MD hám PQJ / A.Dabılovtıń Bahadır dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları

Dástan baslanıwdan Shınargúl degen hayaldıń baxıtsızlıq syujeti menen baslanadı. Eri ólgen hayal jalǵız ulı Arıslan menen qalıp, turmıstıń kóp qıyınshılıqların bastan keshiredi. Baxıtlı turmıs ushın miynet etedi, gúresedi, balasın tárbiyalaydı. Dástanda tolıǵı menen Shınargúl bayterekke uqsap, basınan ótken qıyınshılıqlardı jeńip úlken bir tulǵa bolıp sáwlelenip júr.

Úyge tapsırma beriw: 1) Abbaz Dabılovtıń “Bahadır” dástanı boyınsha shıǵarma jumısın jazıp keliw; 2) Dástannan úzindiler yadlaw.

Mine usınday jańasha metodlar menen sabaq ótiw, kishi toparlarda is alıp barıw, hár túrli shınıǵıwlardan paydalanıw óz nátiyjesin berip, klass oqıwshılarınıń belsendeligin asıradı.

41

IIBAP

A.DABILOVTÍŃ “BAHADIR” DÁSTANÍNDA TARIYXÍY DÁWIR HAQÍYQATLÍQLARÍNÍŃ JÍRLANÍWÍN OQÍTÍW METODIKASÍ

Dástanda ótken dáwirdegi qaraqalpaq xalqınıń milliy ozgeshelikleri, ishki ruwxıy dúnyası, kún kóris jaǵdayları hám jámiyetlik kórinisleri tolıq óz sáwleleniwin tapqan. Sonıń menen qatar xalıq shayırınıń poeziyasındaǵı jeke ózine tán bolǵan shayırshılıq stillik ózgeshelikleri, poetikalıq kórinisleri, waqıyalardı tallaw usılları, sheberlik hám jańalıq tabıw sheberlikleri ayqın kózge taslanadı.

Dástandı oqıǵan adam XX ásirden aldıńǵı jıllardan xalıq shejiresin oqıǵanday lázzetke bólenedi.

Xalıq shayınıń birinshi kitabınıń tabıslı dóretiliwi hám jámiyetshilik tárepinen úlken quwatlawshılıqqa erisiwi Abbaz shayırǵa “Bahadır”dıń ekinshi kitabın baslawǵa sebepshi boldı.

Qaraqalpaq xalıq shayırı Abbaz Dabıl ulınıń “Bahadır” dástanınıń ekinshi kitabı Qaraqalpaqstanda totalitarlıq húkimetin ornatıw hám onı bekkemlew ushın bolǵan jańa jámiyetlik belsendi háreketler haqqında jırlanadı. Elde keńes húkimetin ornatıwdan jámiyetlik ómir úlken ózgeriske ushıraydı. Bunı háreketke keltiriwshi tiykarǵı kúsh bul ápiwayı qaraqalpaq xalqı ekenligi jırlanadı.

Dáwirdiń belsendilik halatqa túsiwi onıń dushpanların albıratadı. Onda birinshi gezekte baylar sasqalaqlaydı.

Dástanda jazılıwı boyınsha olar ómir boyı jıynaǵan mal-dúnyasın meshitlerge aparıp beredi. Elge sadaqa qılıp, soyıp qurta baslaydı. Bar dúnyasın jasırıp jerge kómedi. Avtor dástanda bunday waqıyalardı jaqsı beredi. Olar gá elde qashıp júrgisi keledi, gá Shamǵa qashıp ketkisi de keledi. Eger kelisse, keńes húkimeti menen kelisip jasaǵısı da keledi. Bul avtor tárepinen jazılǵan sol dáwirdiń siyasatlarınıń aqıbetlerinen payda bolǵan bar haqıyqatlıqlar

42

ekenligi ras. 20-jıllarǵa tán bolǵan usınday jámiyetlik arenadaǵı júz bergen real waqıyalar shayırdıń “Bahadır” dástanında ashıqtan ashıq sóz boladı.

Zorabanlıq dáwir ornawı menen el basshıların, bay adamlardı, axunulamalardı klass dushpanları dep elde sheklew siyasatı júrgizildi. Xalıq arasında bu siyasattıń mámleketlik hám xalıqlıq áhmiyeti haqqında túsinikler alıp barıldı.

