MD hám PQJ / A.Dabılovtıń Bahadır dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları

Diyxannıń shárti kún sanaw,

Tuqımlar kóp taraw-taraw Salı ekseń jeyseń palaw

Tarı sepseń sók beredi.

Hasıl kánin tapsań jerden

Otırar ornıń belgili tórden,

Kóteriler dańqıń birden

Dushpanlarıń kóp kóredi. 7

A. Dabılov XIX ásirdegi xalıqtıń turmısın súwretley otırıp, ótmishtegi biziń ata-babalarımızdıń miynet e’tiwin, óz Watanın qásterlep abaylawların ózleri jasap turǵan jerin “ana jer” dep atap oǵan qansha xızmet etseń, ana jer seni sonshama ardaqlaydı, jegeniń palaw, ishkeniń may boladı, ornıń tórden bolıp, dańqıń kóteriledi deydi.

Bul shayır jırlaǵanınday turmıs haqıyqatlıǵı. Bizdi hám biziń atababalarımızdı óz ana jerimizde miynet etiw arqalı, miynet hám awızbirshilik jasatıp kiyatır. Miynet etiw, tuwılıp ósken jerdi súyiw xalıq awızeki dúrdanalarında da, erte dáwir ádebiyat úlgilerinde de, klassik ádebiyat wákilleri bolǵan Kúnxoja,

Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh shayır shıǵarmalarında da kúshli jirlanıp, keleshek áwladlarımızdıń ruwxıy dúnyasın bayıtıp kelmekte. Mısalı:

Miynet penen ashıp qushaq

Kórkeyip biziń keleshek,

Turmıstaǵı kórpe, tósek,

7Dabılov A.SHıǵarmaları II tom.”Bahadır”.”Qaraqalpaqstan” baspası. Nókis. 1967j

61

Pútinlener qazan oshaq!…

Miynetimiz bahalanar,

Qanday qıyın qazıwlar bar,

Ashayıq biz saǵan qushaq,

Bul sózlerdiń bári de haq,

Xalıq shad bolar qazıw qazsaq.

Dástanda bunnan da basqa kóplegen mısallar keltiriw múmkin. Watan táriypin, onıń gúllenip, jaynap-jasnap turıwlarında xalıqtıń awızbirshiligi, miyneti jatırǵanlıǵın shayır tereńnen túsinip jır etken:

Watan ushın, xalıq ushın

Kórsetpeseń bir xızmet

Kerek emes jigitke,

Óz isine maqtanıw

Ázel kewliń keń bolsa, Watanǵa, xalıqqa teń bolsa,

Abraydı, nandı tabasań

Qartaysań da shabasań, Ash

ózegiń talmastan.

Watanın, xalqın qorǵaǵan

Jawın jeńgen shın dosta n, - degen qatarlarda hár bir adamǵa óz tuwǵan jeriń ushın xızmetler etkil, Watanın, xalqın qorǵaǵan shın dos ushın hesh kim sennen de janın ayamaydı dep Watan táriypin shın miynet etiw, awızbirshilik tımsalında kóredi.

62

IV topar: “Bahadır” dástanında xalıq azatlıq gúresleriniń sáwleleniwi. (5 minut ).

Dástan janrı kóp ásirlerden berli xalqımızdıń ómirindegi kóp jıllıq elge, xalıqqa tán bolǵan tipik momentlerdi keń polatnoda qospalı syujet penen hám keskin konflikte bere alatuǵın, xalıq súyip oqıytuǵın, tıńlaytuǵın shıǵarmalar.

