MD hám PQJ / Qospa gáplerdiń qurılısı, mánisi boyınsha túrleri hám olardı oqıtıw

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Tema: Qospa gáplerdiń qurılısı, mánisi

boyınsha túrleri hám olardı oqıtıw

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Aynura Qosnazarovanıń pitkeriw qánigelik jumısına « » bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

JOBASÍ:

KIRISIW.

I BAP. QARAQALPAQ TILINDEGI QOSPA GÁPLERDIŃ MÁNISI HÁM QURÍLÍSÍ BOYÍNSHA TÚRLERI

1.1.Dizbekli qospa gápler

1.2.Baǵınıńqılı qospa gápler

1.3.Dánekersiz qospa gápler

II BAP. QOSPA GÁPLERDI OQÍTÍW

1.1.Dizbekli qospa gáplerdi oqıtıw

1.2.Baǵınıńqılı qospa gáplerdi oqıtıw

1.3.Dánekersiz qospa gáplerdi oqıtıw

JUWMAQ.

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR.

3

JUMÍSTÍŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ

Temanıń aktuallıǵı: Qospa gáp eki yamasa bir neshe jay gáplerdiń sintaksislik baylanısınan dúziletuǵın bir pútin sintaksislik birlik. Qospa gáptiń quramına kirgen jay gápler tolıq predikativlik orayǵa iye boladı, biraq olar óz aldına qollanılǵan jay gápler menen teńbe-teń dep qaralmaydı. Óz aldına qollanılǵan jay gápler bir yamasa neshe sózden quralsa da, olardan bir pikir tıyanaqlılıǵı ańlatıladı. Qospa gáptiń pikir tıyanaqlılıǵı olar neshe jay gápten quralsa, sol komplekstiń bir pútinligi arqalı bildiriledi.

Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń óz aldına qollanılǵan jay gáplerden jáne bir ózine tán ózgesheligi, olar qospa gápti dúziw ushın grammatikalıq qurallar-bayanlawısh formaları, dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sózler, intonaciya, orın tártipi baylanısıp, bir pútin kommunikativlik xızmet atqaradı. Olardıń quramındaǵı jay gáplerdi sol pútinlikten úzip alǵan jaǵdayda óz aldına qollanılǵan jay gáplerdey bolıp kóringen menen, qanday da bir mánilik baylanıstıń úzilgenligi bayqaladı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları: Pitkeriw jumısınıń tiykarǵı maqseti talabalardı, oqıwshılardı, pán oqıtıwshıların til biliminiń mashqalalı túyinlerin tereńirek izertlewge hám óz betinshe pikirlep, sheshim qabıl etiwge iytermeleydi. Sonday-aq olardı ilimiy jumıs, sabaqlıq hám kórkem shıǵarma tillerinde dúzilgen qospa gáplerdi tallaw, olardıń semantikalıq túrleri boyinsha dizbekli qospa gáp ,baǵınıńqılı qospa gáp hám dánekersiz qospa gáp haqqında tolıq maǵlıwmat alıwdı úyreniwge baǵdarlaydı. Bul arqalı qospa gáplerdi oqıtıwdıń hám tereńirek bilim beriwdiń jańa formaların

úyrenedi.

4

Izertlewdiń ilimiy-ámeliy áhmiyeti: Hár bir oqıwshı, talaba qospa gáp hám oniń semantika strukturalıq túrleri olardiń quramindaǵi jay gápler haqqında tereń bilim alıwına múmkinshilik beredi.

Qaraqalpaq til bilimindegi qospa gáplerdiń quramın, olardıń bir birinen ayırmashılıqların hám oqıtıw barısında jańa pedtexnologiyalardan paydalanıw

ózgesheliklerin sabaq ótiw dáwirinde úyretip barıwǵa baǵdarlaydı.