Dástanda bul totalitarlıq mámleketti bekkemlewdiń ilajlarınıń biri bolıp kórinedi. Házirge shekemgi XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında bu dáwirdegi usı zorabanlıq siyasat kompaniyasın usınshama dárejede tolıq qarama-qarsılıqlı reallıqları menen bizge ashıp jetkergen shıǵarma bolmaǵan edi. Durıs sol dáwirdegi klasslıq deo aytılǵan gúreslerdi kórsetetuǵın shıǵarmalar kóp jazıldı. Mısalı, A. Musaevtıń “Beregórme”, S. Májitovtıń “Baǵdagúl” piesası, Á. Ótepovtıń “Teńin tapqan qız”, “Quwılsın” qosıqlarında, M. Dáribaevtıń “Mıńlardıń biri” povestinde, J.

Aymurzaevtıń iri shıǵarmalarınan “Gúres”, “Gúreste jeńdik”, poemalarında “Jetimniń júregi” povestinde, T. Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq qızı”, “Sońǵı hújim” romanlarında, A. Bekimbetovtıń “Gúres” romanlarında da ol jıllardaǵı klasslıq gúres dep atalǵan, bolǵan real gúresler súwretlenedi. Usı joqarıdaǵı atı aytılıp ótilgen shıǵarmalardıń hámmesinde de óz zamanınıń ayrıqsha tutqan siyasatı bolıp, klasslıq gúres keskin sóz etiledi. Tiykarǵı klasslıq konflikt barlıq jaǵdayda avtor poziciyası menen jámiyet paydasına sheshiledi. Biraq, sol zorabanlıq húkimet ornaǵan 20-jıllardaǵı siyasattaǵı sovetlik turmıstaǵı tariyxıy haqıyqatlıqlar “Bahadır” dástanındaǵıday faktlestirilip, tolıqtırılıp, maydashúydesine shekem qaldırmay hesh bir shıǵarmada da óz sáwlesin tapqan emes, desek qátelespeymiz. Bul dáwir tarıyxı 20-30-jıllardaǵı baslanǵan repressiyanı klasslıq gúres dep ataǵan. Olardıń kóbisi klasslıq gúresler jeke ómirler yamasa bir

ǵana turmıslıq faktler arqalı ulıwmalastırıp beriledi. Kóbinese klasslıq gúres ulıwma bayanlawlar arqalı da beriledi. Bunnan ol ádebiy shıǵarmalar ádebiyat tariyxındaǵı sol jıllardaǵı jazılǵan tómen dárejedegi shıǵarmalar edi, degen

43

pikirler bolǵan emes. Klass gureslerin bul jıllarda ádebiyatta hár qıylı mazmunda, hár qıylı ádebiy usılda sóz etiwleri tábiyiy zańlılıq. Bul tuwralı biziń ilimpazlarımız ózleriniń ilimiy izertlewlerinde tolıq bahalı pikirler beredi.6 Biz xalıq shayırı Abbaz Dabıl ulınıń “Bahadır” dástanınıń bul dáwirdi sóz etken shıǵarmalardan ayırmashılıǵın, onda tariyxıy jámiyetlik, siyasiy sotsiallıq, hátteki

ádep-ikramlılıq, joqarı sanalı reallıqları faktler menen poeziyada berilgen.

Avtor óz zamanınıń shıǵarmasın dóretedi, basqasha bolıwı múmkin de emes edi. Sonıń ushın ómirdi hámme waqıt rawajlanıw jaǵdayında kórsetiw ushın, ol barqulla ózine, óz qálemine ústemlik etetuǵın XX ásir milliy qaraqalpaq

ádebiyatınıń principlerin basshılıqqa aladı. Zorabanlıq zamanınıń qırǵınların jańa zaman ornatıw ushın islengen sharaları, dep jazdı. Bul háreketlerge xalıqtıń haqıyqıy bahası soń ǵárezsizlik dáwirlerde ǵana bul repressiya dáwiri, dep durıs atamasın taptı. Sebebi, tariyx sovet dáwiri, bul repressiyalar tariyxı dep durıs kórsetip atır. Bunı ádebiyat jańa zaman gúresi dep jırladı. Bul dástúr xalıq shayirlarında solay dawam etildi. Shıǵarmada avtordıń tili menen aytqanda:

Eziliwshi klassqa,

Azatlıq ruqsat berildi.

Súygeni menen qız-jigit,

Qol uslasıp júrildi.

Eziliwshi, eziwshi,

Shegarası ayrılıp,

Parqı xalıqqa bilindi.

