MD hám PQJ / A.Dabılovtıń Bahadır dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları

Kishi lekciya metodı: Xalıq shayırı Abbaz Dabılov “Bahadır” dástanın jazıwǵa 1946-jıldıń aqırında kiristi. Dástan jazıw máselesi onıń uzaq jıllardan beriaq dóretiwshilik jobasında bar boldı. Biraq, onda qanday mashqalanı sheshiw hám onı qanday princip penen baslaw máselesi ústinde kóp oylandı. Kóp jıllıq oylanıwshılıq, izleniwshiliklerinen keyin xalıq shayırı bul dástandı bılay baslaǵan edi:

Qaraqalpaq elinde,

Keń salalı jerinde,

Ámiwdáryanıń boyında,

Mıń toǵız júz sáeneniń,

Jáne de onda birinde,

Basınan miynet ketpegen,

Shekpeni dizge jetpegen,

Zalımlardıń zulımınan,

Jılamay kúni keshpegen,

Ómirinshe jeri joq,

Miynetsiz jarma ishpegen,

Elden elge barǵanda,

Arqalanbay kóshpegen,

Ómiriniń gúli órneklep, Bir

jetilip pispegen.

Diyqan jurip mal baqqan,

Mudamı ırgıp sekirip, Qızıl

sheńgel, aq sheńgel,

Baydıń malı baqqanı,

31

Altı ayǵa azıq bolmaǵan,

On eki ayda tapqanı,

Jar basına tikeytken,

Jartı ılashıq shatpanı.

Allanǵor degen bir adam, -

dep “Bahadır” shıǵarmasın tradiciyalıq dástanlardıń principind baslap jiberdi.

Xalıq shayırınıń bul baslamasındaǵı “Basınan miynet ketpegen”, “Shekpeni dizge jetpegen”, “Jılamay kúni keshpegen”, “Miynetsiz jarma ishpegen”, “Diyqan júrip mal baqqan”, “Altı ayǵa azıq bolmaǵan, on eki ayda tapqanı”, “Allanǵor degen bir adam” degen qatarlarında XX asirdiń birinshi sheregine shekemgi jarlı diyqan omiriniń tipik obrazın bergen. Biziń shayır óz dáwir ádebiyatınıń talabın da esapqa aldı degenimizde, mine usı avtor baslaǵan Allanǵor obrazı bul oz dáwiriniń haqıyqatlıǵı da edi, al, usınday jarlı turmısta ábigerlengen diyqan obrazın tawıp jırlaw XX ásir ádebiyatınıń da tiykarǵı talaplarınıń biri edi. Sonıń ushın da óziniń dóretiwshilik sheberligin óz zamanınıń idealı menen ushlastırǵan xalda, ári jámiyetli tarıyxıy haqıyqatlıq burmalanbaǵan jaǵdayda, ári óz dáwiriniń

ádebiyatınıń tiykarǵı talaplarına juwap berip atırǵan mazmunda tipiklik jaǵday, tipiklik obraz, ádebiy jol tańlay alǵan Abbaz shayır óz zamanınıń dana, ádebiy gáyratkeri ekenligin kóremiz. Bul qatarlardı oqıw arqalı biz de qaharmanǵa jan ashıw, qayǵırıw, sezimlerimiz benen qaraymız. Ol arqalı XX ásirdiń birinshi shereginde jasaǵan hár bir qaraqalpaq diyqanınıń ómiri biziń búgingi kóz aldımızǵa elesleydi. Allanǵordıń onday turmısta albırawı ol ózinen ǵárezsiz waqıya. Sebebi, ol waqıtlarda jámiyetlik, sotsiallıq teńsizlik hukim súrip turǵanın ańgaramız.

Solay etip, biz xalıq shayırınıń usı obrazlı qosıq qatarları arqalı qaharmandı ózi jasap turǵan jámiyetlik ortalıǵı menen qosıp tanıymız.

32

Bunday proces oqıwshını oylandıradı. Ol hátte ózin bir neshshe mártebe dástandı oqıw arqalı onıń ideyası menen tanıstırıwǵa majbúrleydi de, qaharmannıń tolıq ómir jolı menen tanıstırıwǵa iytermeleydi de.

Dástannıń basında-aq Allanǵor óledi. Onıń ótken ómir jolı arqalı XX ásirdegi xalıqlardıń jámiyetlik kún kóris tirishiligi Allanǵorday bolıp ótken bir pútin áwladtıń ayanıshlı turmısın kóz aldmızǵa keltiremiz.

