MD hám PQJ / A.Dabılovtıń Bahadır dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları

Ekewiniń ústinde

Eki sholaq shekpen bar

Iyrilip qızıl kendirgen,

Toqılǵan eken torqadan,

Ekewiniń jeytuǵını

Bir kúndegi tamaǵı Bir sıyırdıń eti eken Gúrtik penen aralas Ishedi eken hár qaysısı, On tabaqtan sorpadan

On shaynek shayǵa hár qaysısı

Azańǵı shayǵa halqası

Shaynegine úsh nannan

Otız nandı jeydi eken

Baltırınıń júnine

Birewi qonıraw ótkizgen

Bileginiń júnine

Birewi marjan ótkizgen

Palwanlardıń barbazın

Pań-pań menen jetkizgen.

Kórkemlew qurallarınıń qanday túri berilgen?

10-soraw: Dástanda “Pıshıq penen quda bolsań tıshqan menen toy qılar”, “Juwan judırıq, kóp taban”, “Jaralı ketken júrekler” kórkemlew quralının qanday túri?

Berilgen soraw juwapqa 10 minut waqıt beriledi.

71

Oqıwshılarǵa úyge tapsırmaǵa A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanın oqıw hám

ózleri unatqan qosıq qatarlarınan úzindiler yadlaw.

A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarıniń jirlanıwın oqıtıwda “Aqılıy hújim” metodı basqarıp bardı, taza temanı búgingi oqıw baǵdarınıń talap dárejesine say muǵallim – rejissyor,al oqıwshılar – artist bolıwı kerek degenindey, oqıwshılardı jańa bilimlerdi óz betinshe iyelewge baǵdarlap, izinde taǵı da bir neshe soraw-juwaplar menen bekkemlep, tolıqtırıp bardıq. Oqıtıwdıń usınday metodlarınan, usıllarınan paydalana otırıp hár bir sabaqtı belgili dárejede maqsetine jetkeriwge boladı.

72

JUWMAQ

XXásir qaraqalpaq adebiyat tariyxında óz ornına iye, talantlı xalıq shayırı

A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanı onıń shıǵarmalarınıń gúltajı boldı. “Bahadır”

dástanı onıń uzaq jıllarǵı dóretiwshilik tájiriybeleriniń, dóretiwshilik oylarınıń juwmaqlarınan tuwǵan shıǵarma. Eki jámiyetlik qurılısta jasap, eki ómirdi de kózi menen kórgen ápiwayı qaraqalpaq diyqanınıń ómir shınlıqların jazıwı álbette shayırǵa da jeńil túsken joq. Ásirese, onı XX ásir ádebiyatınıń principlerin basshılıqqa alıp jazıwı ushın xalıq shayırına óz zamanlaslarınan kóp másláhátler alıwına tuwra keldi. Sebebi, waqıyalardı xalıq inanǵanday reallıq penen súwretlew, bul reallıqtı anıq tariyxın obiektivlik penen baylanıstırıw jáne de onı revolyuciyalıq rawajlanıw halında kórsetiw qansha tájiriybeli shayır bolǵanlıǵı menen ańsat emes edi.

Sonlıqtan da xalıq shayırı dástan jazıw máselesinde eki principti basshılıqqa aldı. Birinshiden, dástandı folklorlıq dástanlardıń tradiciyalıq jolı menen islep shıǵıw, biraq qaharmandı kem-kemnen ósiw arqalı bir jámiyetlik qurılıstan shıǵarıp, ekinshi jańa jámiyetlik qurılıstıń qaharmanı etiw, onı jańa ideya, jańa sana menen qurallandırıw máselesinde shayırǵa járdem bergen nárse óziniń eki jámiyetlik ómirdi óz kózi menen kóriwi, óz basınan keshiriwi edi. Ekinshiden, jazılajaq dástanda ózi jasap turǵan jámiyettiń ádebiyatı hám kórkem óneriniń baslı principlerin basshılıqqa aldı.

Biziń bakalavr pitkeriw qániygelik jumısımızdıń teması “ A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir haqıyqatlıǵınıń jırlanıwın oqıtıw metodikası” dep ataladı.

