekerli dizbekli qospa gáp:quramındaǵı jay gáplerdiń isháreket, waqıyalarınıń gezeklesip isleniwin bildiretuǵın qospa gáptiń túrine gezekles dánekerli dizbekli qospa gáp delinedi.

Gezekles dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler gá, gáhi, birese, geyde, gáde, bazda, birde sıyaqlı gezekles dánekerleri arqalı baylanısadı. Gezekles dánekerler, kóbinese, hárbir jay gáp penen qaytalanıp qollanıladı. Mısalı: Aspanda kewil siz aǵarǵan ay gá bult arasınan sıǵalap qaraydı, gá ol da tońıp kórpege kirgendey bult artına jasırınadı. Kún birese ashılıp, birese bultlastı, birese shaqmaq shaǵıp, birese gúldirmama gúrkiredi (T. Qayıpbergenov).

Dizbekli qospa gáplerdi oqıtıw barısında «Qar boran», «4x4» usıllarınan qollanıwǵa boladı. Bunda oqıwshılardı tórt toparǵa ajıratıp hár bir toparǵa dánekerlerdi bólip beremiz hám tómendegishe tapsırmalardı orınlatamız. Bul arqalı toparlar qar topların (aq qaǵazdan domalaq formada jasalǵan) jıynap óz-ara jarısadı, al oqıtıwshı bahalap baradı.

«4X4» METODÍ

Bunda oqıtıshı oqıwshılardı tort toparga bolip hár bir toparǵa tórt sorawdan yaki tórt gápten berip tallaw jumısların isletedi.

Birinshi topar

Biriktiriwshi dánekerli dizbekli qospa gápler toparı

Mısallar: 1. Usı oy ǵarrınıń sanasına, kókiregine ǵul-ǵula atlı sayasın salıp turǵan qorqınıshtıń qarańǵı alamatın pitegene jaqtırtayın dedi hám ǵarrı ózin burınǵıdan márdanalaw sezdı (Sh. Seytov). 2. Oqıw degen iyne menen qudıq qazǵanday qıyın boladı jáne hárkim bile bermeydi (Sh. Seytov). 3. Basları sebettey eki iyt teńnen táp berdi de, awıl

25

ishi birden bıǵan-jıǵan bolıp ketti. (K.Mámbetov). 4. Bul ekewiniń tartısıp júrgenin men de bilemen, basqa balıqshılar da biledi (W.Aytjanov).

Ekinshi topar

Qarsılas dánekerli dizbekli qospa gápler toparı

Mısallar: 1. Olar barlıq nárseni awdar-teńker etip tintip shıqtı, biraq jasırın xat tabılmadı. (J. Sh.) 2. Kóz ushında tawlardıń ústi eleń-alań aǵarǵan, lekin aspanda siyrek bultlar arasında ele jıltırap janǵan juldızlar kórinedi (Á.Yaqupov). 3. Atalarınıń súyeneri joq, sonda da olar dáwjúreklilik etkisi keledi. (T. Qayıpbergenov). 4. Ol aytqanı bolmadı, solay da eki kózi sol jaqta boldı. (X.Seytov).

Úshinshi topar

Awıspalı dánekerli dizbekli qospa gápler toparı

Mısallar: 1. Ya bul túlkiniń iyttiń sharpıwına iliniw kerek tá, ya bolmasa eki adamnıń arasınan zıp etip quwıstan qashıp shıǵıwdan basqa jolın tabıw qıyıń (Sh. Aytmatov). 2. Ya aspan oǵan óz sırların ashqısı kelmeydi, ya bolmasa onıń aqıl kózi girewlenip qalǵań (Á.Yaqupov) 3. Bul sózdi óz adamlarına Ísmayıl ayttı, ya saray adamları ayttı. (K.Mámbetov).