Qarmalanǵan soqırǵa,

Bir jaqtılıq kórindi…

6 Qaraqalpaq sovet ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri. Изд. ФАН УзССР Ташкент 1968, Самарканд. S. Ахmetov, «Qaraqalpaq sovet poeziyası tariyxınıń ocherkleri». QQMB, 1961-jıl, N. Japaqov “Ayapbergen Muwsaevtıń tvorchestvosı” QQMB 1964-jıl/ Kitaplardı qarańız.

44

Jıynalǵan xalıqtıń kewline,

Qara bulttıń astınan ,

Kún shıqqanday bolıp tur.

Eziwshiler eldegi Qápeske kirip mısalı, Tunshıqqanday bolıp tur.

Neshe jılǵı jarǵaqqa, Jún shıqqanday bolıp tur. Shóp shıqpaǵan taqırǵa, Gúl shıqqanday bolıp tur. Neshhe jılǵı gúńelek,

Qulaqları ashılıp,

Til shıqqanday bolıp tur, - dep kórsetedi.

Avtor tárepinen aytılǵan bul gápler jalǵan emes. Sebebi, payda bolǵan klass siyasatı, jańa zorabanlıq turmıstıń baslamaları adamlar tárepinen, máńgilik dep esaplaǵan eziwshi moyıntırıqtı sındırıp taslap atır, erkin zaman ushın birigip atır dep tusinedi. Bul zamandı ozgertip otırǵan kósemge xalıq óziniń minnetdarlıǵın bildirip ótti. Sebebi, xalıq dáslepki waqıtlarda sovet húkimetinen aldanıp qaldı.

Dástanda Arıslannıń úyleniw toyında bul tuwralı Atajan ǵarrınıń tilinen aytılǵan gáplerge qarań:

Adasqan el edik óris tappaǵan,

Júre-júre súygimiz shatnaǵan,

Tabanımız tozǵan qaraqalpaq edik,

Arzı pitpey qayta-qayta qatnaǵan.

Ómirdi qaplaǵan bultlardı buzıp,

45

Bizdi qısıp kelgen buǵawdı úzip,

Xalıqtı azatlıqqa shıǵardı deydi,

Máńǵi baxıt ushın ullı jol salıp.

Oyına alıp tutqınlıqtıń darqanın,

Iyelepti azatlıqtıń arqanın,

Esitken qulaqtıń kózi kórip tur,

Xalıqtıń endi durıs jılawın alǵanın.

Kóredi eken bunı ólmegen adam,

Ele túsinbey júr bilmegen ladan,

Ashshınıń, dushshınıń qádirin biledi, Ash bolıp dúnyada shóllegen adam. – degen gáplerdi esitemiz.

Avtor óz dastanın tabıslı pitkeriw ushın oǵan ol sol dáwir ruwxın, sol jıllardaǵı bar ideyanı kirgizedi. Bul Abbaz shayır dáwiri ádebiyatınıń jaqsı shıǵarmalarda kósem obrazın jirlaw baslı dástúr bolıp turdı. Abbaz shayır óz dáwiriniń adamı bolǵanlıǵı sebepli, óz dáwiri ádebiyatınıń baslı principlerin basshılıqqa almawı múmkin de emes boldı. Eger ol dóretiwhsilik miynetlerinde óz zamanınıń demi menen dem almaǵanda, shıǵarmada dáwir dástúrlerin qollanbaǵanda ol zamannıń belgili ádebiyat ǵayratkeri de bola almas edi. Barlıq dáwirlerde tek ǵana dáwir ruwxı menen jasaǵan shayırlar ǵana ádebiyat maydanında erkin qulash kere aldı. Bunda tek kósemge gána minnetdarlıq sezim ańlatılmastan, ol zamandı hámmeniń qollap-quwatlawshılıǵı, endi jańa dáwirdiń xızmeti ushın hámmeniń tayar ekenlikleri usaǵan reallıqlar bolǵanlıǵı kórinedi. Bul turmıslıq shınlıq. Sebebi, bunı bir adamnıń sózi dep qarawǵa bolmaydı. Óytkeni, shayır sol waq ıttaǵı qaraqalpaq miynetkeh xalıq massasınıń sózin sóyleydi. Mine, usınday zamannıń keliwi menen xalıq

46

ómirinde úlken bir waqıyalar júz beredi. Xalıq baxtı menen úylesedi degen úmit penen ol dáwirde adamlar jańa dúzilip atırǵan húkimetti quwatlaydı. Siyasat sol waqıtlardaǵı jámiyettegi adamlardı toparlarǵa bóledi. Máselen: Diyqan, ortasha, bay, iyshan, molla, suwpılar dep bólinedi. Durısında da solay edi. Sol dáwir siyasatı boyınsha jámiyet quramalı, qospalı edi, dep kórsetedi. Bul durıs.

