MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde tolıq emes gápler hám olardı oqıtıw

Qospa gáptiń quramında qollanılatuǵın tolıq emes gápler, jay gáp túrinde qollanılatuǵın tolıq emes gáplerden ajıralıp turadı.

Jay gáplerdegi tolıq emes gáplerde túsirilip qaldırılǵan aǵza ózinen burın kelgen gápten, kontekstten belgili boladı, al qospa gáp quramındaǵı tolıq emes gáplerde túsirilip qaldırılǵan aǵzalar ulıwma kontekstten yamasa kóbinese qospa gáptiń 1- komponentinde tússirilip qaldırılǵan aǵzaları ekinshi komponenti arqalı belgili bolıp turadı.

Mısalıú Sádirbaydıń quday jarılqap, basına baylaǵan sharshısı bar eken, sonnı awzına tańıp aldı, Jumabay kóylegin.

Bul dizbekli qospa gápte ekinshi komponenti tolıq emes gáp túrinde bayanlawısh aǵzası (tańıp aldı) túsirilip qaldırılǵan. Qospa gáptiń ekinshi komponentindegi túsirilip qaldırılǵan bayanlawısh aǵza, birinshi gáptegi bayanlawısh aǵza arqalı belgili bolıp tur.

Qospa gáptiń quramındaǵı tolıq emes gápler jay gáplerdegi tolıq emes gáplerden grammatikalıq dúzilisi jaǵınan ózgeshelikke iye. Bulardıń birbirinen ózgesheligi A.Boboev tómendegishe kórsetedi.1

A) Ayırım aǵzalardıń qospa gáp komponentleri ushın ulıwmalıq zárúrli bolıp keliwi.

Jay gáplerdegi tolıq emes gáplerde túsirilip qaldırılǵan aǵzalar ózinen aldınǵı gápler arqalı ańlasılsa, bunda sol qospa gáptiń ózindegi bir yaki bir neshe aǵza barlıq komponentler ushın da zárúrli aǵza bolıp, ekinshi komponentler arqalı túsirilip qalǵan aǵzanı tabıwımızǵa boladı. Mısalı: Pirjannıń malları bos júr, lekin atı joq.

Bul mısalda qospa gáptiń ekinshi komponentinde «Pirjannıń» degen anıqlawısh aǵza túsirilip qaldırılǵan. Bul aǵa eki komponentke de zárúrli aǵza bolıp, onıń túsirilip qaldırılǵanı birinshikomponent arqalı hám «atı» degen tartım jalǵawlı sóz arqalı belgili bolıp tur.

1 A.Boboeva. Hozirgi uzbek adabiy tilida tuliksiz gaplar , 91-bet.

22

Tartım jalǵawlı atı sózi aldında anıwqlawısh aǵza bar ekenin kórsetedi. V) Konstrukciyalardıń ózine tán ózgeshelikleri arqalı belgili boladı.

Bunda túsirilip qaldırılǵan aǵza qospa gáp quramında kórinbeydi, al gáptiń

ulıwma mazmunınan ańlasıladı hám bayanlawıshtıń qanday feyil menen berilgeni de túsirilip qaldırılǵan aǵzanı tabıwǵa járdem beredi.

Mısalı: Sonday qızlar boladı, islegen isleri adamlardı tańlandıradı.

(B.Aymuxammedova)

Tolıq emes gápler qospa gáptiń barlıq túrlerinde: baǵınıńqılı qospa gápte de,

dizbekli qospa gápte de qollanıladı.

Qospa gáplerdiń tolıq emes gáplerde, kóbinese baslawısh. Bayanlawısh al geypara

jaǵdayda ekinshi dárejeli aǵzaları túsirilip aytıladı.

1. Baslawısh túsirilip aytıladı:

Baslawısh aǵza geyde qospa gáptiń e ki komponentinde de, geyde bir

komponentinde túsirilip qaldırılıwı múmkin.

Mısalı: Sherbektiń gápi oylandırdı, biraq sır bermedim. (Sh.S) Qatıńǵasırıńdı

aytsań, tóbeńe minip ketedi. (Sh.S)

Túsindim aytqanıńa, qáne onda bılay shıq. Xannıń tuwı – xannıńgellesi

jıǵılmaydı. (Ó.Xojaniyazov)

2. Bayanlawıshı túsirilip aytıladı:

Bunda da bayanlawısh aǵza geyde bir komponentinde, al ayırım waqıtlarıeki

ulıwma mazmunınan belgili bolıp turadı.