Qaharmannıń izinde balası qaladı. Ol Arıslan arqalı XX ásirdiń basında dúnyaǵa kelip atırǵan jańa áwladlar kóz aldımızǵa keledi. Bul áwladlar ótken turmısqa sın kózi menen qaraytuǵın, ótken ásir áwladlarınıń jolı menen júrmeytuǵın, stixiyalı mazmunda bolsa da jańa turmıs qurıwdı, jańasha jasawdı árman etetuǵın qaharmanlar.

Allanǵor ólgennen keyin Shınargúl menen balası Arıslan ekewiniń kún kórisi qıyınlasadı. Shınargúl balasına:

Ata káspinde mal baqpay,

Ya elden bir aǵa tappay,

Abıroyıńdı sóytip jappay,

Sen qalay kún kóre alasań,

Balam, ketti miyim awıp,

Kun kórisim boldı qáwip,

Bir danıshpan dana tawıp,

Ayaǵında dumalasań –

degende bul sózler Arıslannıń jeti júyresinen otip.

Á, ana meniń ákemniń,

Qullıqta júrip,

Mal baqqan káspi qurısın,

33

Onday mal baǵıw jumıs,

Óziniń jayına tursın,

Balań tolısıp, kamalına kelsin,

Dúnyada talap kóp,

Qaysısı maǵan gez keledi

Onı meniń baqtım biledi –

dep anasınıń sózine juwap qaytarıp bir sóz deydi:

Sizge men ádep saqlayman,

Emgen sútimdi haqlayman,

Qullıqta men mal baqpayman,

Qurısın meniń ata kárim – dep juwap beredi.

Keleshek qaharman Arıslannıń óz ákesin baxıtlı ómirge jetkere almaǵan turmısınan túńiliwi, jańasha, basqa turmıs qurıwǵa umtılıw ideyası bar ekenligi menen jámiyettegi payda bolıp kiyatırǵan progressivlik xarakterler kórsetiledi.

Biraq, qanday jol menen adam baxıtlı bolıwı kerek ekenligin ol túsinbeydi. Bul ash-jalańashlıqtıń deregi nede? – ol haqqında da oylanbaydı. Arıslan ele bala, sonlıqtan ol ele dáslepki waqıtlarda jámiyete bay kim, ol nege bay. Jámiyette harlı kimler, olar nege jarlı – onıń dereklerine túsinip jetpeydi. Avtordıń dástandaǵı jámiyetlik haqıyqatlıqlar haqqındaǵı túsinikleri bul durıs, maqullawǵa turarlıq. Sebebi, qaharmannıń sanası birden óspeydi. Jámiyettiń, jámiyetlik ortalıqtiń rawajlanıwı menen birge ósedi, birge rawajlanadı. Qaharman ele jas. Onıń ele ekspluatatorlıq, zulımlıq degenlerdi óz basında sınap kórmegen waqıtları. Xalıq shayırı dástanda qaharmannıń turmıstaǵı bul evolyuciyalıq ósiw jolların júdá jaqsı, júdá sheber, aqılǵa sıyımlı etip bergen.

Arıslan haqıyqatında da jekke basınıń turmısı ushın baxıt izleydi. Ol baxıtlı bolıwdıń jolı mal tabıw, at miniw, toy toylaw, elden aǵa tawıp, jańa turmıs

34

keshiriwge aqıl soraw, úyleniw, dep oylaydı. Sebebi, bul eldegi burınnan bar dástúr. Sonıń ushın bunnan artıq túsinik onıń oyına kirip te shıqpaydı. Arıslannıń anası Shınargúldiń de oyı – el dástúri boyınsha balasınıń basın óz qatarına qosıw. Sonda balasın adam boladı, dep esaplaydı. Olar ómirinde oyına alǵan maqsetleriniń barlıǵın da iske asırmaqshı bolıp urınıp kóredi. Biraq, iske asıra almaydı. Mısalı, Ana balasınıń el qıdırıp, el kórip, xalıq kórip, el jurttıń tálimtárbiyasın alıp, kele bolarmeken dep Arıslandı bir topar adamlarǵa qosıp kóredi.

Olar:

Biyparwa, biyqayǵı,

Biydáwlet qumarpaz,

Pálek urǵan

Zımziya, zıp berdi-jigitler bolıp shıǵadı.

Anası da jámiyettegi adamlardıń hár qıylı toparları bar ekenligin bimey qaladı.

Shınargúlge de turmısta jol tawıp, júrip ketiw qıyınǵa túsedi. Balası ekewi qansha urınsa da barıw múmkin emes. Turmıstaǵı hámmeni qısqan joqshılıq, asharshılıq, jetispewshilik ómir dawam etedi. Dástanda keleshek qaharmanlar usınday awır jaǵdaylardı baslarınan keshirip atırǵanlıqları menen keleshekke optimistlik kózqaras penen qaraydı. Jańa turmıs haqqında olar kóp izlenedi, oylanadı, árman etedi. Al, ol jaqsı turmıstı qalay qolǵa kiritiwi múmkin, bunı oylap-oylap taba almaydı.

