MD hám PQJ / A.Dabılovtıń Bahadır dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları

Jılamay túni keshpegen – degen qatarlar menen baslanadı. Bul qatarlarda

XIX ásirge shekemgi qaraqalpaq xalqınıń basınan keshirgen kóplegen jawgershilikler, onnan jábir kórgen xalıq, xalıqtıń ótmish tariyxı sáwlelendiriledi. Qaraqalpaq xalqı tiykarınan diyxanshılıq, sharwashılıq penen shuǵıllanǵan. Xalıq turmısınıń qıyınshılıǵı, tábiyat stixiyaları, jıldıń birese jawınlı-shashınlı, birese suw tamtarıslıǵınan bolsa, ekinshisi jawgershilik boldı. Jawgershilik tek qaraqalpaq xalqında emes, pútkil Orta Aziya xalıqları basında boldı. Shayır A. Dabılov bul turmıslıq haqıyqatlıqlardı dál súwretley otırıp, keleshek áwladlarǵa bunıń aqıbeti, urıs, jawgershiliktiń sebebinen tógilip atırǵan biygúna qanlar, qıyılıp atırǵan jas janlar, qıynalıp atırǵan el-xalıqtıń jaǵdayın aytadı, hesh qashan urıstı boldırmawǵa háreket etiw kerekligin násiyatlaydı. Dástan baslanıwdan-aq usınday epizod penen baslanadı. Diyxanshılıq penen eplep kún kórip otrrǵan Allanǵor degen bir jigit jazı menen ijaraǵa jer alıp egedi. Gúzde daqılların qırmanǵa úygen waqıtta insapsız bay onnan jer pay, kúsh-kólik pay, dań-tuqım pay dep joq salıqtı salıp, oǵan islegen miynet haqısın bermeydi. Ekew ara jańjel payda bolıp izi urısqa hátteki Allanǵordıń ólimi menen juwmaqlanadı. XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń turmısı oǵada awır edi. Házirgidey texnika joq, kúsh-kólik – at, túye, eshek, ógizler menen jer aydap, jer suwǵarıp epleytuǵın edi. Allang;ir uqsaǵan júdá jarlı adamlarda bularda joq “jarımshı”, “kúnlikshi”, “payshı” bolıp egin egip kún kóretuǵın bolǵan.

Xalıq turmısındaǵı haqıyqatlıqlar dástannıń kirisiwinen-aq usılay baslanadı.

Dástannıń baslanıw epizodınan baslap-aq dástan qaharmanı Arıslannıń ákesiz qalıwı, áke tárbiyasın almay, óz betinshe esersoqlaw bolıp ósiwi, onı tárbiyalawda anası Shınargúldiń kórgen qıyınshılıqları turmıs haqıyqatlıǵı sheńberinde júdá quramalı túrde sáwlelendiriledi. Shınargúl ózi jasap turǵan jámiyettiń nızamlılıǵına baǵınǵan hayal. Ol jámiyette hayal adamnıń huqıqları sheklengen. Tek kúnlikshi bolıp úy-xojalıq jumısların isley alatuǵın edi. Allanǵor ólgennen keyin Shınargúl menen balası Arıslan ekewiniń kún kórisi qıyınlasadı. Mısalı:

51

Ata káspinde mal baqpay,

Ya elden bir aǵa tappay,

Abırayıńdı sóytip jappay,

Sen qalay kún kóre alasań,

Balam, ketti miyim awıp,

Kún kórisim boldı qáwip.

Hayal adamnıń sharasızlıǵı sol dáwirdiń, sol jámiyettiń haqıyqatlıǵı edi. Dástanda reallıq ómir súwretlenedi. Mısalı, qaharmannnıń ele turmısqa aralaspaǵan waqıtlarındaǵı kóz-qarasları ápiwayı, sada, jámiyettiń ózgesheliklerin bilmeydi. Biraq onda jaqsı ideyalar bar, ol usı ideyaları arqalı belsendi, háreketshil qaharman ekenligin sezemiz. Turmıstıń hár qıylı jamanjaqsı qıyınshılıqlarına itibarsızlızlıq penen qaramaydı. Biraq jámiyetlik ómirge ele tolıq aralaspaǵan qaharmannıń psixologiyasın xalıq shayırı júdá jaqsı bayanlap, turmıs haqıyqatlıǵında ashıp beredi. Qaharmannıń birden dana bolıp keliwi, jámiyetlik

