MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde tolıq emes gápler hám olardı oqıtıw

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıqinstitutı

Qaraqalpaq tili kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti 4В kurs pitkeriwshisi

Muzirikova A.

«Qaraqalpaq tilinde tolıq emes gápler hám olardı

oqıtıw»

degen teması boyınsha bakalavr dárejesin alıw ushın

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2016

Qaraqalpaq tilinde tolıq emes gápler hám olardıoqıtıw

Jobası:

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Kirisiw

I BAP. Qaraqalpaq tilindegi tolıq emes gápler

A)Tolıq emes gáplerdiń qollanılıw ózgesheligine qaray túrleri 1. Monologta qollanılatuǵın tolıq emes gápler

2. Dialogta qollanılatuǵın tolıq emes gápler

3. Qospa gáplerde qollanılatuǵın tolıq emes gápler

B)Tolıq emes gáplerdiń quramına qaray túrleri

1.Xabar mánili tolıq emes gápler

2.Soraw mánili tolıq emes gápler

3.Buyrıq mánili tolıq emes gápler

4.Úndew mánili tolıq emes gápler

II BAP. Tolıq emes gáplerdi oqıtıw

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

2

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı: Ǵárezsizliktiń arqasında elimiz turmısınıń barlıq tarawlarında bolıp atırǵan úlken ózgerisler, qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwına, ásirese onıń leksikasınıń rawajlanıwına sezilerli dárejede tásir etti. «Ǵárezsizlikke eriskenimizden keyin xalqımızdıń óz jurtı, tili mádeniyatı hám tariyxın biliwge,

ózligimizdi ańlawǵa qızıǵıwshılıǵı artıp barmaqta»1

Házirge shekem qaraqalpaq til biliminiń túrli tarawları boyınsha úlken jetiskenliklerge erisip, bir qansha iri kólemli miynetler, monografiyalar, maqalalar baspadan shıqtı. Xalqımızdıń milliy qádiriyatlarınıń biri – bul óz ana tilimiz. Prezidentimiz Í.A.Karimov ana tildiń qádir-qımbatı, insan ómirindegi tutqan ornı haqqında óz miynetinde «Ózlikti ańlaw, milliy sana hám oypikirdiń kórinisi, áwladlar ortasındaǵı ruwxıy-mánawiy baylanıs til arqalı kórinetuǵını málim. Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine, eń áwele ana háyyiwi, ana tiliniń tákirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi. Ana tili – bul millettiń ruwxı»2 degen edi.

Sonday-aq, prezidentimiz ana tiliniń áhmiyeti haqqında: «Ana tiliniń áhmiyeti sonnan ibarat, ol ruwxıylıq belgisi sıpatında adamlardı bir-biri menen jaqınlastıradı»3 - dep kórsetedi.

Til – adamlardıń eń áhmiyetli qarım-qatnas quralı. Biz óz oyımızdı basqaǵa til arqalı jetkizemiz. Adam óz oyın, pikirin tıńlawshıǵa jetkeriw ushın tildiń tiykarǵı qarım-qatnaslıq xızmetin támiyinlewshi gáplerdi qollanadı.

Tildiń qarım-qatnaslıq xızmetin támiyinlew ushın sóz hám sóz formaları gáplik dúziliske ótedi. Bul ushın gápti dúziwshi grammatikalıq qurallar - gáptiń bas aǵzaları orın tártip hám intonaciya qatnasadı. Sonıń menen qatar

1Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak ywq - Toshkent: Sharq, 1998. – B. 3.

2Karimov I.A. Joqari mánawiyat – jeńilmes kúsh - Toshkent: Manaviyat, 2008. – B. 82-83.

3Karimov I.A. Ózbekiston buyuk kelajak sari - Toshkent: Ózbekiston, 1998. – B. 60.

3

bulardan tısqarı sóylew jaǵdayı kontekst h.t.b. jaǵdaylar gáptiń dúziliwinde áhmiyetli rol atqaradı. Bul járdemshi qurallar qarım-qatnas jasawda onsha zárúrli bolmaǵan sózlerdi hár bir gápte qaytalay bermesten, pikirdi tıyanaqlı, ıqsham etip bildiriwge múmkinshilik tuwdıradı. Bul jumısta tolıq emes gáplerdi ózi qatnaslı kontekstten, sóylew jaǵdayınan, sonday-aq eki yamasa bir neshe adamnıń gáplesiwi arqalı dúziletuǵın dialogtan úzip alıp, ayırıp óz aldına qollanıwǵa bolmaytuǵını sóz etiledi. Bunday jaǵdayda tolıq emesgápler tolıq máni bildiriw múmkinshiliginen ayırıladı.

