MD hám PQJ / A.Dabılovtıń Bahadır dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları

Xan palwanı Qaysar menen Arıslannıń gúresi ya ólim, ya ómir haqqında boladı. Biraq xan palwanı jıǵılıp qaladı. Mereke taqarda Xiywadan kelgen jigitler Azat penen Arıslandı qamap uslap alıp, Xiywaǵa aydap ketpekshi boladı. Bunı sezip Arıslan adamlardıń arasına qashıp qutıladı. Al, Azattı kóp gúresler menen Xiywadan kelgen adamlar qolǵa túsiredi hám Xiywadaǵa aydap ketedi.

Merekeden keyin Arıslan Qırmızı menen diydarlasadı.

Arıslan:

Qırmızınıń názeriniń aldına barıp, Óz basın tómen uslap turıp,

Sol waqıtta Qırmızı:

Etlerim jırtılıp, súyeklerim maydalanıp ketkenshe jolında turaman, - deydi.

Bul qurı gáp, biykarǵa berilgen wáde emes. Ol turaqlılıq haqqında ant. Ol

Qırmızınıń Arıslan aldındaǵı wádesi, ákesi Tájimbetten kúygenliginen, bolmasa bay balası Artıqtı jek kórgenliginen ǵana aytıwı emes, al onıń jańa ómir, erkin turmıs izlewinen tuwılǵan qubılıs. Sonday-aq, ol jek kórgen ákeden ya kúyewinen jol tawıp qutılıwı emes, al putkil adamzatqa jat tártiplerdi qaralaw hám oǵan qarsı gúreske shıqqanlıǵın kórsetedi.

Durıs, gúres ele jámiyetlik saxnaǵa kóterilgen emes. Ele jasırın qaramaqarsılıqlar menen sheklengen. Biraq, aqır-ayaǵında usı kúshler eldegi erkinlikti ańsaǵan kúshlerdi jıynaǵanlıǵı, eń aqırında birlesken xalıqlıq kúshke aylanǵanlıǵı málim.

Qırmızı haqıyqıy adamgershilik, turaqlı muhabbat iyesi.

Onıń turaqlı muhabbat iyesi ekenligi Arıslanǵa bergen wádelerinde emes, al onı kútkenliginde, sózine turaqlılıǵında kórinedi. Qırmızınıń ǵayratlı Qara táwipke:

– Qırmızı der men ólimniń haq sharabın ishkenshe,

21

Eki kózimniń nuri ketip ot janarı óshkenshe, Gewde jannan, jan gewdeden júdá bolıp ketkenshe. Basım kómilip, shashım jayılıp jer astına túskenshe

Arıslanjannan basqa jerde qarıydarım joq meniń, - dep aytqan sózlerinde de wádege opalı turaqlı insan ekenligi kórinedi.

Arıslan Artıqtan shaybas gúreńdi tartıp alıp, qasına jigitlerdi jıynap Xiywaǵa aydalıp ketken Azattı qutqarıw ushın izinen quwadı. Arıslan jolda qızıl áskerler menen ushırasıp Azattı tutqınnan qutqaradı. Qızıl áskerler menen Azat hám Arıslan elge kelip, Arıslan Qırmızıǵa úylenip, toy beredi. Jáne de elge jańa zamannıń orınlanǵanlıǵın xabarlaydı. “Bahadır” dástanınıń birinshi kitabı usınıń menen tamamlanadı. Dástandaǵı waqıyalar qızıq, turmıslıq waqıyalar izbe-izligin saqlaydı. Shıǵarmada qaraqalpaqlarǵa tán milliy xarakter, xalıq dástúrleri júdá jaqsı berilgen. Xalıq shayırlarıniń “Bahadır” dástanınıń birinshi kitabında tariyxıy jer, qala, adam atları, kóp geografiyalıq atamalar da tilge alınadı.

Mısalı:

Azat ayttı bir kúni,

Qızlardıń bunday kópligi,

Átteń maldıń joqlıǵı,

Kewline aldı qapalıq,

Qız ayttırıp piyada,

Kóp shekti jábir-japalıq,

Esim menen Kókózek

Quwanısh jarma, Dáwqara,

Axunjap penen Úsenjan,

Shoqırıq penen Jalpaqjap,

22

Kegeyli menen Tazqara,

Tallıq, Náwpir, Iytqırı,

Shaǵırlı menen Qusxana,

Aral teńiz, Aqdárya,

Moynaq, Qońırat – qos qala,

Shımbay, Nókis, Ámiwdi,

Jaǵalaǵan bes qala,

Malı joq dep qız tiymey, Úsh ayda zorǵa aylanıp, Awılǵa keldi bos ǵana, –

degen qatarlar da Abbaz shayırdıń óz tuwǵan eliniń tarıyxın jaqsı biletuǵınlıǵınıń gúwası. Haqıyqatında óz eliniń tariyxıy, tábiyat baylıqların, tilin,

ádebiyatın bilmey turıp bunday ájayıp dástandı ol dórete almaǵan bolar edi. Dástan kórkemlew qurallarına bay. Shıǵarma sovetlik dáwiredegi dóregen birinshi dástan.