Xalıq túsiniginde de, ádebiyatta da dástan janrı úlken janr. Shayır “A. Dabılov “Bahadır” dástanın totalitar dáwirinde dóretti. Onnan burıńǵı jıllarda da eldegi júz bergen úlken-úlken tariyxıy waqıyalardı da súwretleydi. Tradiciyalıq dástanlardıń úlgisi menen júrip, solardıń dástúrlerin XX ásir ádebiyatında da jańasha mazmun, jańa forma, jańasha stiller menen dawam ettirdi. Shayır A.Dabılov dástúrinli dástan janrın XX ásir qaraqalpaq ádebiyatına birinshi bolıp engizdi. Biraq jasap turǵan dáwir siyasatı da dástanda óziniń izin qaldıradı. Bul táriyxıy shınlıq edi. Abbaz Dabılovtıń “Bahadır” dástanı onıń uzaq jıllıq dóretiwshilik tájiriybeleriniń, dóretiwshilik oylarınıń juwmaqlarınan tuwǵan shıǵarma. Dástanda júdá keń planda xalıq azatlıq gúresleri sáwlelendiriledi. Sebebi dástannıń jırlap atırǵan dáwiri XIX

ásir, XIX ásirdiń aqırlarında Orta Aziya xalıqlarında milliy azatlıq gúresleri oyanǵan edi. Orta Aziya xalıqlarınıń biri qaraqalpaq xalqı da óz erkinligine, azatlıǵına umtıldı. Abbaz shayırdıń ózi de sol dáwir adamı boldı. Xalıq shayırı dástandı eki principti basshılıqqa alǵan halda dóretiwge háreket etti. Birinshisi, dástandı folklorlıq dástanlardıń tradiciyalıq jolı menen, ekinshisi qaharmandı kemkem ósiw arqalı bir jámiyetlik qurılıstan shıǵarıp, ekinshi jańa jámiyetlik qurılıstıń qaharmanı etiw, onı jańa ideya, jańa sana menen qurallandırıwları da sol ózi jasaǵan dáwirdiń ruwhı edi. Arıslan Tájimurattıń toy berip atırǵanınıń ústininen shıǵadı. Tajimurat jalǵız qızı Qırmızınıń kewline qaramay bay balası Artıqqa azatajaq edi. Usı toyǵa ózbek xalqınan, túrkmen, qazaq xalıqlarınan da qonaqlar keledi. Toyda gúres boladı. Xan palwanı Qaysardı gúreste Arıslan jıǵadı. Sonda kewli ósik xan palwanları Arıslandı uslap alıp óltirmekshi boladı.

63

Arıslannıń dostı hám aǵası Azat onı qashırıp jiberip, ózi xan palwanlarına qarsı turadı. Azattıń olar kópshilik bolǵanlıǵı ushın uslap alıp Xiywaǵa áketpekshi boladı hám olar qara twdan asqan jerinde Arıslan dosları menen izinen jetip baradi:

Arıslan der aldımda bir qara taw bar,

Tawdıń eteginde bir bólek jaw bar,

Jaw qolında ayaq-qolı mataw bar,

Sol jerde járdem ber Shaybas gúreńim

Aman esen dushpanlardan qutılsam,

Qırmızıǵa basım qoyıp otırsam,

Sonda sen aylanıp qazıqta tursań,

Sol maqsetke jetsem Shaybas gúreńim.

Arıslan bul sózdi aytqan waqıtta,

Xalıqlarǵa quwanısh payda bolıp,

Arıslannıń aytqanın xoshlap,

Qaharmanlıq penen taǵı jol baslap h.t.b.

Dástanda sóz etken dáwir biziń kóz aldımızǵa dástúrli dástan janrındaǵı at obrazın, ondaǵı batırdıń jan joldası bolǵan atqa batırdıń qatnası keledi. Batırdıń at tek jol kóligi emes, bálki ishki jan dúnyasın túsinetuǵın joldası da. Usı syuhetti shayır júdá jaqsı alıp dástannıń ideyasına sindire alǵan. Dástanda batırdıń basına qıyın is túskende hámiyshe dosları, eli-xalqı qollapquwatlap tilekles bolıp otıradı.