ózgerislerdi birden qabıllap ózgerip kete beriwi totalitar dáwirindegi kórkem shıǵarmalardagı tiykarǵı baǵdar edi. Abbaz shayır ómirdi, turmıstı haqıyqıylıqqa jaqın ákelip súwretlewdi bildi. Adam turmısta olay emes, jámiyetlik turmıs, ortalıq, xalıqtıń milliy úrp-ádet dástúrleri barlıǵı belgili dárejede insan psixologiyasına tásir etiwshi qubılıslar. Arıslan kem-kemnen turmısqa aralasa baslaydı. Onıń ómirindegi birinshi turmıstı tanıy baslawı, ol shańaraq qurıp, úy-jayı bolıwın árman etip, burınǵı el dástúri boyınsha jas úlken izlep shıǵadı. Azat degen jas úlken menen ushırasadı. Azat penen Arıslannıń turmısta kún kóriw tirishiligi birbirine sáykes keledi. Dástanda bul qaharmanlardıń ómirleri qaraqalpaq xalqınıń kún kóriw tirishiligi menen tıǵız baylanısta alıp barıladı. El ishindegi xalıqtıń xarakterine baylanıslı toy-tamasha, úrp-ádetler, salt-sanası, hár xalıqtıń psixologiyası, kúnkóriw tirishiliginiń kartinası súwretlenedi. Qaharmanlar usı ortada háreket

52

etedi. Dástanda Allanǵor ólgende xalıq kópshilik bolıp kelip Shınargúlge járdem beredi. Ásirese aǵayin-tamır adamları:

Sernazar, Pirnazar degen

Allanǵordıń eki dayısı bar edi,

Ortaǵa telpekti taslap,

Xalıqqa órnek jol baslap, Allanǵorǵa ákeldi Ekiwi eki baspaq

Shınargúldiń Orımbet, Turımbet degen

Eki nemere aǵası bar edi

Tamır-tamır jerlerden

Semiz eki qoy keldi.

Batpan-batpan dáni bar,

Sonday-sonday sıy keldi

Elmurat eliw teńge

Jumaniyaz jup teńge,

Berdimurat bir teńge

Qısılıp turǵan Shınargúl

Zordan shıqtı bir keńge. h.t.b.

Bul xalıqlıq, progressivlik dástúr. Ol dástúrde adamlardıń bir-birewge qayırqom-miyirmanlıǵı, qolınan kelgen járdemdi ayanbawı, awızbirshiligi kórinedi. Dástandaǵı bul epizodlar naǵız tariyxıy dáwir haqıyqatlıǵı. Dástúrli dástan janrındaǵıday “Bahadır” dástanında da Azat óz súygenin izlep tábıwı, biraq konflikt – qızdıń ákesi Tájimbettiń malǵa qızın súymegen adamına zorlawı, bul jolda súygen júreklerdiń gúresleri, háreketleri júdá qızıqlı bayanlanadı. Bul da turmıs shınlıǵı. El-xalıq ishinde usınday ádalatsızlıqlar bolıp atırǵan bir dáwirde sırttan da dushpanlar qáwip tuwdırıp

53

turadı. Xalıqlar arasında bir-birine qarama qarsılıqlar oyatıp, ózleriniń basqınshılıq siyasatın ámelge asırıwdı oylaǵan xalıq dushpanları da joq emes edi. Dástanda bunıńday úlken xalıqlıq mashqala da sheber súwretleniwin tapqan. Aqıllı, dana xalıq ózleriniń ortasındaǵı doslıqtı, húrmet-izzetti joyıtpaydı. Birbirine járdem qolların sozıp, azatlıqqa, erkinlikke shıǵıwǵa umtıladı. Bul jaǵday tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarınıń biri edi.