Mısalı: Jaqınnan beri abaylap júr, qaynaǵasına hám onıń xojalıǵınaaylıqtı kóp jazadı, Jumabaylarǵa az. (A.Sadıqov)

Kóremen, ya Bul awılda sen turasań, ya men. (Ó.X)

Altın otta, er miynette.

3. Ekinshi dárejeli aǵzaları túsirilip aytılatuǵın tolıq emes gápler:

23

Mısalı: Mine, Bul adamlar jeti atasınıń kim ekenligin jaqsı bilmewi múmkin, al, kim biledi. (A.Sadıqov)

Aq kókirektiń atı azbaydı, tonı tozbaydı.

Adam kúyip ketkende, dárti (menen) tiline urama deymen. (A.Sadıqov)

Bul mısallarda birinshi gápte keńeytilgen tolıqlawısh aǵza, ekinshi gápte hám

úshinshi gápte iyelik sepligindegi anıqlawısh aǵza túsirilip qalǵanı dáslepki komponentten belgili bolıp turadı.

B)Tolıq emes gáplerdiń mazmunı hám quramına qaray túrleri

1.Tolıq emes gáplerdiń mazmunına qaray túrleri.

Tolıq e mes gápler qarım-qatnaslıq mazmunına qaray, tómendegi túrlerge bólinedi:

1.Xabar gáp.

2.Soraw gáp.

3.Buyrıq gáp.

4.Úndew mánili tolıq emes gáp bolıp tórt túrge bólinedi.

Xabar mánili tolıq emes gáp

Xabar mánili tolıq emes gápler monolog hám dialog gáplerde, dramalıq shıǵarmalarda ónimli qollanıladı. Xabar mánisindegi tolıq emes gápler mánilik jaqtan belgili bir pikir bildiriwde kontekst, ya situaciyaǵa baylanıslı boladı.

Olar kontekst hám situaciyaǵa baylanıslı tómendegi mánilik ózgesheliklerdi bildiredi;

A) Tolıq emes gápler dialoglıq dúzilistegi gáplerde ulıwma juwap mánisinde keledi. Mısalı:

-Sadıq aǵa paxta jerińiz qansha?

-Bes tanap.

-Qansha paxta alarsız?

-Quda qálese, júz pud alarmız dep júrmen.

24

-Kelmey, qalǵan adam boldı ma?

-Bilmedim.

B) Soraw-juwap mánisindegi dialog gáplerde maqullaw mánisindegi juwaptı bildiredi:

-Grajdanka, siz be shaqırtqan? – dedi.

-Awa, men.

-Adamıńız qayda?

-Mınaw otırǵan iplas! – dep Gúlayım Ábdiqádirdi nusqap kórsetti.(M.Qayıpov)

-Janıń barda ayt, ahidnama unay ma?

-Biziń qoy qayda? – dedi Shazada dawısın pátlendirip.

-Bar. (T.Qayıpbergenov)

-Háziretińizdi kórdiń be?

-Kórdim. (S.Xojaniyazov)

V) Tolıq emes gáp biykarlaw mánisindegi juwaptı bildiredi:

-Ínim, neli bolasań, - dedi Serkebay kesesine shay quyıp. – Qońıratlıman.

-Áke – shesheń bar ma? – Joq. Jaslayında ólgen, - dep Jiyemurat bir ret suwıq demin alıp juwap berdi. (T.Qayıpbergenov)

Demek siz Arıwxan menen Sabırbay aǵanıń arasındaǵı qupıya sırlardıhám awır waqıyaǵa alıp kelgen sebeplerdi bilmeysiz, á

-Yaq, bilmeymen, qáynim. (A.Bekimbetov)

Soraw mánili tolıq emes gápler

Soraw mánisindegi tolıq emes gápler dialog formasındaǵı gáplerde kóbirek ushırasadı. Bul formadaǵı gápler, tiykarınan, eki yamasa bir neshe adamnıń sorawjuwap mánisindegi gáplesiwinde qollanıladı: Mısalı:

-Qaydan keldińiz? Tórtkúlde kórinbeytuǵın edińiz?