Ilimiy jańalıǵı: Jumısıń tiykarǵı izertlew obyekti B.Qutlımuratovtıń, M.Dáwletovtıń, D.Seydullaevanıń, M.Dáwletov, E.Dáwenovlardıń avtorlıǵındaǵı ilimiy miynetlerden, sabaqlıqlardan, sonday-aq aldıńǵı pedtexnologiyalardan paydalana otırıp ilimiy izertlew jumısın dóretiwden ibarat. Qaraqalpaq tilindegi qospa gáplerdi oqıtıw ushın paydalı keńesler hám imkaniyatlar beredi. Jumıstı izertlew metodları leksika–semantikalıq hám leksika–grammatikalıq.

Jumıstıń qurılısı: Jumıs qurılısı boyınsha kirisiw, eki bap, juwmaqlaw hám jumıstıń sońında paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi berilgen.

5

KIRISIW

Qospa gáp eki yamasa bir neshe jay gáplerdiń sintaksislik baylanısınan dúziletuǵın bir pútin sintaksislik birlik. Qospa gáptiń quramına kirgen jay gápler tolıq predikativlik orayǵa iye boladı, biraq olar óz aldına qollanılǵan jay gápler menen teńbe-teń dep qaralmaydı. Óz aldına qollanılǵan jay gápler bir yamasa neshe sózden quralsa da, olardan bir pikir tıyanaqlılıǵı ańlatıladı. Qospa gáptiń pikir tıyanaqlılıǵı olar neshe jay gápten quralsa, sol komplekstiń bir pútinligi arqalı bildiriledi.

Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń óz aldına qollanılǵan jay gáplerden jáne bir ózine tán ózgesheligi, olar qospa gápti dúziw ushın grammatikalıq qurallar-bayanlawısh formaları, dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sózler, intonaciya, orın tártipi baylanısıp, bir pútin kommunikativlik xızmet atqaradı. Olardıń quramındaǵı jay gáplerdi sol pútinlikten úzip alǵan jaǵdayda óz aldına qollanılǵan jay gáplerdey bolıp kóringen menen, qanday da bir mánilik baylanıstıń úzilgenligi bayqaladı. Mısalı: 1. Azanda tuw uzaqtan órkeshi - órkeshi tawlar kórinedi. 2. Ol joldaslarına bir nárselerdi aytıp baqıradı, joldasları oǵan qaramaydı (W. Xojanyazov).

3. Gúzgi batpaq gedir-budır bolıp qatıp qalıptı, sonlıqtan júriw júdá qıyın (T.Qayıpbergenov). Bul gáplerdiń birinshisi óz aldına qollanılǵan jay gáp. Bulardaǵı ayırmashılıq, óz aldına qollanılǵan jay gáp belgili bir pikir tıyanaqlılıǵına iye bolıp, kommunikativlik xızmeti jaǵınan tek bir waqıyanı xabarlaydı. Al qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler mazmunı jaǵınan birbirine baylanıslı bolǵan eki yamasa bir neshe waqıyanıń birligi sıpatında qospa pikir bildiredi. Demek, qospa gáp eki yamasa bir neshe jay gáplerdiń dúzilislik hám mánilik baylanısınan dúzilip, kommunikativlik xızmeti jaǵınan e ki

6

yamasa bir neshe waqıya, hádiyselerdiń bir pútin mazmun birligi retinde uǵınıladı.