Kirisiw bóliminde A. Dabılovtıń ulıwma dóretiwshiligine qısqasha toqtadıq. Abbaz shayırdıń 1898-jılı Shımbay Uezdiniń Kók ózek bolıslıǵında, ulama adamnıń shańaraǵında tuwılıp, tárbiya alǵanlıǵına, 1930-jıllardan baslap qaraqalpaq ádebiyatında qálem terbetip kiyatırǵan xalıq shayırı hám

73

qıssaxanlıǵına toqtap óttik. “Bahadır” dástanın 1946-jılları dóretken. Dástan totalitarlıq dáwirinde dóretilgen. Usı dáwirde jasaǵan hám shıǵarmalar dóretken jazıwshı-shayırlar sıyaqlı Abbaz shayır da óz dáwiriniń ruwxı menen jasadı. Bul tariyxıy shınlıq. Dástanda tariyxıy dáwir haqıyqatlıqları jirlanadı hám qısqasha usılarǵa toqtadıq.

8-klass mektep sabaqlıǵında xalıq shayırınıń ómir bayanı hám “Bahadır” dástanına 2 saat berilgen. Sabaqlıqtaǵı maǵlıwmatlardı esapqa alǵan halda diplom jumısımızdıń jobasın tómendegishe rejelestirdik. Birinshi baptı “A.Dabılovtıń “Bahadır” dástanınıń ideyasın hám tematikasın uyretiwde qollanılatuǵın aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalar ” dep aldıq.

Bul sabaqtı ótiwde “ Mashqalalı oqıtıw” metodınan paydalandıq. Bunda biz qaraqalpaq ádebiyatında dástan dóretiwshilik dástúrli túrde folklorlıq shıǵarmalardaǵı dástanshılıqtı rawajlandırıwda Abbaz shayırdıń shayırlıq sheberliklerin ashıp berdik. Oqıwshılarǵa bilim beriw menen birge, ádepikramlılıqqa, Watandı súyiwshilikke, doslıqqa tárbiyalawǵa baǵdarladıq. Sonıń menen birge oqıwshılardı erkin pikirlewge, dástan janrınıń dóretiliwi, ahmiyetin túsiniwge, dástannıń syujetindegi waqıyalardı, tariyx penen, turmıs penen baylanısın túsiniw, talqılaw kónlikpesin payda ettik.

Klass oqıwshıların “Minara qurıw” shınıǵıwı arqalı eki toparǵa bólip, qaysı topar slayd arqalı berilgen sorawlarǵa birinshi hám tez taba alsa, bir gerbish ball berip barıla berildi. Slayd arqalı tómendegishe sorawlar berildi: Xalıq shayırı A. Dabılov qashan hám qay jerde tuwılǵan? Abbaz shayır jáne qanday ónerdi

úyrengen? Abbaz shayır qaysı dástanlardı xalıq ishinde qıssaxanlıq etip oqıp berip júrgen? Milliy mádeniyat tarıyxında Abbaz shayırǵa teń keletuǵın adamlar kemnen-kem ushırasatuǵın edi. Ol ózi kórkem ádebiyat, ózi folklor, ózi barıp turǵan tariyx edi. Bul úshewin kóz aldımızǵa keltirmey turıp, Abbaz shayır haqqında túsinikke iye bolıwımız da múmkin emes” – degen pikirdi kim

aytqan edi? Abbaz shayır qanday shańaraqta ósken? Abbazdıń Qazna hám

74

Halwa degen qarındaslarında qanday talant bolǵan? Abbaz shayırdıń qanday qosıqların bilesiz? Abbaz shayırdıń ustazları, oqıǵan mektebi bolǵan ba? Abbaz shayırdıń ózindey xalıq shayırları dárejesin alǵan zamanlasları qaysı shayırlar? Abbazdıń qıssaxan shákirtleri bolǵan ba? Qıssaxanshılıq, qıssaxan hawazın esitkensizbe?

Ótilgen tema yaǵnıy úyge berilgen tapsırmanı oqıwshılar qalay ózlestirgenin usınday sorawlar baǵdarında bilip aldıq.

Xalıq shayırınıń ómiri hám dóretiwshiligi boyınsha soraw-juwaplar ótkerip bolǵannan keyin “Bahadır” dástanınıń tiykarǵı ideyasın ashıp beriwge háreket

ettik.

A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanında tiykarınan sotsiallıq turmıs mashqalası jirlanadı. Insan táǵdiri, baxtı, jaqsı turmıs ushın gúresleri sóz etiledi. “Bahadır” dástanı XX ásir qaraqalpaq jazba ádebiyatında payda bolǵan birinshi dástan bolıp qaraqalpaq folklorındaǵı dástan janrın dawam ettirgen dástúrli dástanlar úlgisinde dóretilgen biybaha shıǵarmalardıń biri bolıp esaplanadı. Dástan baslanıwdan-aq

Shınargúldiń ómirlik joldası Allanǵordıń turmıs tirishiligi jolında tragediyalıq awhalda túsip qalǵan syujet penen baslanadı. Basına kúlpet túsken Shınargúlge elixalqı járdemler beredi. Bul epizod dástanda júdá keń túrde sáwlelendiriledi. Mısalı: Shınargúl

Támem kóp jıynalǵan dostan,

Basında tur kóp zımıstan,

Jarlılıq úlken shólistan

Shınargúldiń bar tilegi Xalıqtan basqa joq tiregi

Shınargúldiń sózin

Tıńlaǵan xalıqtıń ishinde

75

Sernazar, Pirnazar degen

Allańǵordıń eki dayısı bar edi.