-Shımbaydan

-Qayda barasız?

25

-Jumısqa

-Ne jumıs

-Kir juwaman. (J.Aymurzaev)

-Házir tamaq boladı… Tamaqtı esitkende balalar. (N.Dáwqaraev)

Soraw mánili tolıq emes gáplerge de soraw mánili tolıq gápler sıyaqlı, soraw almasıqları qatnasadı, bazıda soraw janapaylarınıń qatnası ayrıqsha bildiriledi:

-Men Nazarbaydı kórdim!

-Qashan? - Házir.

-Qayda? – Bazarda.

-Endi ǵarrını sóyletiwge kiristim.

-Jasıńız neshede Mámbetniyaz aǵa? – Eliwdiń úshewine shıqtıq ǵoy. –Balańız bar ma?

-Bar. – Oqıy ma? – Birewi Tórtkúlde.

Awıl xojalıq texnikumında oqıydı. (N.Dáwqaraev)

Soraw mánili tolıq emes gápler soraw almasıǵı yamasa soraw janapayısızkelip te soraw mazmunın bildiriwi múmkin.

Bunday jaǵdayda intonaciyaǵa ayrıqsha itibar beriledi, yaǵnıy tolıq e mesgáp soraw intonaciyası menen aytıladı. At ústindegi Orazbaydı kórip:

-Assalawma áleykum, Oreke – dedi.

-Waleykum assalam. At ústinde qol alıstı.

-Attań túsiń? Attıń dizginin usladı.

-Orazbay attan tústi. Tursınay, seniń aytajaǵıń Oraqbaydıń sózi me? –dedi Tursınaydı sóyletkisi kelip.

-Joq. Men quwanıshlı xabar alıp keldim.

-Qanday xabar? Suw tasıp pa?

-Awa, suw da tasıptı. Oǵan jarısa siziń úyde bazar, - dedi shaqalaq atıpkúliwi menen Tursınay…

26

- Bazar? Bazarıń ne? Palman hawlıǵıp soraǵan edi. (S.Xojaniyazov).

Bul mısallarda dıqqat etilgen tolıq emes gáplerde soraw almasıǵı yamasa soraw janapayı qollanılmaǵan. Olardıń sorawlıq mánisi intonaciya arqalı bildirilip kelgen.

Buyrıq mánili tolıq emes gápler

Buyrıq mánili tolıq emes gápler monolog hám dialog formasındaǵı gáplerde qollanıladı. Biraq tolıq emes gáplerdiń Bul túriniń dialoglarda qollanılıwı monolog gáplerge qaraǵanda ádewir keń. Dialoglardaǵı tolıq emes gáplerdiń túsirilip qaldırılǵan aǵzaların anıqlawda eki túrli ózgeshelik bar:

Olardıń biri tolıq emes gáptegi qollanılmaǵan aǵza ózinen burınǵı gápler arqalı ańlasıladı: Ekinshisi tolıq emes gápten sońǵı komponentlerden málim bolıp turadı. Mısalı:

1)- Qáne, toqtap tur! – dep Jaydar jılawdı uslap úlgerdi. – Qayaqqa? Barmaysań. Attan tús, gápime qulaq sal?! – Jiber! – dep atırman.

- Jibermeymen! (Sh.Aytmatov)

2)– Toqta, Bektay wájisip alayıq. Bektay onıń sózlerin esitkisi kelmey kete berdi. - Sotlanasań!

- Bunnan góri sotlanǵan maqul, - dep ǵázep penen juwap qaytardı, Bektay hám

qaytıp aylanıp qaramadı. (Sh.Aytmatov)

Bul mısallardıń birinshi toparında dıqqat etilgen tolıq emes gáplerdegi qollanılmay qalǵan aǵzalar dáslepki gáplerdiń mánisinen (kontekst arqalı) ańlasılıp tur.

Sońǵı ekinshi mısalda Sotlanasań degen tolıq emes gáptiń qollanılmaǵan aǵzası (baslawısh - sen) sol gáptiń ózinen málim bolıp kelgen.

27

Buyrıq mánili tolıq emes gápler monologta qollanılmaǵanda, onıń túsip qalǵan aǵzaları sharayat yaki situaciyadan ańlasıladı. Bunday jaǵdayda tolıq emes gápler, kóbinese tuwra gáp formasında keledi: Shora kútip turǵan edi.