Jay gápler menen qospa gáplerdiń ózine tán dúzilislik hám mánilik

ózgesheliklerin anıqlawda jay gápler bir waqıyanı, qospa gáp eki yamasa birneshe waqıyanı xabarlaydı dep qaraw barlıq jaǵdayda til faktlerine sáykes kele bermeydi. Házirgi ádebiy tildiń kórkem ádebiyat hám publitsistikalıq stillerinde geypara jay gápler kólemi sonday keńeyip, túsindiriwshi, qosımsha mánili konstrukciyalarǵa iye bolıp keledi. Bunday konstrukciyalar feyil toplamlı birgelkili aǵzalı, ayırımlanǵan aǵzalı bolıp, qospalanǵan gáplerdiń sistemasında úyreniledi. Kerisinshe, qospa gáp mazmunı hám dúzilisi jaǵınan júdá qısqa, jay gápke uqsas bolıpta keledi. Mısalı: 1.Ármanlardı haqıyqatlıqqa aylandıra otırıp, miynetkesh adamlar suwsız shólistanlarǵa suw jetkerip atır, jańa fabrikalar hám zavodlar, elektrostanciyalar dúzip atır, atızlardıń zúráátin arttırıp atır – biziń mámleketimizdiń bunnan bılayda gúllep jasawı ushın hámme nárseni islep atır (gazetadan). 2. Qarasa, tórt kisi tawdan tas qoparıp atır (G.Qayıpov). 3. Kelsem, ol ketip qalıptı. Bul gáplerdiń birinshisi kólemi keńeyip, intonaciya arqalı bólingen bes konstrukciyadan turadı. olar dúzilisi jaǵınan gáplik qurılımdı eske túsiredi. Biraq, bul konstrukciyalar qospa gápke tán belgilerge iye emes. Bular hámmesi bir baslawıshqa qatnaslı kóppredikativli qospalanǵan gápti dúzedi. Sońǵı 2-3- gáp kólemi (dúzilisi) qansha qısqa bolǵan menen, bulardıń útir arqalı bólingen dáslepki komponenti gáplik belgige iye bolıp kelgen. Olardıń baslawıshı bayanlawıshtıń betlik forması arqalı belgili bolıp turadı. Demek, jay gáp penen qospa gáptiń bir-birinen ayırmashılıǵı olardıń dúzilisi hám mánileri arqalı belgili boladı. Jay gáp kólemi qanshama keńeyip kelgen menen monosubyektli birlikten

7

turadı da, qospa gáp óz baslawıshına iye eki yamasa bir neshe predikativlik birliktiń sintaksislik baylanısınan dúziledi.

Sońǵı waqıtlardaǵı qospa gáplerdi izertlewshilerdiń miynetlerinde qospa gáplerdi klassifikaciyalawda biraz anıq principlerdiń usınılǵanı kórinedi. Qospa gáplerdiń teoriyalıq máselelerin izertlewge arnalǵan. M.I. Cheremisina hám T.A.Kolosovanıń miynetinde rus tilindegi qospa gápti klassifikaciyalawda tómendegi úsh principke tiykarlanadı:

1)Qospa gáptiń quramındaǵı predikativlik birliklerdiń dánekerli (yamasa dánekersiz) baylanısta keliwi arqalı bóliniwi. Bul belgi boyınsha barlıq qospa gápler dánekerli hám dánekersiz bolıp ekige bólinedi;

2)Qospa gáplerdiń quramına kirgen predikativlik birliklerdiń dizbekli hám baǵınıńqılı bolıp qarama-qarsı qoyılıwı. Usıǵan baylanıslı qospa gápler dizbekli qospa gáp hám baǵınıńqılı qospa gáp bolıp bólinedi;

3)Qospa gáptiń baǵınıńqılı bóleginiń pútin bas gápke yamasa onıń bir aǵzasına qatnaslılıǵı esapqa alınadı. Bul úshinshi princip, tiykarınan, baǵınıńqılı qospa gáptiń funkcionallıq-semantika bóliniwin belgileydi. Qospa gáplerdiń atalǵan principler tiykarında bóliniwi olardıń dúzilislik, strukturasemantikalıq tipologiyasın anıqlawdaǵı tiykarǵı belgileri (principleri) retinde qaraladı. Qospa gápler joqarıda atalǵan úsh princip tiykarında dizbekli qospa gáp, baǵınıńqılı qospa gáp hám dánekersiz qospa gáp bolıp úshke bólinedi. Atalǵan principler boyınsha dizbekli qospa gáptiń dúzilisi biraz anıq. Onıń

quramına kirgen jay gápler dizbeklewshi dánekerler arqalı baylanısıp, birbirine ǵárezsiz, teń mánili bolıp baylanısadı. Olardıń komponentleri arasındaǵı mánilik qatnaslar dánekerlerdiń hám jay gáplerdiń baylanısıw mánisine qaray anıqlanadı. Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler baǵınıńqı