II topar: “Bahadır” dástanında doslıqtıń jırlanıwı 5 minut

A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanı júdá keń mánide kóplegen tematikalıq baǵdarlardı óz ishine qamtıǵan shıǵarma. Dástanda bastan ayaǵına shekem hár bir insan óz-ara doslıq múnasibette turmıslıq waqıyalar menen ashılıp bara bergen. Máselen dástannıń basında-aq Allanǵordıń shańaraǵına músiybet túsedi. Allanǵor jawız baydıń zorlıǵınan ólimge giripdar boladı. Joqshılıqqa qosa bul músiybetke

Shınargúl jaslıq etip albıraydı. Sonda eldegi tatıwlıq, mehirmúriwbetlik, doslıq birinshi orınǵa shıǵıp el birlesedi:

Áliyma altı nan, Kim júweri, kim tarı,

Allanǵordı kómiwge,

Unı menen dáni,

Eti menen nanı

Tayın boldı bári

Malın soydı et boldı,

As abatı kóp boldı. – degen qatarlarda miytindey doslıq, awızbirshilik sáwlelendirilgen. Dástandaǵı hár bir mashqalanı sheshiwde doslıqtıń áhmiyeti kózge taslanıp, sheshiminde bárqulla unamlı nátiyjelerge erisiledi. Arıslan ózine el ishinen aǵa izlep shıǵıp Azat penen doslasadı. Azatta Arıslan sıyaqlı kún-kóris halı bar, biraq turmıs tájiriybesi molıraq. Azat Arıslanǵa aǵa bolıp jardemler berip qoymastan ideyası bir, maqseti bir ishki dunyası taza shın dosta

54

boladı. Arıslannıń kóplegen turmıs táshwishlerine tótepki berip jeńiwde Azattıń tásiri hám úlesi kop boldı. Arıslan el ishinen qız izleydi. Bunda da Azat oǵan bilgen aqıl-násiyatların aytıp jol basshı aǵa boladı. Arıslan el ishinen ózine ılayıq qız Qırmızını tabadı. Eki jas bir-birin unatıp, dos boladı. Tilekke qarsı qızdıń ákesi Tájimurat dúnya malǵa qızın Tolıbay degen baydıń jarım es balası Artıqbayǵa uzatqısı keledi. Dástandaǵı shiyeletilgen konfliklerdiń biri de usı Qırmızınıń ákesi qızınıń kewlin sorap otırmastan óziniń oylaǵanın isleydi. Sonda ilajsız qalǵan

Qırmızı jeńgesinen másláhát soraydı. Jeńgesi Dúrdana Qırmızıǵa shın dos, járdem qolların soza alatuǵın jası úlken boladı. Dástanda Qırmızı Dúrdanaǵa:

Jeńge maǵan kim boladı pármana,

Biykeshiniń at basınday ármanı,

Atıń ne sebepten boldı Dúrdana

Teńim tabılarma xalıq arasınan?!

Maǵan qapılǵanday sonsha jáhánnen,

Qalay qostar bolar Artıq jamannan,

Tússem qaytıp shıǵalmaspan tabannan

Jeńge qutqarsańshı bay balasınan?!

Ata-anam qaramadı halına, Kózi qızıp ketip baydıń malına, Bir egewdi saldı meniń janıma,

Dárt baylandı júregimnıń janınan –

dep arız qıladı. Qırmızı Dúrdanaday aqıllı je’ńgesinen járdem soraydı. Qırmızı tek járdem sorap otırmastan, ózi de erkinlikke shıǵıwǵa umtılıwshı insan. Erkinliktiń jolın qarastıradı, óziniń basına túsip turǵan táshwishti ózi

55

jeńiwge háreket etedi. Biraq báribir doslıq qollarınıń sozılıwı dástanda júdá unamlı túrde sheshilgen. Qırmızınıń erkinlik haqqındagı bul zarı Dúrdana tárepinen quwatlawǵa erisedi. Dástanda toy syujeti júdá kúshli konfliktler menen sáwlelendiriledi. Toyǵa pútkil xalıq jıynaladı. Bul toy Qırmızınıń erki menen sanaspay berilgen toy. Sonda da dástúr boyınsha qız qatar jeńgeleri menen toyǵa shıǵadı. Bul toyǵa Arıslan menen Azat ta keledi. Mereke dáwirinde bular Qırmızı menen tanısadı. Qız jigitti unatadı. Qız tezden-aq Arıslannıń jaman jigit emes ekenligin ańlayı hám tez arada oǵan óziniń unatatuǵının aytıp, sheshim qabıllaydı.

Merekede ılaq oyın, palwanlar gúresi boladı. Gúreske Xiywa xanınan adamlar kelip, olardıń da palwanları bul gúreske qatnasadı. Xan palwanlarına gúresiwge adam shıqpaydı. Eń aqırında xalıqtan ruqsat alıp xan palwanlarına Arıslan shıǵadı.