- Tezirek túsińler, júrińler. Jayǵasıp alıń. (Sh.Ayt)

Mırza Ulıǵbek sandıqtıń túbinen qalıń qızıl teletinnen tigilgen kishkene qalta alıp, oǵan kesedey-kesedey quyılma altınnan on danasın sanap saldı. Onnan soń ǵáwhardan da alaqanların toltırıp bes-altı qısım saldı da, Áliy qusshıǵa qaradı:

-Al! Áliy qusshı teletin qaltanı sandıqtan alıp jerge qoydı: qalta zildey awır edi. (A.Yakupov)

Buyrıq mánisindegi tolıq emes gápler, kóbinese feyildiń buyrıq hám anıqlıq meyil formalarında keledi. Olardıń túsip qalǵan aǵzaları sol meyil formalarındaǵı feyillerdiń

ózinen, yaǵnıy betlik formaları arqalı ańlasılıp turadı: Mısalı:

Xan qısıq shekesin qos qollap qısıp, túrgeldi hám ǵázeplendi: - Bilip qoyıń! Biytártiplik etseńiz, tarqatıp jiberemen, tarqatıp!

Túsiniń! - áy, bala, - dedi Shayıq.

-Xanımız ullı rehim menen ruqsat etti.

Ayt. Qısqa ayt. (T.Qayıpbergenov)

Kózi jáne qarańǵıǵa úyrenisken Tanabay sálemdi ayday basladı.

-Qáne, kettik, shuwh, shuwh! Júrseń-á! Boldı e ndi! – dep jekirindi. Orazqul onıń gápin bólip.

-Kettik! (Sh.Aytmatov)

Buyrıq mánili tolıq emes gápler basqa sóz shaqapları arqalı da bildiriliwimúmkin:

Ǵarrını zorǵa tıńlap turǵan Írısqul biy artına burılıp, atqosshılarınabaqırdı.

28

- Áy, ońbaǵanlar, aydań tezirek! Házir tarqalıń, byler menen on-on jigit ákeliń aldıma!

Tez! Tez! Tez! Írısqul biydiń qos atqosshısı ne sebep ekenin sorap turmastan, weki jaqqa ayırılıp shaptı. Írısqul sol turǵan jerinen qozǵalmay baqırıp tur:

- Tez! Tez! Tez! (T.Qayıpbergenov)

Úndew mánili tolıq emes gápler

Úndew gápler sóylewshiniń waqıya, hádiyselerge qatnaslı bolǵan kúshli tuyǵısezimlerin bildiredi.

Olardıń bildiriliwi eki túrli ózgeshelikke iye boladı:

A)Sóylewshiniń ishki tuyǵı-sezimlerin (ashıw etiw, keyipleniw, qayǵı, saǵınıw, yoshlanıw, shadlıq, qorqıw h.t.b.) bildiredi.

B)Sóylewshiniń haqıyqatlıqqa bolǵan hár túrli qatnasların (iseniw, isenbew, shekleniw, mısqıllaw, ǵázepleniw, riyzalıǵı, bolmaw, qanaatlandırıw, qanaatlanbaw,

-Súyinshi beriń, súyinshi! Quwanıshlı xabar! – dep baqırdım. - Házir, aylanayınlar, házir! – deydi de nárse oqıy almaydı. (Sh.Aytmatov) Mamanlar qara terge shomılǵan atların irkpesten topqa burdı.

-Áy, adamlar, adamlar! Yabı Qońıratqa, Qońırat yabıǵa jaw emes! Toqtatıńlar, qaraqalpaqlar! Ǵarǵıs tiygen adamlar! Toqtatıńlar. (T.Qayıpbergenov)

Bul mısalardaǵı dıqqat etilgen gápler tolıq hám tolıq emes formalarda kelgen. Olardıń ekewinde de sóylewshiniń ishki tuyǵı-sezimleri ańlasıladı.

Tolıq gáplerde sóylewshiniń ishki tuyǵı-sezimleri onıń barlıq aǵzalarınıń qatnası

arqalı bildiriledi.