Qońsılas tuwısqan xalıqlarda bárhama járdem qolların sozadı. Dástanda óz dáwiri ushın avtor tárepinen júrgizilip atırǵan klasslıq ideologiyanıń bir kórinisi, totalitar dáwirindegi jańa payda bolǵan

64

milliy mádeniyattıń kórinisleri sáwlelendiriledi. Dúnya ádebiyatında jámiyettegi tariyxıy obiektivliktiń durıs kórinislerin sáwlelendiriw hám rawajlandırıw dárejelerin kórsetiw usaǵan ádebiyat talap etken tiykarǵı shártlerge sáykes kelgenligi belgili. Sonıń ushın da dástanda tiykarǵı konfliktlerde klasslıq ideologiyalardan kelip shıǵadı. Olar xalıqlar arasındaǵı azatlıq gúreslerine shekem barıp jetedi. Shayır árman etken shın azatlıq dáwiri házir keldi. Ata-babalarımız árman etip, tınbay gúresip kelgen milliyligimiz, dúnyaǵa kórinip atır. Milliy ózgesheliklerimiz benen, progressivlik ideyalarımız benen hám bir xalıqtan kem emes ekenligimizdi endi kórip atırmız. Xalıq shayırı

A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanı totalitarlıq dáwirinde dóretilgen. Biraq soǵan qaramastan dástanda qaraqalpaq xalqınıń milliy ózinshellik kelbet, Watandı súyiwi, ata-babalar dástúrin ardaqlap keliwi, ádep-ikramlıǵı, xalıqlar doslıǵı barlıǵı durıs sáwlelendirilgen. XIX ásirde hám onnan arǵı dáwirinde de qaraqalpaq xalqı, Orta Aziyada jasawshı xalıqlar jawgershilikten, asharshılıqtan, basıp alıp tonawshılıqtan júdá kóp qıynalǵan. Qala berse ishki hákimshilikler, xanlardıń da eziwi jábirlegen. Usınday qıyınshılıqlardı basınan ótkergen xalıq mudamı azatlıq ushın da gúresler júrgizgen. Dástannıń ideyasında xalıq azatlıq gúresi óz aldına syujet emes, toy syujetinde, basqa da syujetler menen qosa sáwlelendirilip barılǵan. Keń polotnada súwretlengen dástanda bular izbe-iz dástannıń ideyasınıń bayıtılıwında, rawajlandırıwlarında ashılıp barılǵan. Arıslan kem-kemnen turmısqa aralasa baslaydı. Onıń ómirindegi birinshi turmıstı tanıy baslawı, ol shańaraq qurıp, úy-jaylı bolıwın árman etip, burıńǵı el dástúri boyınsha jas úlken izlep elge shıǵadı. Azat degen jas úlken adamdı izlep tabadı. Ekewiniń de ishki oyları, pikirleri sáykes keledi. Dástanda eki adamnıń, yamasa dástan qaharmanınıń doslıqtı izlewi baslanadı. Doslıq hár qanday alǵa qoyǵan maqsetlerińdi orınlawda járdemi tiyetuǵın jaqsı qatnas. Dástanda qaharmanlardıń ómirleri, qaraqalpaq xalqınıń kún kóriw tirishiligi menen organikalıq baylanısta alıp barıladı. El ishindegi xalıqtıń milliy ózgesheligine baylanıslı toy-tamasha, úrp-ádetler, salt-dástúrler hár bir

65

xalıqtıń psixologiyası, kún kóriw tirishiliginiń kartinası súwretlenedi. Qaharmanlar usı ortada xalıq azatlıq gúreslerin júrgizedi, háreket etedi.

V topar: “Bahadır” dástanında kórkemlew qurallarınıń paydalanıw sheberligi.

Hár qanday kórkem shıǵarma, tiliniń gózzallıǵı menen kózge taslanadı.

Kórkem sóz sheberiniń kórkemlew qurallarınan paydalanıw sheberligi shıǵarmanıń tiykarǵı janı. SHıǵarmanıń kórkemlew quralları qaharmannıń kelbetin, isháreketin, peyzajlardı súwretlewde eń kerekli bolǵan shayırdıń shayırlıq bay tili.

A.Dabılovtıń «Bahadır» dástanı haqqında mınaday bahalı pikirlerdi kóremiz.