Xan palwanı Qaysar merekege jıynalǵan xalıq aldında óziniń jabayılıǵı menen kózge túsedi. Ol eger óziniń kúshi kelmese, arqasında súyenishi Xiywanıńxanı bar ekenligin maqtanısh etip sóylese, al Arıslan:

Aytqan sózge qulaq salıp túsinseń,

Tırrıyıp maqtanıp qansha kúshenseń,

Qaysar palwan sen kúshińe isenseń,

Maǵan kóp tilekles xalqım elim bar.

Tasqınlap sóyleyseń Qaysar hárdayım,

Kóp bolsa, jıǵarsań kelse jaǵdayıń, Men kúshimdi bir-bir aytayın,

Jeńilgen jetkinshek aǵa, inim bar.

Shımbay, Qońırat, Xojelidey qalamız,

Toǵayım bar taypaq-taypaq dalamız,

56

Kánli duzlarım bar paydalanamız,

Maqtansam qısqa emes, uzın tilim bar.

Xan palwanı Qaysar menen Arıslannıń gúresi ya ólim, ya ómir haqqında boladı. Biraq xan palwanı jıǵılıp qaladı. Toy tarqarda Xiywadan kelgen jigitler Azat penen Arıslandı qamap uslap alıp, Xiywaǵa aydap ketpekshi boladı. Bunı sezgen Arıslan adamlardıń arasına qashıp qutıladı, Azat qolǵa túsedi. Arıslan bul xabardı esitip Qırmızıǵa keledi. Qırmızı Arıslanǵa dos ushın ne nárse bolsa da xızmet etiw, ásirese dushpanlar qolınan azat etiwdey xızmet eń ullı islerdiń biri.

Men seni dos ushın baratırǵan márt, bahadır jigit dep, súyegim sipse bolǵansha kútemen dep jigerlendirip jiberedi.

Mısalı:

Qırmızı dep men ólimniń haq sharabın ishkenshe,

Eki kózimniń nurı ketip ot janarı óshkenshe, Geyde jannan, jan gewdeden júdá bolıp ketkenshe, Basım kómilip, shashım jayılıp jer astına túskenshe.

Óz súygeninen usınday wádege opalılıqtı esitken Arıslan dárhál qasına dosların ertip Xiywaǵa tutqın bolıp ketken shın dostı, Azattı qutqarıwǵa ketedi.

Doslıqtıń arqasında Azattı Arıslan qutqaradı. Aman-saw eline kelip Qırmızıǵa

úylenedi. Dástan qaharmanlarınıń muradı-maqsetlerine jetiwine hámiyshe doslıq járdem berip keledi. Shayır dástanda xalıqlar doslıǵına da úlken itibar bergen.

Ózbek, qazaq, qaraqalpaq, túrkmen xalıqları bir-biri menen doslıq múnásibette bolıp, toy-merekelerinde de jaqın qarım-qatnasta boladı. Jawız kúshlerge birgelikte turıp gúresedi. Dástanda tereń jırlanǵan doslıq, doslıqtıń áhmiyeti oǵada kúshli. Adamlar bir-biri menen dos bolmaǵanda, doslıq múnasibeti bolmaǵanda, birin-biri sıylamaǵanda olardıń progressiv jámiyeti de bolmaǵan bolar edi. Biz házirgi kúnde de doslıq arqalı erkin, rawajlanǵan, tınısh-tatıw ómir keshirmektemiz. A.

Dabılovtıń “Bahadır” dástanın oqıw hám

57

úyreniw arqalı biz keleshek jaslar doslıqtı, tatıwlıqtı ótken ata-babalarımızda qádirlep qásterlep kelgenligin kóremiz hám ibrat alıp úyrenemiz.

III topar: “Bahadır” dástanında Watan Táriypi 5 minut

Qaraqalpaq folklorında, soniń ishinde dástan janrında hár bir insannıń Watan haqqındaǵı ilahiy tuyǵıları tereń sáwlelendiriledi. XX ásir qaraqalpaq ádebiyatına jazba dástan dóretiwshilerdiń biri, dástan dóretiwdiń dástúrin, jolın dawam ettirip xalıq shayırı A. Dabılov “Bahadır” dástanın dóretti. Dástanda xalıqtıń XIX ásirdegi turmıs haqıyqatlıqları menen birge doslıq, milliy ózgeshelikler, xalıq azatlıq gúresleri, Watan táriypi júdá kúshli sáwlelendirilgen.