8

gáptiń bayanlawısh formaları, baǵındırıwshı dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sózler arqalı baylanısıp, biri ekinshisin túsindiriw, sıpatlawshı baǵınıńqılı baylanısta birigedi. Onıń quramındaǵı jay gáplerdiń biri baǵınıńqı, ekinshisi baǵındırıwshı gáp wazıypasın atqaradı. Sonlıqtan, bul sıyaqlı gápler baǵınıńqılı qospa gáp dep ataladı. Qospa gáptiń úshinshi túridánekersiz qospa gáp dizbekli hám baǵınıńqılı qospa gáplerden dánekersiz hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnasısız, intonaciya arqalı baylanısıwı menen ayırılıp turadı. Dánekersiz qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler mánilik jaqtan intonaciya, bayanlawısh formaları hám geypara leksikalıq qurallar arqalı birigedi.

Qospa gáplerdi atalǵan principler tiykarında úyreniw olardıń dúzilislik hám semantikalıq ózgesheliklerin anıqlawda teoriyalıq hám ámeliy jaqtan bir qansha qolaylılıq tuwdıradı. Sonlıqtan, qospa gáplerdi aldaǵı waqıtları izertlewde atalǵan principler tiykarında onıń tipologiyasın joqarıdaǵı sıyaqlı

úshke bólip úyreniw oqıwoqıtıw jumıslarında teoriyalıq hám ámeliy jaqtan maqsetke muwapıq keledi.

9

I BAP. QARAQALPAQ TILINDEGI QOSPA GÁPLERDIŃ MÁNISI HÁM

QURÍLÍSÍ BOYÍNSHA TÚRLERI

Sintaksis iliminiń sońǵı anıqlawları boyınsha qospa gáplerdiń dástúriy

úyrenilip kiyatırǵan eki bólimli klassifikaciyasın úshke dizbekli, baǵınıńqılı, hám dánekersiz qospa gáp bólip úyreniw orın aldı. Bul bóliniwdiń dánekersiz qospa gáp túri rus tili biliminde ótken ásirdiń 50jıllarında ilimpazlardıń miynetlerinde usınıldı. Olar dánekersiz baylanısta kelgen qospa gáplerdi dizbekliniń de, baǵınıńqılınıń da quramına kirmeytuǵın qospa gáptiń ayrıqsha strukturasemantikalıq bir túri dep esaplaydı. Olardıń anıqlawı boyınsha qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń bir-biri menen dánekersiz yamasa dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnasısız, máni hám intonaciya arqalı baylanısqan gápler dánekersiz qospa gáp dep qaraladı.

Qospa gápti úshke bólip úyreniw házirgi waqıtta rus tiliniń ilimiy miynetleri, akademiyalıq grammatikalar, joqarı oqıw orınları hám mektep sabaqlıqlarında qáliplesken túrde úyrenilip kiyatır. Qaraqalpaq tilinde qospa gápler usı kúnge shekem baylanısıwına qaray dizbekli qospa gáp hám baǵınıńqılı qospa gáp bolıp eki toparǵa bólinedi dep kórsetiledi. Bul bóliniw qospa gáplerdiń dizbekli hám baǵındırıwshı dánekerler arqalı baylanısıw ózgesheligine tiykarlanadı. Bunda dizbeklewshi dánekerler arqalı dúzilgen gápler dizbekli qospa, al baǵındırıwshı dánekerlerdiń qatnasınan dúzilgen gápler baǵınıńqılı qospa gáp dep ataldı.

Dánekersiz baylanıstaǵı gáplerdi qospa gáplerdiń óz aldına strukturasemantikalıq bir túri retinde úyreniw 50-jıllardıń aqırı hám 60-jıllardan baslap túrkiy tillerinen de orın aldı. Ózbek tilinde ilimpaz Ǵ.A.Abdurahmanov qospa gáplerdi grammatikalıq, semantikalıq hám intonaciyalıq ózgesheliklerine qaray: 1) dánekersiz qospa gáp; 2) dizbekli qospa gáp hám 3) baǵınıńqılı qospa gáp sıyaqlı

úsh túrge bóledi. Onıń anıqlawı boyınsha qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń

10