4. Eskertkishtiń gewde jaǵı joq, shaması, ya ol ushıp túsken, ya birew qasaqana julıp áketken (W.Xojaniyazov).

Tórtinshi topar

Gezekles dánekerli dizbekli qospa gápler toparı

Mısallar: 1. Kún birese ashılıp, birese bultlastı, birese shaqmaq shaǵıp, birese gúldirmama gúrkiredi (T. Qayıpbergenov). 2. Tolqınlı teńiz ishinde qayıqlar gá joqarı kóteriledi, gá olar tómen túsip, alǵa qaray ıǵadı. (T. Qayıpbergenov). 3. Geyde arbalarına ógiz, eshek qosqan diyqanlar, shógirmeli ǵarrılar kózge túsedi, geyde kókireklerine uwdır-juwdır teńge taǵıp alǵan qızlar toparı arbalardı toltırıp

ótedi (K.Mámbetov). 4. olardıń bizlerden bir kemisi gazeta-jurnallarǵa onsha jarımaydı, Ziyada biziń úyge sorap keledi, bazda oqıp bolǵanlarımdı ózim aparamań (T. Qayıpbergenov).

26

Bunnan soń oqıwshılar óz betinshe mısallar qurap, dizbekli qospa gáplerdi dánekerler arqalı baylanıstırıp, gápti quramı boyınsha tallaw jasaydı hám qospa gáptiń dúziliw jolların úyrenedi.

Oqıwshılar shınıǵıw jumısın isleydi, al oqıtıwshı bahalap baradı.

Dizbekli qospa gáplerdi bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar:

1. Qospa gáp dúzilisi hám baylanısı boyınsha qanday túrlerge

bólinedi?

2.Dizbekli qospa gáp dep nege aytamız?

3.Dizbekli qospa gáp baylanısıw usılına qaray neshe túrge bólinedi?

Baylanıstırıwshı dánekerlerin aytıń.

Shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına tiyisli dánekerlerin qoyıp kóshirip jazıń hám dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw mánilerin anıqlań.

1. Eshimbet taqatı shıdamay qaytadan turdı ..., ol esik betke kelip ses tıńladı. (A. Bekimbetov). 2. Eń aldında eshkiler juwırısıp kiyatır, ... olardıń izinen birin-biri iyterisip qoylar asıǵadı. 3. Sal suw menen ıǵıp baratır, ... Murat bolsa

ústi-bası suw-suw bolıp keyninen quwıp baratır.

4. Oksana óziniń aǵası menen úyge kirdi, ... bizler ustaxanadan alıp kelgen hár túrli temir ǵáziynelerimizdi jasırıw ushın baǵqa qaray burıldıq. (M. Karim). 5.

Usı toǵayda qara narlı birew biraz waqıttan bermaǵan qoyan, qırǵawıl atıp júrdi

..., ol keshke qaray keyin qayttı. (M. Dáribaev). 6. Aǵayinler ... keldi, bul jaqtan bizler ... bardıq.

1.2. BAǴÍNÍŃQÍLÍ QOSPA GÁPLERDÍ OQÍTÍW

Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler mánilik jaqtan biri ekinshisin túsindiriw arqalı baylanısadı. Mısalı: Shapqan attıń ayaq sesti esitilip, Shamurat dalaǵa juwırıp shıǵıp ketti. (S. Ayniy). Bul mısalda shapqan attıń ayaq sesti e sitilip degen birinshi jay gáp Shamurat dalaǵa

27

juwırıp shıǵıp ketti degen ekinshi jay gápti mánilik jaqtan túsindirip, birinshi jay gáp ekinshi jay gápti sebep mánisinde sıpatlaydı.

Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń biri ekinshisin túsindirip, baǵınıw jolı menen baylanısqan túrine baǵınıńqılı qospa gáp dep ataladı. Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gápti anıqlawda úsh túrli belgi e sapqa alınadı:

1) bas gáptiń baslawıshınan basqa baǵınıńqı gáptiń óz aldına baslawıshı bolıwı tiyis;

2)baǵınıńqı gáp bas gápten intonaciya arqalı bólinip aytıladı;

3)baǵınıńqı gáp óz baslawıshı hám bayanlawıshına iye bolsa da tamamlanbaǵan jay gáp dep esaplanadı.

1. Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı hal feyil, kelbetlik feyil, atawısh feyil hám shárt meyil qosımtaları arqalı bildirilip, bas gáp penen baylanısadı.

2. Baǵınıńqı gáp bas gáp penen sebebi, óytkeni, sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nege deseń, nátiyjede, eger, eger de dánekerleri hám dánekerlik xızmettegi sózler arqalı baylanısadı:

1)sebebi, óytkeni, nege deseń, ne ushın deseń dánekerleri arqalı

baylanısqan qospa gáp eki jay gápli bolıp dúziledi. Eki jay gápli qospa gáptiń dánekerleri baǵınıńqı gáptiń basında kelip, bas gáptiń mazmunın sebep mánisinde túsindiredi. Bunda bas gáp burın, baǵınıńqı gáp sońǵı orında keledi. Mısalı: Dushpanlar bizdi jeńe almaydı, sebebi xalqımız miytindey bekkem. (S. Ayniy).

2) sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nátiyjede t.b. dánekerler arqalı baylanısqan baǵınıńqı gáp bas gáp penen nátiyje mánisinde baylanısadı. Bul dánekerler arqalı baylanısqan qospa gáptiń baǵınıńqı gápi burın, bas gáp sońǵı orında keledi. Eki jay gápti baylanıstırıwshı dánekerler is-hárekettiń nátiyjesin bildiretuǵın bas gáptiń basında keledi.

28

Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler biri e kinshisin túsindirip, baǵınıw jolı menen baylanısadı. Mısalı: Azanǵı shımırı ayaz kem-kem kúsheyip, kún suwıta basladı. (X.Seytov).

Waqıt baǵınıńqılı qospa gáp: baǵınıńqı gápi bas gáptegi ishárekettiń isleniw waqtın bildiretuǵın qospa gápke waqıt baǵınıńqılı qospa gáp delinedi Waqıt baǵınıńqılı qospa gáp qashan? qashannan beri? qay waqıtta? degen sorawlarǵa juwap beredi. Waqıt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı, kóbinese, tómendegi sózlerden bolıp, bas gáp penen baylanısadı:

1.Orın, shıǵıs seplik qosımtalı kelbetlik feyilden, barıs sepligindegi kelbetlik feyilge shekem, deyin tirkewishleri hám shıǵıs seplik qosımtalı kelbetlik feyilge keyin, soń, beri, berli tirkewishleriniń dizbeklesip keliwinen boladı. Mısalı: Tanıs emes adamlar kelip arbadan túsip atırǵanda, awqatta shamalasqan edi (Á.Qarlıbaev).

2.Ataw sepligindegi kelbetlik feyilge soń tirkewishi hám waqıtta, máhálde, gezde t.b. sıyaqlı waqıt mánili kómekshi sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı bildiriledı

Mısalı: Keńse xızmetkerleri jumısınan bosaǵan soń, Palwan jalǵız ózi kabinetine keldi (S.Ayniy).

3. Shıǵıs sepligindegi -ıw/-iw, -w qosımtalı atawısh feyilinen hám sol feyildiń ataw formasına menen tirkewishiniń dizbeklesip keliwinen boladı: Shońqı ketiwden, anası kirdi (T. Qayıpbergenov).

4. Waqıt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı hal feyildiń -ıp/-ip, -may/- mey, -

ǵansha/-genshe, -ǵalı/-geli, -mastan/-mesten qosımtalı túrleri hám - ǵalı qosımtalı túrine beri, -mastan qosımtalı túrine aldın, burın tirkewishleriniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledı Mısalı: Mekteptegi birinshi smenadaǵı sabaq pitip, oqıwshılar shawqımlasıp taray basladı. (T.Qayıpbergenov).

30