Ortaǵa telpekti taslap

Xalıqqa órnek jol baslap,

Allanǵorǵa apkeldi,

Ekewi eki baspaq.

Shınargúldiń Orınbet, Turımbet degen,

Eki nemere aǵası bar edi,

Tamır-tamır jerlerden

Semiz eki qoy keldi.

Batpan-batpan dáni bar,

Sonday-sonday sıy keldi. h.t.b

Dástannıń ideyasında turmıs haqıyqatlıqları menen qarısıp ketken epizodlar, syujetler áste-aqırın rawajlandırılıp barılǵan. El-xalıqtıń awızbirshiligi xalıqlar doslıǵına barıp ulasadı. Eki adamnıń doslıǵı belgili bir maqsetlerge erisiwde úlken kúsh boladı. Endi on tórt jasqa kelgen ulı Arıslan menen Qırmızı talay turmıs qıyınshılıqlarına ushırasadı. Arıslan awılda shopan boladı. Qırmızı kún kóris ushın kóplegen talaplardı isleydi. Arıslan balalıq etedi. Anası Arıslandı bárháma durıs jolǵa salıp tárbiyalap baradı. Arıslan bunı túsinip anasınıń aytqan tárbiyaların aladı:

Qayǵı menen qapalanba

Jesirmen dep japalanba

Iplas pikirge talanba

Aq sút bergen mehribanım

Sizge men ádep saqlayman,

Emgen sútimdi aqlayman,

76

- dep sert aytadı. Arıslan aqıl toqtatıp, el ishinen ózine aǵa hám dos izlep

Azattı tabadı. Er jetip óz súygen qızın izleydi. Qırmızını tabadı. Dástanda neke toy syujeti keń túrde bayanlanıp, tiykargı konflikt júzege keledi. Qız súymegen adamına uzatılıp atır. Ekinshi Xiywa palwanların Arıslan gúreste jıǵadı. Palwanlar bunı kótere almay Arıslandı óltirmekshi boladı. Bul jerde de doslar járdemi birinshi orınǵa shıǵadı. Qırmızınıń sırlas dostı jeńgesi Dúrdana, Arıslan ushın jan pidá etip júrgen jigit aǵası Azat hám jáne eli xalqı. Dástanda toy epizodların súwretlewde milliy ózinshellik belgilerdi barınsha qubısjıp sheberlilik penen súwretlep baradı.

Qızlardı úyge kirgizip, Qant kópirdi basladı. Qız jeńgesi Gúlzardı, Otırǵızıp turǵızıp, Baqsıǵa qızlar taslawǵa

Oramal menen sharshıǵa

Aqsha túsip ǵoshladı.

yamasa

Badam qabaq ústinde,

Qıyalanǵan qası bar,

On jetini toltırǵan, On segizde jası bar

Hár jaǵında on-onnan

Jigirma burım shashı bar

Úyden shıǵıp jeń salıp

Túrmesiniń sırtınan

Aydınlını bir shalıp

77

Sárbinazday sallanıp.., h.t.b.

Dástannıń ideyası bir shańaraq basındaǵı táshwishlerdi sáwlelendire otırıp xalıqtıń milliy ózgesheliklerin, doslıqtı, miynet etiwdi, Watandı súyiwdi barlıǵın óz ishine qamtıydı. Usılardıń birliginde qaharmanlar murat-maqsetine jetedi. Dástannıń “Bahadır” dep atalıwında da simvolikalıq obraz jatır. Arıslan hám Azat márt hám batır, Arıslannıń ulın usı mártliktiń jemisi “Bahadır” dep qoyıp, dástannıń ataması menen ideyasın jaqsı baylanıstıra alǵan. “Gúldáste” shınıǵıwı hám “Bayterek” shınıǵıwı arqalı bul ideya-tematika bekkemlendi.