29

Úndew gápler kóterińki dawıs tolqını menen aytıladı. Úndew intonaciyası úndew gáptiń bildiriliwindegi eń áhmiyetli qurallardıń biri. Úndew intonaciyası menen kóterińkiaytılǵanda, xabar, soraw hám buyrıq gápler de úndew gápke aylanıwı múmkin. Mısalı:

Juwır, barayıq! – degen oraqshılardıń sesti esitildi. – Tınıshlanıń! Qáne, qoyıńlar, qatınlar?! – dep erkeklerdiń arasında turǵan birew baqırdı. (Sh.Aytmatov)

Bul mısallarda dıqqat etilgen gápler úndewli buyrıq gáp hám úndewli soraw gáp mánisinde kelgen. Olardıń bunday mánilerge iye bolıwın kóterińki aytılǵan úndew intonaciyası támiyinleydi.

Tolıq emes gáplerdiń quramına qaray túrleri

Eki bas aǵzalı tolıq emes gápler

Eki bas aǵzalı tolıq emes gápler dúziliw sxemasın eki bas aǵza – baslawısh há bayanlawıshtıń orayı dúzedi.

Al, bir bas aǵzalı gáplerdiń dúzilislik sxemasınbir bas aǵzanıń orayınan quraladı. Bul sıyaqlı eki túrli ózgeshelik tolıq emes gáplerge de tán bolıp keledi.

Eki bas aǵzalı gápler baslawıshtıń, bayanlawıshtıń yamasa ekinshi dárejeli aǵzalardıń qollanılmawı nátiyjesinde tolıq emes gáptiń strukturasına ótedi.

Mısalı: - Qaydan keldińiz? Burın Tórtkúlde kórinbeytuǵın edińiz? –Shımbaydan.

-Qayda barasız? – Jumısqa. Ne jumıs?

-Kir juwaman. (J.Aymurzaev)

30

Bul keltirilgen mısallardaǵı dıqqat etilgen gápler eki sostavlı tolıq emes gápler. Olardıń úshewinde de siz degen baslawısh qollanılmaǵan. Onıń baslawıshı kontekst arqalı málim boladı. Eger sol gáplerde baslawıshtı qollanıp aytatuǵın bolsaq, onda gápte tákirarlanıw payda etedi. hám stillik ıqshamlıqqa iye bolmay qaladı.

Tolıq emes gáplerde gáptiń bas aǵzalarınıń ekewi de qollanılmasa, bunday jaǵdayda tolıq emes gáptiń eki sostavlı ya bir sostavlı ekenligi kontekst, sóylew jaǵdayı hám dialoglar arqalı anıqlanadı:

1. – Qayda olar? – dep baqırdı kirip kelgen Xusnatdinge Susakin.

–Alıp kiyatır…

-Kimdi?

-Atamurat Aytmuratovtı. (J.Aymurzaev) 2. – Bul qız nege azıp ketken?

-Seniń zulımlıǵıńnan. (S.Xojaniyazov)

Bul keltirilgen mısallardıń ekewinde de dıqqat etilgen tolıq emes gáplerdiń eki bas aǵzası túsirilip qaldırılǵan. Tolıq emes gápler tek tolıqlawıshlardan dúzilgen. Olardıń bas aǵzaları kontekst, situaciya, dialoglar arqalıańlasıladı. Máselen, birinshi mısalda – Kimdi? – Aytmurat Atamuratovtı degen tolıq emes gáplerdiń bas aǵzaları sóylew jaǵdayı hám soraw-juwap formasındaǵı dialog gáplerden málim boladı.

Ekinshi mısaldaǵı - Seniń zulımlıǵıńnan degen tolıq emes gáptiń bas aǵzaları

ózinen burınǵı gáp (kontekst) arqalı bildiriledi. Bul gápti tolıq gáp formasında dúzgenimizde: Bul qız seniń zulımlıǵıńnan azıp ketken bolıp beriledi. Bul dialog formasında kelgen ekinshi gáp sol tolıq gápke juwap beriw mánisinde, forması jaǵınan tolıq emes, al mánisi jaǵınan tolıq bolıp kelgen.

Demek, soraw-juwap mánisindegi dialog gáplerde onsha áhmiyetli bolmaǵan, yaǵnıy dáslepki soraw gápke juwap beriwge tiyisli bolmaǵan sózler stillik jaqtan túsirilip qaldırıladı.

31