Watan insan ushın emin-erkin jasaytuǵın ortalıǵı, anası, úyi. Sonıń ushın hár bir adam óz Watanın, shańaraǵın qorǵaydı, onıń gúllep, jasnap-jaynawına úles qosıwǵa háreket etedi. A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanında da Watan tuyǵısı,

Watan tariypi hár bir qaharman ushın qádirli, qásterli tuwılǵan jeri sıpatında sáwlelendiriledi. Dástanda qanshama klasslıq gúresler bolsa da, qanshama bir adam menen ekinshi adam tarepinen óz-ara kelispewshilikler bolsa da xalıq óziniń xalıqshıllıǵın etedi. Hár bir adam óz tuwǵan Watanında ǵana baxıtlı ekenligin uǵındırıp otıradı. Máselen: Eldi gúllendiriw ushın Qızketken kanalın hám awıldaǵı jap-salmalardı qazıp suw alıp keliw kerek boladı. Sol sebepli beldar salıǵı xalıq basındaǵı eń qıyını boladı. Xalıq bul jolda da qansha qıyın bolsa da el ushın,

Watan ushın, keleshek ushın dep gúresedi.

Mısalı:

Xalıq bolıp qarıw salayıq,

Xalqım hámme tileklespiz.

Barlıq jaqtıń jazıwına

Biz birlesken bileklespiz,

58

Ámiwden shıqqan Qızketken, Qaraqalpaqtıń xalqına, Bunnan ullı saǵa barma Kegeyli menen

Quwanıshjarma Qızılózek penen Tasjarma, Bular áwel jarılǵanda

Adam qalmay barılǵanda

Dástanda úlken shaqırıq penen el-xalıqtı awızbirshilikke, miynet islewge, Ana Watanın qásterlep-qádirlewge baǵarlaydı. El-xalıq ana-jer bawırın iydirip miynet etse jer seni baǵadı deydi. Biz bilemiz XIX ásirdiń ortalarında da biziń elimizge texnika kúshi jetispeytuǵın edi. Sol ushın Ámiwdáryadan saǵa alǵan kanallardı xalıq qol menen qazatuǵın edi. Bul júdá awır miynet bolıp, xalıqtan úlken kúshti, awızbirshilikti talap etken. Abbaz shayırdan aldıńǵı XIX asirde jasaǵan xalıq shayırları dóretpelerinde de kanallardı qazıw mashqalası, xalıqtıń ashlıqtan, qara miynetten mertilip sharshaǵanlıqların jırlaǵan edi. “Bahadır” dástanında da bul temanıń jırlanıwında tariyxıy shınlıq hám sebepler bar. Úlken kanallardı qazıwda tek miynetkesh xalıq ǵana bolatuǵınlıǵın, usı xalıq gúresetuǵının, keleshek baxtı ushın jasaytuǵının aytadı. Taǵı da mısallar:

Xorezmniń keń oyında, Ámiwdiń eki boyında, Alınbaǵan saǵa barma? Kópshilik jıynalǵan xalqım,

Erteń qazıwǵa shıǵamız.

Jigirmasına suw jıǵamız,

Bul sózlerge kewil berip,

Tásirlenip jıynalǵan xalıq,

59

Qol shappatlap, órre turıp

Dedi hámmemiz turamız taq.

Joqarıda atap ótkenimizdey xalıqtıńm birligi, xalıqtıń miyneti arqasında

Watan gúllenip, abadan turmıs boladı. Xalıq shayırı A. Dabılov bunıńday xalıqlıq mápti miynet etiw, Ana Watandı súyiw, joqarı adamgershilik ideyaları menen birge bolatuǵınlıǵın sheberlik penen dástanda jırlay alǵan:

Janlı-jandardıń jer anası,

Bawımanı bizge sút bergen,

Biz de bolıp pármanası,

Xızmet qılsań kóp beredi.

Sútin emip erjetpeseń

Er jetseń de sen kútpeseń

Perzentlikti kórsetpeseń

Sırtın berip, jek kóredi.

Jer menen suw erli zayıp,

Shúdigarlasań suw jayıp,

Bir jılda-aq keteseń bayıp,

Kewlin ashıp kóp beredi.

Kórinip tur jerde altın,

Qızıp umtıl bolma salqın,

Dep aytsam ádiwli xalqım

Danalıq dep qabıl alǵıl.

60