Tolıq emes gáplerde tiyisli bolǵan grammatikalıq dúzilis saqlanbaydı. Usılardı anıqlap, oqıwshılarǵa túsindire biliw – jumıstıń aktuallıǵın quraydı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. Bul pitkeriw qániygelik jumısımızda házirgi qaraqalpaq tilindegi tolıq emes gápler, olardıń mánilik, dúzilislik há qollanılıwı boyınsha túrlerin kórkem shıǵarmalardan, gazetajurnallardan jıynalǵan faktler tiykarında jazıwdı maqset ettik. Tolıq emes gápler kórkem shıǵarmalarda, ásirese dialoglarda júdá ónimli qollanıladı. Sonıń menen qatar, stillik talapqa ılayıq awızeki sóylewde keń qollanılatuǵın qubılıs ekeni belgili.

Pitkeriw jumıstı jazıwda usı temaǵa qatnaslı ilimiy miynetler, akademiyalıq grammatikalar basshılıqqa alındı.

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Jumıstı keleshekte mektep muǵallimleri, studentler óz praktikalarında qollana alıwına boladı.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs kirisiw, eki bap, juwmaqlaw hám paydalanılǵan

ádebiyatlar diziminen ibarat.

4

Kirisiw

Ulıwma bilim beretuǵın hám kásip-óner kolledjleri xalıq bilimlendiriw xızmetkerleriniń aldında oqıw tárbiya jumısların hár tárepleme jetilistiriw, oqıtıwdıń sapasın jaqsılaw, onıń ádisleri menen usılların turaqlı túrde hám izbe-iz bayıtıp barıw,

ásirese klassta júrgiziletuǵın sabaqtıń tásirliligin arttırıw – búgingi kúnniń keshiktiriwge bolmaytuǵın eń áhmiyetli másele ekenligin tiykarǵı wazıypa etip qoydı. Haqıyqatında da mektep oqıwshılarına bilim tiykarların úyretiwde, olardı kishipeyil insan etip tárbiyalaw kúndelikli sabaq dawamında júzege asırıladı. Sonlıqtan da klassta

ótkeriletuǵın hár qanday sabaq mazmunınıń nátiyjeliligine erisiw eń áhmiyetli másele bolıp tabıladı. Demek, olay bolsa hár bir sabaqta ótiletuǵın materiallardıń mazmunlılıǵına, onıń ótkendegi hám házirgi turmıs talabı menen tıǵız baylanıslılıǵına, onda bilim menen tárbiyanıń birligine mudamı turaqlı túrde dıqqat awdarıwımız kerek boladı. Hár bir sabaqta didaktikalıq principlerdi durıs qollanıw menen birge, onda oqıwshılardıń kónlikpesi menen iskerligine erise alıwımız kerek boladı. Bul wazıypanı iske asırıw ushın muǵallimniń sabaqqa hár tárepleme puxta tayarlıǵı talap etiletuǵını turǵan gáp. Onıń ushın aldın-ala túsindiriwge tiyisli bolǵan materiallardıń kólemi hám mazmunın anıqlap, ondaǵı eń áhmiyetli orındı belgilep alıw menen sol úyreniwge tiyisli teoriyalıq materialdıń sabaqtıń qaysı túri negizinde ótiletuǵının, jańa oqıtıwdıń usılları menen ádisleriniń qanday túrin qollanıw nátiyje beretuǵınlıǵın jobalastırıp alıwı zárúr.

Ekinshiden, sabaqta qanday kórsetpeli qurallardan paydalanıw kerekligin hám oqıwshılar menen ótiletuǵın jumıs túrlerin anıq belgilep alıw menen qatar belgilengen 45 minut waqıttı sabaqtıń qurılısına qaray júdá durıs bólistiriwi kerek.