Qara diyqanda hesh nárse joq. Jańa qurılıp atırǵan húkimettiń tusında da elde jańa mektepler, jańa mekemeler salıw kerek boladı. Elge japlar qazıp suw ákeliw kerek. Eldi jańa siyasat penen jasatıw shárt. Bul ushın baylıqtı qolına toplaǵanlardı jańa húkimet esapqa alıp, olarǵa sadıq, beldar salıp jańa zaman qurıwdı baslaw kerek boladı.Sovet húkimetiniń bul maqsetleri de áste-áste iske asa baslaydı. Bul jańa qurılıp atırǵan húkimetti bakkemlewge dáslepki sharalar edi. Keskin qaramaqarsılıqlarǵa qaramastan batrachkom shólkemleri awıllarda belsendilik penen háreket etedi. Avtordıń súwretlewi boyınsha belsendilik penen háreket etedi.

Avtordıń súwretlewi boyınsha usı dáwirdegi eki klass arasındaǵı gúres jalını qattı lawlap alısadı.

Dástanda sóz etken dáwir biziń kóz aldımızǵa ózimiz kórip otırǵanday elesleydi. Sonlıqtan da bul shıǵarmanı sol dáwirdegi jámiyetlik tariyxtıń bir bólimindey sezeseń. Óz dáwiri ushın avtor tárepinen júrgizilip atırǵan klasslıq ideologiyanıń bir kórinisi, totalitarlıq dáwirdegi jańa payda bolǵan qaraqalpaq jerindegi milliy xalıq mádeniyatınıń dawam etiw tariyxı, ájayıp ádebiyattıń payda bolǵan úlgisi sıpatında dástandı qádirleymiz.

Jámiyetlik siyasiy tariyxıy waqıyalardıń dástanda usılay anıq súwretleniwi

álbette zorabanlıq siyasat dawirindegi XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń baslı

principlerinen birin quraytuǵın edi. Xalıq shayırınıń XX ásirdiń dáslepki

dáwirlerindegi kórkem ádebiyattaǵı principlerdi durıs ózlestirip jetildirgenliginiń gúwası. Xalıq shayırlarınıń “Bahadır” dástanı arqalı

biz poeziya gigantınıń realistlik metodtan ádebiyattaǵı payda bolǵan

47

principlerge ótip bolǵanlıǵın, bul máselelerde Abbaz shayır óz dóretpesinde dáwirge ılayıq úlken novatorlıq jasaǵanlıǵın kóremiz.

Shayırdıń óz dáwiriniń mádeniyatın talap etken dástúrlerde sonsha durıs beriw sebepleri, ol dástandı 40-jıllardıń aqırı 50-jıllardıń basında jazdı. Bul jıllar xalıq shayırınıń dáwir ádebiyatındaǵı shekleniwlerge túsinip jetken jılları edi.

Sebebi, bul jılları dúnya ádebiyatında jámiyettegi tariyxıy obiektivliktiń durıs kórinislerin sáwlelendiriw hám rawajlandırıw dárejelerin kórsetiw usaǵan ádebiyat talap etken tiykarǵı shártlerge Abbaz shayır shıǵarmalarınıń sáykes kelgenligi,

ásirese onıń baslı tendenciyaǵa da aylanǵanlıǵın kórsetetuǵın belgi ekenligi dawsız. Bunday óz dáwiriniń talapların awır dóretiwshilik jıllarında orınlawı, sol principlerdi basshılıqqa alıp dóretpelerin mámleket talap etken baǵdarda jetilistirgenliginiń gúwası. Sebebi, qanday ádebiy gáyratker bolmasın, onıń baslı ideyaların tolıq ózlestire almasa, onı óz dóretpelerinde tiykarǵı baǵdar etip alıp júre almasa, ol mádeniyat ómirinde jasay almaytuǵınlıǵı tábiyiy qubılıs.

Biz endi A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwın oqıtıw metodikasın “Joybarlaw texnologiyası”boyınsh sabaq islenbesin usınamız.

Sabaqtıń túri: Awızeki oqıtıw. Kishi lekciya

Sabaqtıń metodı: Joybarlaw texnologiyası. Aqılıy hújim.

Sabaqtıń maqseti:

1)Bilim beriwshilik: “Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir

haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwın oqıtıwda, aldıńǵı pedagogikalıq usıllardı paydalana

biliw.