Olar turmısta haq peyil, kishi peyil, aqıllı, hátte parasatlı, turaqlı adamlar.

Olarda adamgershiliktiń barlıq nıshanları saqlanǵan. Arıslannıń jigitlik dáwirlerinde turmıstaǵı kún keshiriw tábiyatı usınday. Xalıq shayırı dástanda bul momentlerdi júdá durıs sheber bere bilgen.

35

Shınargúl menen Arıslannıń ómir tirishiligin, xarakterlerin bulay beriwiniń tarıyxıy derekleri bar. Mısalı, Shınargúl Allanǵordıń tusında jamiyetlik qaramaqarsılıqlarǵa túsinbey qaladı. Óytkeni, ómirinshe Allanǵor mal baǵıp, Shınargúl onıń tamaǵında tuwradı. Haqıyqatında ekspluatatorlar tek Allanǵor emes, bul jaǵınan qaraǵanda onı shańaraǵı menen jumsap, olar ómir boyına kisi baxıtı ushın isleydi. Eziledi. Jawızlıqtıń eń jaman túrlerin Allanǵor óz basında sınap kóredi. Al,

Arıslan bolsa, atadan jas qaladı. Olar adamlar arasında jikke-jikke bólingen, qarama-qarsılıqlar barlıǵın, jámiyettiń xarakterin házirshe túsinbeydi. Biraq, bul ekewinde da jańa turmıs izlew ideyası kúshli. Álbette izleniwshilik olardı keleshek jollarǵa jeteleydi. Bul turmıs zańlılıǵı da.

Xalıq shayırı Abbaz Dabıl ulı tradiciyalıq dástanlardıń úlgisin basshılıqqa alǵanı menen onı folklorlıq usılda emes, al jazba ádebiyat principinde qurıwı nátiyjesinde bul dástan usı joqarıdaǵıday ózgeshelikleri menen ayırılıp turadı.

Dástanda reallıq ómir súwretlenedi. Mısalı, qaharmannıń ele turmısqa aralaspaǵan waqıtlarındaǵı kózqarasları ápiwayı, sada, jámiyettiń ózgesheliklerin bilmeydi. Biraq, onda jaqsı ideyalar bar, ol usı ideyaları arqalı belsendi, xareketshil qaharman ekenligin sezemiz. Turmıstıń hár qıylı jamanjaqsı qubılıslarına itibarsızlıq penen qaramaydı. Házir Arıslan hátte jekke basınıń házi ushın oylanadı. Al, ulıwma xalıq basındaǵı musallatlar haqqında oyında da joq. Bul jámiyetlik

ómirge ele tolıq aralaspaǵan qaharmannıń psixologiyasın xalıq shayırı bizge jaqsı túsindiredi. Qaharmannıń birden dana bolıp keliwi, jámiyetlik ózgerislerdi birden isley beriwinen góre, onıńjasına, jasagan ortalıǵına qaray dáwirge baylanıslı onıń aqılı, sanası, jámiyetlik kózqarasları óskeni jaqsı. Bunday turmısqa sáykes keletuǵın qaharmanlardı ádebiyatta real ómirdiń adamları dep tanıymız.

Arıslan kem-kemnen turmısqa aralasa baslaydı. Onıń ómirindegi birinshi turmıstı tanıy baslawı, ol shańaraq qurıp, úy-jaylı bolıwın árman etip, burınǵı el dástúri boyınsha jas úlken izlep elge shıǵadı. Azat degen jas úlken adam

36

menen ushırasadı. Azat penen Arıslannıń turmısta kún kóriw tirishiligi bir-birine sáykes keledi. Olar ekewi qız izlep, el aralawǵa shıǵadı.

“Bahadır” dástanında bul qaharmanlardıń ómirleri qaraqalpaq xalqınıń kún kóriw tirishiligi menen organikalıq baylanısta alıp barıladı. Dástanda el ishindegi xalıqtıń xarakterine baylanıslı toy-tamasha, úrp-ádetler, salt-sanası, hár xalıqtıń psixologiyası, kún kóriw tirishiliginiń kartinası súwretlenedi. Qaharmanlar usı ortada háreket etedi.

Mısalı: Allanǵor ólgende kópshiliktiń jıynalıp kelip, onıń ólimin jaylastırıwı, kómiwi, músiybet túsken úyge járdemlesiwi usaǵan el dástúrleri dástanda úlken talantlılıq penen jırlanadı. Mısalı:

Sernazar, Pirnazar degen,

Allanǵordıń eki dayısı bar edi,

Ortaǵa telpekti taslap,

Xalıqqa órnek jol baslap,

Allanǵorǵa ákeldi, Ekewi

eki baspaq, Shınargúldiń

Orımbet, Turımbet degen,

Eki nemere aǵası bar edi,

Tamır-tamır jerlerden,

Semiz eki qoy keldi,

Batpan-batpan dáni bar,

Sonday-sonday sıy keldi.