5

Qaraqalpaq tilin oqıtıwdıń, sonıń ishinde sintaksisti oqıtıwdıń mazmunın jetilistiriwdiń eń áhmiyetli bólegi sabaqta jańa materialdı túsindiriwdi durıs shólkemlestiriw menen birge, onı oqıwshılardıń sanalı túrde hár tárepleme ózlestirip alıwına erisiw. Sonıń ushın da muǵallimniń jańa materialdı bayanlawǵa, mısallardı tillik túsindiriwi júdá anıq, ıqsham hám tujırımlı bolıwı tiyis. Álbette, Bul ushın birinshiden, muǵallim sabaqqa tayarlanǵanda mektep programmasın hám sabaqlıqta berilgen materiallardı tereń úyreniw menen ǵana sheklenip qoymastan, oǵan baylanıslı qosımsha ilimiymetodikalıq hám pedagogikalıq ádebiyatlar menen qollanbalardan oqıp shıǵıp,onda bayanlanılǵan ilim jetiskenliklerin sabaqqa engiziwi shárt.

Ekinshiden, bayanlanıwǵa tiyisli teoriyalıq materiallarǵa baylanıslı tańlap alınǵan mısallar oqıwshılardıń bilim dárejesi menen ózgesheligine sáykes keliwi, onıń ádebiy til materiallarına juwap beriwi hám ol oqıwshılardıń iskerlik uqıplılıǵın arttırıwı lazım.

Úshinshiden, oqıwshılarǵa qanday bir teoriyalıq material túsindirilmesin, oǵan baylanıslı keltirilgen mısallar, yaǵnıy jeke sózler menen gápler, tekstler kórkem

ádebiyattan alınǵan hár qanday úzindiler, naqıl-maqallar menen qosıqlar, jumbaqlar menen jańıltpashlar ótiliwge tiyisli temanıń mazmunına tolıq juwap beriwi hám onıń belgili bir tutas mazmunǵa tolıq juwap beriwi shárt, sonıń menen birge Bul mısallardıń ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń jetiskenliklerine tiykarlanıwı, nátiyjede ol oqıwshılarǵa teoriyalıq bilim beriwge ǵana arnalıp qoymastan, olardıń sanalı miynet etiwge bolǵan súyispenshiligin payda etiwi, dúńyaǵa haqıyqat kózqarasın qáliplestiriwi, watandı súyiw ideyasın boldırıwı, olarda adamgershilik doslıq qásiyetlerdi bekkem ornatıwı kerek.

Tórtinshiden, Qaraqalpaq tili kursınıń qálegen bólimi boyınsha úyreniwge tiyisli hár qanday teoriyalıq material tilge baylanıslı alınǵan mısallar menen gúrrińlerdi hár tárepleme tallaw jasaw arqalı túsindiriliwi kerek hám Bul

6

boyınsha beriletuǵın anıqlamalar menen qaǵıydalar sol tallanǵan mısallardıń juwmaǵına keltirilip shıǵarılıwı kerek.

Sabaqtıń nátiyjeliligine erisiwdiń birden-bir shártleriniń biri ótilgen tema boyınsha oqıwshılarǵa beriletuǵın sorawlardıń júdá ıqsham hám anıq bolıwı, onıń «awa, joq» túrinde juwap alıwǵa qaratılmay, talap etilgen máseleleriniń mazmunın tolıq hám hár tárepleme ashıp beriwi tiyis.

Oqıwshılardıń ótilgen materiallardı qalay ózlestirgenligin, Bul boyınsha alǵan bilimin turaqlı túrde hár tárepleme tekserip barıw, onıń nátiyjelerin durıs bahalaw

úlken áhmiyetke iye. Biraq ta geyde ayırım mekteplerde ayırım muǵallimler Bul máselede ústirtinlikke jol qoyadı, oqıwshınıń anaw yaki mınaw materialdı qalay uǵıp alǵanlıǵın tereń tekserip kórmesten aq, geyde olarǵa joqarı baha qoyıp jiberedi. Bul óz gezeginde oqıwshıǵa keri tásir jasaydı, olarǵa bilim beriwde ústirtinlikke jol qoyıladı.