2) Tárbiyalıq áhmiyeti: Oqıwshılarǵa bilim beriw menen birge, ádep-

ikramlılıqqa, Watandı súyiwge, doslıqqa h.t.b tárbiyalaw.

48

3) Rawajlandırıw: Oqıwshılardı erkin pikirlewge, dástandı oqıw arqalı tariyxtı biliwge, turmıs haqıyqatlıqların tariyx penen baylanısın úyreniwge, ómirdi túsiniwge rawajlandırıw.

Kútiletuǵın nátiyje: Ata-babalarınıń ótmish tariyxın, tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarınıń dástanda jırlanıwın, oqıwshılr arasında insanıylıq sezimlerin oyatıw, doslıq, bir-birine járdem beriw siyaqlı pazıyletlerdi payda etiw.

Kórgizbe qurallar: Sabaqlıq, “Bahardır” dástanı, slaydlar, plakat h.t.b.

Sabaq barısı:

Shólkemlestiriw (2-3 min).

Taza tema: A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarınıń jirlanıwın oqıtıw metodikası.

Kishi toparlarda islew: Joybarlaw texnologiyası boyınsha aldın-ala oqıwshılarǵa bes kishi toparǵa bes tema berilgen. Toparlardıń tapsırmanı orınlaǵanlıǵın tekserip bilip alıp, olardı tıńlawǵa hár toparǵa 5 minuttan waqıt beriledi.

I topar: “Bahadır” dástanında xalıq turmısınıń sáwleleniwi. 5 minut

Xalıq shayırı – A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanı XX ásir qaraqalpaq

ádebiyatı tariyxınıń, qaraqalpaq xalıq poeziyasınıń marjanlarınıń biri boldı. A.Dabılov dástan janrında qálem terbetemen degenshe qanshama poeziyalıq shıǵarmalar dóretse, usı miynetleri onıń dástan jazıwǵa alıp kelgen soqpaqları boldı. Dástan janrı kóp ásirlerden berli xalqımızdıń ómirindegi kóp jıllıq xalıqqa tán bolǵan tipik xarakterlerdi, jaǵdaylardı keń túrde qospalı syujetler menen konfliktlerdi bere alatuǵın, xalıq súyip oqıytuǵın da, tıńlaytuǵın da shıǵarmalar bolıp keldi. Folklorlıq janrlardıń ishinde de eń kólemlisi dástanlar. Shayır mine usı múmkinshiliklerden paydalana otırıp, ózi jasap turǵan dáwir

49

mashqalaları, ekinshi jer júzilik urıs, onnan soń qayta tiklewler úlken wazıypalardı da orınlawǵa bel baylaydı. Shayır A. Dabılov dástanda totalitarlıq dáwirdi de, onnan burıńǵı jıllardı da, eldegi júz bergen úlken-úlken tariyxıy waqıyalardı da súwretlewdi tradiciyalıq dástanlardıń úlgisi menen júrip ótiw solardıń dástúrlerin XX ásir ádebiyatında da jańasha mazmun, jańa forma, jańasha stiller menen dawam ettiriw qolaylı edi. Dástanshılıq dástúriniń barlıq nızamlıqlarına shayır qanıq edi. “Bahadır” dástanında XX ásirdiń aldıńǵı hám onnan keyingi xalıq ómirleriniń tariyxıy haqıyqatlıqları folklorlıq dástanlardıńdástúrleri menen baslanadı.

Abbaz Dabılovtıń “Bahadır” dástanı onıń uzaq jıllardan berli toplaǵan doretiwshilik tájiriybeleriniń dóretiwshilik sheberliginin jemisi. Qaraqalpaq xalqınıń ómir shınlıgın dóretiw, onı dástan janrında jırlaw shayirdıń qaraqalpaq jazba ádebiyatı tariyxında úlken jańalıq boldı. Waqıyalar xalıqtıń real turmısınan alınıp, dástandı folklorlıq dástanlardıń tradiciyalıq jolı menen dawat ettirdi. Dástandaǵı tiykarǵı tariyxıy haqıyqatlıq, qaharmannıń kem-kem ósiw jolın, bir jámiyetten, ekinshi jámiyetke ótiwi, sana-psixologiyası, jańa ideya, jańa sana menen qurallanıp turmıs haqıyqatlıǵında taplanadı.

Mısalı:

Qaraqalpaq elinde,

Keń salalı jerinde,

Ámiwdáryanıń boyında Mıń toǵız júz sáneniń Jáne de on birinde,

Basınan miynet ketpegen,

Shekpeni dúzge jetpegen

Zalımlardıń zulımınan

50