Taǵı basqa awıldan,

Shaqırılǵan meshit qáwimnen,

37

Allamurat alpıs teńge,

Elmurat eliw teńge,

Óteniyaz otız teńge,

Jumaniyaz jup teńge,

Berdimurat bir teńge,

Qısılıp turǵan Shınargúl,

Zordan shıqtı bir keńge,

Toqsulıw toǵız nan,

Aliyma altı nan,

Kim júweri kim tarı,

Allanǵordı kómiwge,

Unı menen dáni,

Eti menen nanı,

Tayın boldı bári,

Malın soydı et boldı,

As abatı kóp boldı, -

dep jırlanadı.

“Bahadır” dástanı XX ásirdegi totalitarlıq dáwirdiń dóretpesi. Sonıń ushın bul dáwirdegi kórkem shıǵarma, meyli kim jazbasın, meyli qaysı janrda turmsın turmıs reallıqları, tariyxıy obyektivlik hám onıń revolyuciyalıq rawajlanıw principinde jazılıwın talap etedi. Biraq, soǵan qaramastan avtor “Bahadır” dástanındaǵı tariyxıy, klasslıq dep atalǵan konfliktti shayırdıń ápiwayı sheshiwi de jumbaq.

Eger xalıq shayırı Abbaz Dabıl ulı “Bahadır” dástanında óz dáwiriniń

ádebiyatqa qoyǵan talabı boyınsha tariyxıy klasslıq konfliktti revolyuciyalıq

38

guresler menen sheshkeninde tariyxıy obiektivlikti durıs sheshken bolar edi.

Durısında da shıǵarmanıń qunı jáne de artarmedi. Durıs, dástannıń bul momentleri jay oqıwshıǵa bilinbey ketedi. Al, shıǵarmadan tarıyxıy obiektivlikti izlegenge kórinip turadı. Sonıń ushın da dástan haqqındaǵı bolǵan biraz ilimiy sın pikirler de onıń bul momentlerin eske almay júr.

Xalıq shayırı Abbaz Dabılov “Bahadır” dástanınıń tek dóretiwshi avtorı emes, al atqarıwshısı da boldı. Dástan jazılıp atırǵan waqıtlarda onıń ayırım momentlerin jurnallarda da daǵazalap kóredi. Olar oqıwshılar tárepinen jaqsı quwatlawǵa eristi. Jáne de xalıq shayırı Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamıniń járdemi menen dástandı belgili baǵdarlamada jazıwdı kúni-túni dawam ettirdi. 1950-jılı A. Dabılovtıń “Bahadır” dástanınıń birinshi kitabı baspadan shıqtı.

Bekkemlew.

Bahadır

batır

jigit

39

Abbaz shayır dástan dóretti. Dástannıń atın “Bahadır” dep qoydı. Berilgen

“Gúl japıraqları” shınıǵıwın slaydta sızıp kórsetiledi de, japıraqlar muǵallimniń shólkemlestirip basqarıwında birim-birim oqıwshılardıń ózleriniń qatnasında tabıwǵa baǵdarlap “Bahadır” sózine sinonimles sózlerdi yaǵnıy mániles sózlerdi tabıwǵa oylandıradı. Usı shınıǵıw arqalı dástannıń temasın qoyıwdaǵı sheberliligi, tema menen ideyanıń logikanıń baylanısın ashıp beriwge háreket etedi. “Gul japıraqları” shınıǵıwı arqalı qaharmanlar obrazların tolıq ashıp beriwge boladı.

Dástanda tiykarınan bahadır jigitler Azat hám Arıslan. Olar shın dos bolıw menen birge shınǵıwda kórsetilgen márt azamat, palwan, batır, kúshli, ǵayratlı, jigerli sıpatlarǵa iye el-xalıq súygen shın bahadırlar boldı. Oqıwshılardı usı shınıǵıw arqalı oylanıwǵa, sinonim sózlerdi ózleri oylap tabıwǵa,pikirlewge úyretiledi. Slayd arqalı “ Bahadır “ sóziniń sinonimleri tabılıp, shayırdıń júdá sheberligi arqalı dástanǵa temanıń júzikke qas qondırǵanday bolıp jarasımlı shıqqanın, shayırdıń sheberligin ózleri tapqanlıǵına xoshametler aytıp juwmaqlanadı.

Dástannıń ideyasın ashıwda “ Bayterek “ shınıǵıwı paydalanıladı.

Bayterekke Shınargúl dep at beriledi.

40