Mekteplerde oqıtıwdıń mazmunlı bolıwına erisiwde óz betinshe jumısların durıs shólkemlestiriwdiń roli ayrıqsha. Biraq ta geypara muǵallimler úy tapsırmasın soraw menen jańa materiallardı túsindiriwi kóp waqıt jumsap jiberedi. Nátiyjede oqıwshılardıń oqıw materialların óz betinshe tereń iyelewine, kitap ústinde jumıs júrgiziwine kútá sheklengen waqıt qaladı. Haqıyqatında jańa materialdı túsindiriwde ondaǵı tiykarǵı teoriyalıq bilim bayanlanıp, qalǵan waqıt oqıwshılardıń jumısın júrgiziwge ajıratılıwı kerek. Bir eskertetuǵın jaǵday oqıwshılarǵa óz betinshe jumıslar isletiwde olarǵa úyge tapsırmalar beriwde onı hádden zıyat kóbeytip jiberiwi bolmaydı. Bul oqıwshılardıń úy tapsırmasın tayarlawda úlken qıyınshılıq payda etedi, oǵan kóp waqıt jumsawına alıp keledi. Haqıyqatında úyge beriletuǵın tapsırma barlıq pánler boyınsha belgilengen saattan aspawı tiyis. Onıń ústine tapsırılǵan shınıǵıwlar házirgi turmıs talaplarınan shetke shıqpawı kerek. Ol programmanıń talabına tolıq juwap beriwi, shınıǵıw

7

ushın tańlanǵan hár bir mısaldıń, ótkendegi turmıs penen házirgi turmıstıń mazmunın sıpatlaytuǵın bolıwı, oqıwshıladı miynet e tiwge tárbiyalaytuǵın dárejede bolıwı shárt. Sonıń ushın da qaraqalpaq tili sabaǵı arqalı oqıwshını miynet etiwge onıń áhmiyetin túsinip tárbiyalawımız kerek. Ol ushın sabaqqa turmıstan mazmunlı mısallar alıp tallawımız kerek.

Oqıwshılardı oqıtıw hám tárbiyalaw bir-biri menen tıǵız baylanıslı, birge alıp barılatuǵın nızamlı qubılıs. Qaraqalpaq tili leksikasınıń sózlik qurılısında oqıwshıǵa bunday bir waqıttıń ózinde hám teoriyalıq bilim hám tárbiya beriwdi támiyin etetuǵın turmıstıń hár túrli tarawlarına arnalǵan, máselen, oqıwshılardı ádep-ikramlılıqqa tárbiyalaytuǵın olardıń doslıq hám adamgershilik sezimin payda etetuǵın, sonday-aq diyqanshılıq penen mal sharwashılıǵına, balıqshılıq penen salıgershilikke, ilimdi,

ónerdi, kásipti iyelewge, óz anna tilin úyreniwge baylanıslı qanshama naqıl-maqallar bar. Qaraqalpaq tili kursınıń leksikologiya, fonetika, morfologiya, orfografiya, sintaksis hám stilistika tarawlarınıń qálegen bólimi boyınsha oqıwshılarǵa bilim beriwde «jaqsı sóz jandı súysindirer, jaman sóz jandı kúydirer, bir jaqsı sóz shıpaker mıń kewildiń jarasın, sóz mánisin bilmegen sózdi ózine keltirer, bir kún pitip jazılar, darıǵan tıyıq jarası, til jarası ómirinshe yadıńnan shıqpas ızası» h.t.b. naqıl-maqallardı kúndelikli sabaq dawamında ótiletuǵın temanıń mazmunına sáykes qollanıw arqalı oqıwshılarda sózlerdi orınsız, nadurıs qollanıwdıń zıyanı haqqında pikir payda e temiz. Sózlerdi ornı menen qollanıw zárúr e kenligin uǵındıramız, til mádeniyatın iyelew uqıplılıǵın qáliplestiremiz, nátiyjede oqıwshılardıń sózge sheber, shiyrin tilli bolıp jetilisiwine tiykar tayarlaymız.

Mekteplerde qaraqalpaq tilin oqıtıwda eń qolaylı usıllardan biri sabaqta kórsetpeli qurallardıń hár túrli túrlerin qollanıw júdá áhmiyetli qubılıs bolıp tabıladı. Kórsetpeli qurallardı sabaqta paydalanıw – oqıwshılardıń til qubılısları menen ol tuwralı teoriyalıq bilimi tereńlesedi, onı jáne de

8

keńeytedi, bilimdi bekkem iyelewine járdem beredi, belgili bir grammatikalıq qurallardı sanalı ózlestiriwge, olardıń áhmiyetli belgilerin durıs hám ańsat biliwge járdemlesedi, olardı qurǵaq yadlaw jolı menen túsiniwden qutqaradı, dóretiwshilik oylaw uqıplılıǵın arttıradı, awızsha hám jazba til baylıǵın rawajlandırıwǵa hár tárepleme tásir jasaydı, oqıwshılardıń sabaqqa bolǵan issheńligin boldıradı, sabaqtıń janlı, qızıqlı ótiwin támiyinleydi, olardıń óz betinshe islew uqıplılıǵın qáliplestiredi.