«Birinshi gezekte shıǵarmaǵa til sheberligi kerek. Onısız kórkem shıǵarma, kórkem shıǵarma bolmaydı. Bul shıǵarmanıń qunın, jazıwshı shayırdıń bilimin, til baylıǵın kórsetetuǵın belgi. Sebebi, bay mazmundı ájayıp súwretlew quralları menen kestelep shıǵıw ushın tilinen pal tamıp turǵan shayır, jazıwshı kerek boladı. Bul jaǵday shıǵarmaǵa óz dáwirinde dóregen shıǵarmalarınıń ishine onıń ornın alıp beredi.

Ádebiyatta jazıwshınıń da ornı kórsetiledi. Bul talaplardıń barlıǵına xalıq shayırı

Abaz Dabıl ulınıń usı «Bahadır» dástanı arqalı juwap beredi»8

A.Dabılovtıń «Bahadır» dástanı, haqıyqatında da bay mazmunǵa iye, ájayıp poeziyalıq sheberlik penen dóretilgen shıǵarma boldı. Xalıq shayırı

dástan jazıwda xalıq awızeki ádebiyatınıń ájayıp úlgilerinen paydalanǵan.. Dástanda naqıl-maqallar, xalıq poeziyasına tán bolǵan sheber súwretlewler, kórkemlew quralları lirizm, aforizmlerden júdá keń qollanılǵan. Mısalı: «Birlik penen el boladı, kóp túkirse kól boladı»,

8 Á.Paxratdinov, «Abbaz shayırdıń kórkemlik dúnyası», Nókis, Qaraqalpaqstan, 2009,221-bet.

66

«Maqul sózge mal móńireydi», «Pıshıq penen quda bolsań, tıshqan menen toy qılar», «May aynısa untap duzdı salamız, duz aynısa, oǵan neni salamız». Sondayaq, dástanda metaforalar da júdá orınlı qollanılǵanın kóremiz.

SHól jerde sheńgelge búlbil qonar ma?

Qızıl gúlge ǵarǵa qonıp bolar ma ?

Qonsa da qondırǵan adam ońar ma?

Usınday islerge hayran qalamız.

Dástan folklorlıq súwretlew qurallarına bay, xalıq dástanlarınıń úlgisinde waqıyalardıń sóz etiliwi qusaǵan jaǵdaylar jiyi gezlesedi. Bundaǵı súwretlengen obrazlar menen kartinalar, qaharmanlardıń is-háreketleri isenimli túrde sheber bayan etiledi.

Hár qanday shıǵarmanıń bahalı jeri, onıń ideyalıq mazmunı menen kórkemlik sheberliginiń joqarı dárejede bolıwı bolıp tabıladı.

«Bahadır» dástanı ideyalıq mazmunı hám kórkemlik forması jaǵınan tıǵız hám ajıralmas túrde baylanısqan.

Bul eń dáslep obrazlardıń sheber súwretlengenliginen shıǵarmanıń qaharmanları tereń psixologiyalıq jaqtan kórsetiliwinen til baylıǵınan hám poetikalıq súwretlew qurallarınıń jeke usıllarınıń kóp túrli bolıp keliwinen kórinedi.

Dástanda bolǵan waqıyanı tuwra emes,astarlap aytıwda dástanda úlken orın tutadı. SHayır tilinde metaforalardıń ayrıqsha túri bolǵan janlandırıw keń qollanılǵan. «Baydıń malına qızıp, qızın satqanlıǵın úlken nadanlıq dep esaplaydı. Ákesi qızınıń jaǵdayına qaramaydı, malǵa qızadı, sonda qız ákesine qaray bılay dep tolǵaydı: «Hárreniń palı bolǵan menen óziniń záhári boladı,

67

meni bay adamǵa berip may jegenshe jarlıǵa berip, baqay sıyraq jegende bolmaspa edi»- dep óziniń dártlerin bayan etedi.

A.Dabılov «Bahadır» dástanın júdá sheber súwretlewleri arqalı kesteley bildi. Onda xalıq naqıl-maqalların hár tárepleme orınlı qollanılǵan.

Mısalı: Perzenttiń jamanı

Xalıqqa ákesin kúlki qıladı.