Ekinshi baptı “A.Dabılovtıń “Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwın oqıtıw metodikası” dep aldıq. Taza temanı ótiw ushın aldın ala klass oqıtıwshılarına “Joybarlaw texnologiyası” boyınsha bes kishi toparǵa bes tema berilip jiberiledi.

I topar: “Bahadır” dástanında xalıq turmısınıń sáwleleniwi.II topar:

“Bahadır” dástanında doslıqtıń jırlanıwı.III topar: “Bahadır” dástanında Watan táriypi.IV topar: “Bahadır” dástanında xalıq azatlıq gúresleriniń sáwleleniwi. V topar: “Bahadır” dástanında kórkemlew qurallarınıń paydalanıw sheberligi.

Joybarlaw texnologiyası boyınsha aldın-ala oqıwshılarǵa bes kishi toparǵa bes tema berilgen. Toparlardıń tapsırmanı orınlaǵanlıǵın tekserip bilip alıp, olardı tıńlawǵa hár toparǵa 5 minuttan waqıt berildi.

Joybarlaw texnologiyası boyınsha bes toparǵa 5 minuttan waqıt berip berilgen tapsırmanı oqıtaman.

Bes topar da sol bólingeni boyınsha otıradı. Muǵallim tárepinen aldın-ala tayarlanılǵan sorawlar toplamı slayd arqalı jiberiledi. Kim birinshi tapsa, sol topar aǵzası bahalaw qaǵazların alıp baradı.Sorawlar tómendegishe: A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanınan xalıq turmısın sáwlelendirgen qosıq qatarların kim yadtan aytıp beredi? Dástannan doslıqtı súwretlegen qosıq qatarların kim aytıp beredi?

78

Dástannan milliy úrp-ádetlerdiń sáwlelendirgen qosıq qatarlarınan kim aytadı?

Dástanda milliylik belgileri taǵı qanday sáwlelendirilgen? Azat hám Arıslan qalayınsha dos boldı? Arıslan menen Qırmızı qalayınsha ushırasadı? Bul sorawlarǵa juwaplar alınıp, oqıwshılardıń bilimi bahalanadı.

A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarıniń jirlanıwın oqıtıwda “Aqılıy hújim” metodı basqarıp baradı, taza temanı búgingi oqıw baǵdarınıń talap dárejesine say muǵallim – rejissyor,al oqıwshılar – artist bolıwı kerek degenindey, oqıwshılardı jańa bilimlerdi óz betinshe iyelewge baǵdarlap, izinde taǵı da bir neshe soraw-juwaplar menen bekkemlep, tolıqtırıp baramız. Oqıtıwdıń usınday metodlarınan, usıllarınan paydalana otırıp hár bir sabaqtı belgili dárejede maqsetine jetkeriwge boladı.

79

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Karimov I.A. Joqarı mániyat – jeńilmes kúsh. Tashkent „Manaviyat” 2008j

2.Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi ywlida xizmat qilish-eng oliy saodatdir . Tashkent „Uzbekiston” 2015j

3.Alımov Á.Bilimdi jańalaw dáwir talabı. Nókis.”Bilim” 1997j

4.Aliyakulov N.X. Pedagogicheskaya texnologiya T.2009.

5.Abdimuratov P.Joqarı mektepte pedagogikalıq texnologiya.N.,1999 j.

6.Ishmuhamedov R.,Abduqodirov A.,Pardaev A. Tálimda innovatsion texnologiyalar. T. 2005.

7.Zyazyuna I.A.Osnovı pedagogicheskogo masterstva. M., 1989.

8.Jańa pedagogikalıq texnologiya-oqıtıw teoriyasın háreketke keltiriwshi kúsh. Materialı Respublikanskiy NTK. Otvet.red.prof.Userbay Aleov Nókis, QMU-2011. 160-bet.

9.Dabılov A.”Baxadır” dástanı „Qaraqalpaqstan” 1967

10.Dawqaraev N. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri III tom. Nókis.

„Qaraqalpaqstan” 1979

11.Paxratdinov A. Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwdıń metodikalıq gey bir máseleleri. N., 1991

12.PaxratdinovA. Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikasınıń aktual

máseleleri. N., 1984

13.PaxratdinovA. Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası. N., 2004.

14.Paxratdinov A. Allambergenov K.Bekbergenova M. XX ásir qaraqalpaq

ádebiyatı tariyxı. „Qaraqalpaqstan” baspası – 2011 j

15.Paxratdinov A.Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń máseleleri.Nókis.

„Qaraqalpaqstan” baspası – 2010 j

16.Paxratdinov A.Pedtexnologiya tiykarları.Nókis. „Qaraqalpaqstan” baspası

– 2009 j

80