Sonıń ushın da qaraqalpaq tili sabaǵında hár túrli tablitsalar menen sxemalardan, diagrammalardan, kartinalardan, súwret, plakatlardan, didaktikalıq tarqatpa materiallar menen texnikalıq qurallardan paydalanıw kerek boladı.

Magnitafon járdeminde oqıwshılardıń sózlerdi jazıp alıwı, onı bir neshe mártebe qayta tıńlaw, sesler ústinde shınıǵıw islew, esitken sózlerdi úyretiw, oqıwshılardıń qáte jibergen sózlerine tallaw jasaw, jibergen qátelerdi qalay dúzetiw h.t.b jumıslar islewge boladı. Álbette Bul ushın pán muǵallimi óz ózine júdá juwapkershilik penen qarawı, bilim beriw menen tárbiya isin bir-biri menen baylanıstırıp alıp barıwı, didaktikalıq principlerdi sabaqta júdá sheber, orınlı paydalanıp túsindiriwge tiyisli temanıń mazmunın hár tárepleme ashıp beriwi onı júdá qızıqlı ótkeriwi, oqıwshınıń dóretiwshilik oylawına, bilimge bolǵan qızıǵıwshılıǵın, issheńligin tapqırlıǵı menen sezgirligine, izleniwshiligi menen intasına erise biliwi shárt.

Qısqası, oqıwshıǵa qanday tema boyınsha bilim berilmesin, ol ámeliy jumıslar negizinde izbe-iz túrde bekkemlenip barılsa hám ótilgen materialdı óz ara tıǵız baylanıstırılıp túsindirilse, onda tiyisli bolǵan kórsetpeli qurallardan orınlı paydalansa, oqıwshılardıń bilim sırların tereń iyelewine jetisemiz.

9

IBAP. Qaraqalpaq tilindegi tolıq emes gápler

A)Tolıq emes gáplerdiń qollanılıw ózgesheligine qaray túrleri

Házirgi qaraqalpaq tilindegi tolıq emes gáplerdi qollanılıw ózgesheligineqaray tómendegidey túrlerge bólemiz:

1.Monologta qollanılatuǵın tolıq emes gápler.

2.Dialogta qollanılatuǵın tolıq emes gápler.

3.Qospa gáplerde qollanılatuǵın tolıq emes gápler.

1. Monologta qollanılatuǵın tolıq emes gápler

Monologlıq xarakterge iye bolǵan tolıq emes gápler prozalıq hám dramalıq shıǵarmalarda, xalqımızdıń naqıl-maqallarında, ádebiyat úlgileri: dástanlarda, erteklerde, gazeta-jurnallarda keńnen qollanıladı.

Tilimizde tolıq emes gáplerdiń hár túrli formaları ushırasadı. Olardıń qanday túrleri bolmasın, ayırımları kontekstke baylanıslı qollanılsa, al basqa bir túrleri sóylew jaǵdayına baylanıslı boladı. Óytkeni sońǵı túrinde kontekst bas roldi atqarmaydı, al sóylew jaǵdayı yamasa situaciya bas roldi atqaradı.

Tolıq emes gáplerdiń bir toparları kontekstke yamasa sóylew jaǵdayına baylanıslı ańlatılmaydı, al ulıwma gáptiń mazmunına baylanıslı ańlatıladı.

Sebebi tolıq emes gáplerdiń Bul túrinde sheshiwshi yamasa anıqlawshı belgi gáptiń mazmunına qaraslı boladı.

Tolıq emes gáplerdi ózine qatnaslı kontekstten, sóylew sharayatınan yaki sóylew jaǵdayınan, sonday-aq eki yamasa bir neshe adamnıń qatnasıwınan bolatuǵın dialogtan

úzip alıp, ayırıp óz aldına jeke qollanıwǵa bolmaydı. Onday jaǵdayda tolıq emes gápler tolıq mánini ańlatıw múmkinshiliginen ayırıladı.

Nátiyjede olar ayırım gáp bola almaydı, al tildegi bir mánini ańlatatuǵın leksikalıq sóz sıpatında ǵana qaraladı.

Mısalı: Anası biyshara qızına júkli bolarda almaǵa jerik bolǵan e ken. Tappaǵan. Sonıń ushın da Almagúl qoyǵan eken.

10