Jaqsı perzent ákesiniń múlki boladı.

Gúrish arqasınan gúrmek,

Súw ishedi degendey,

Bizler seniń arqańnan,

Ogiz jegip, sıyır sawayıq dedi.

Qız jigittiń arasındaǵı islerde,

Birewge biz birewge pıshaq bolǵan edi.

Sózge sózdi bılǵastırıp,

SHaxmaqtıń otınday alıstıratuǵın edi.

Tańdaǵı bawırdan házirgi ókpe,

Uratuǵın jigitke iyt te tayaq,

Degen naqıllar da bar edi – dep.

68

Xalıq shayırı qaraqalpaq xalıq awızeki ádebiyatın, sulıw tilin júdá jaqsı bilgen. Onı óz shıǵarmalarında oǵada durıs paydalanǵan.

A.Dabılov talantlı sóz sheberi. Onıń qaysı bir shıǵarmasın alıp qaraǵanımızda da xalıq tiliniń baylıǵın, tereń mazmunın kóremiz.

Xalıq shayırınıń tilge sheshen, kórkem sóz iyesi ekenligin dástannıń hár bir qatarında kórinip tur.

Kishi toparlarǵa berilgen tapsırmanı orınlawı ushın 25 minut waqıt ketedi. Berilgen joqarıdaǵı sorawlar arqalı dástannıń tolıq mazmunın, ideya-tematikasın oqıwshılar óz betinshe izleniwleri arqalı, hár bir kishi toparlardıń bir tema

átirapında izlenip, oqıp pikirlewlerin, bir-birin tıńlawları arqalı temanı bilip aladı. Joybarlaw texnologiyası arqalı klass oqıwshılarına óz ústinde izleniwge, ózinshe oylanıp pikirlewge, wazıypanı orınlawǵa úyrete otırıp jańa bilimler hám tárbiya beriwge boladı. Oqıwshılardıń tapsırmanı orınlaǵanına qarap bahalap ketemiz.

Bekkemlew ushın shınıǵıwlar: 5 topar da sol bólingeni boyınsha otıradı.

Muǵallim tárepinen aldın-ala tayarlanılǵan sorawlar toplamı slayd arqalı jiberiledi. Kim birinshi tapsa, sol topar aǵzası bahalaw qaǵazların alıp baradı.

1-soraw: A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanınan xalıq turmısın sáwlelendirgen qosıq qatarların kim yadtan aytıp beredi?

2-soraw: Dástannan doslıqtı súwretlegen qosıq qatarların kim aytıp beredi?

3-soraw: Dástannan milliy úrp-ádetlerdiń sáwlelendirgen qosıq qatarlarınan kim aytadı?

4-soraw: Dástanda milliylik belgileri taǵı qanday sáwlelendirilgen?

5-soraw: Azat hám Arıslan qalayınsha dos boldı?

6-soraw: Arıslan menen Qırmızı qalayınsha ushırasadı?

69

7-soraw: Qızdıń atı Qırmızı,

Shahsanemniń dál ózi, Eki

bettiń alması, Qaǵazǵa qan

tamǵanday, Qarańǵı úyge

kirgende, Kózleri sham

janǵanday Kórmegenler bir

kórse, Es aqıldan

tanǵanday

Keltirilgen qosıq qatarlarında kórkemlew qurallarınıń qaysı túri paydalanılǵan?

8-soraw:

Sayray almay tursa, qápeste búlbil,

Ashıla almay tursa, baqshada bir gúl,

Kewil sandıq ashılmasa qızıl til,

Qarshıǵa iytelgi qustıń balası.

Qashaǵan tar jerge tıǵılǵan waqta,

Ǵosh jigit jol tappay qısılǵan waqta

Aytıp emes aqıl berse anası

Kórkemlew quralınıń qanday túri berilgen? 9-soraw: Tap sol waqta Xiywadan,

Ishinde eki palwan bar,

Xannan keldi qırıq adam,

Palwanları sheshinip,

Orın aldı ortadan

70