Bahadır folklorlıq dástanlar dástúri menen jazılsa da basqa dástanlardan

ózgesheligi jańa óz obiektinde bir jámiyetlik qurılıstan ekinshi jańa jámiyetlik qurılısqa otiwi, eldegi bolǵan revolyuciyalıq ózgerislerdi jırlaw menen belgilenedi.

Waqıyalar dástnda óz dáwiriniń siyasatına hám xarakterine tolıq sáykes beriledi. Bul shıǵarmanıń qunlılıǵın kórsetetuǵın qubılıs. “Bahadır” da artıqsha waqıya, artıqsha sóz joq. Biraq, “Bahadır” dástannıń birinshi bóliminde kemshilik joq dewge bolmaydı. Onda eń tiykarǵı kemshilik neden ibarat? – degen zańlı soraw tuwıladı. Juwap beremiz: Xalıq shayirı óziniń ataqlı “Bahadır” dástanında ХХ

ásirdiń birinshi sheregine shekemgi Qaraqalpaqstan jaǵdayında jámiyetlik qaramaqarsılıqlardı hám onıń aqıbetlerin real mazmunda súwretleydi. Biraq, jámiyetlik qarama-qarsılıqlar nátiyjesinde dúzilgen konflikt awdarıspaq jıllarında eki topardıń óz mápleri ushın bolǵan ideologiyalıq ashıq

23

gúreslerde sheshiledi. Birotala miynetkehs xalıq massasınıń paydasına sheshiledi. Al,xalıq shayırınıń bul “Bahadır” dástanında Qaraqalpaqstandaǵı revolyuciyalıq gúres tolıq óz mápinde sáwlelenbey qalǵan. ХХ ásirdiń birinshi sheregine shekemgi jámiyetlik konflikt tek Qaraqalpaqstanǵa qızıl áskerlerdiń keliwi menen birotala sheshiledi. Bul jaǵday álbette adam inanarlıq emes. Dástanda awdarıspaq dáwiriniń gúresleri sáwleleniwi tiyis edi.

Birazlar bul dástan janrına sıyımlı dep oylawı múmkin.Sebebi, dástanda kórkem shıgarmalardıń basqa túrlerine qaraǵanda waqıyalardıń sozımlılıǵı, ústirtinligi, fantastikalıq elementlerdiń kópligi, qaharmanlarınıń turmıslıq qaharmanlardan ózgesheligi yamasa shıgarmanıń kóleminiń kópligi menen ayırım turmıslıq waqıyalardıń bilinbey ketiwleri eń aqırında bir pútin mazmunǵa iye bolıwları menen xarakterli. Sonıń ushın bunday waqıyalar bilinbey de ketedi dep oylawı múmkin.Buǵan kelisiwge bolmaydı.Óytkeni, shıǵarmanıń avtorı ХХ

ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń principin basshılıqqa alıp jazǵanlıgin bilemiz.

Sonıń ushın “Bahadır” dástanınan tariyxıy obyektivlik talap etiledi. Ol shıǵarmanıń talantlılıǵı hám sawatlılıǵı ushın da qoyılatuǵın talap.

ХХ ásir ádebiyatı kórkem shıǵarmanıń bahasına onıń avtorınıń sawatlı- sawatsızlıǵna qarap bahalanbaǵanınday shıǵarmanıń ideyasınıń maydashúydesine shekem qaldırmay súwretlengenine qarata bahalanbaydı.

Dástannıń birinshi kitabı jazılıp atırǵan waqıtlarda xalıq shayırı filarmoniyanıń quramında oziniń qol jazbası menen elge shıgıp, “Bahadır” dástanın xalıq aldında qıssa etip oqıdı.Ol xalıq shayırı Sadıq Nurımbetov penen birge “Bahadır” dástanın qıssa etip oqıp bermegen Qaraqalpaqstanda bir de awıl qalǵan joq desek qátelespeymiz. S.Nurımbetovtıń eske túsiriwleri boyınsha “Abbaz shayır usı “Bahadır” dástanın oqıǵan waqıtlarda xalıq siltidey tınıp tıńlaytuǵın edi.

24

Abbazdıń dawısı da kem-kem ashılıp dástandı yoshıp oqıytuǵın edi. Ayırım kúnleri keshte baslanǵan dástandı ásirese, qıs kúnleri tańǵa shekem oqıytuǵın edi. Adamlar egin-teginin jıynap qoyıp, bos waqıtlarında tap kún shıqqansha “Bahadır” dı tıńlap otıratuǵın edi. Biraq hesh kim tarqasayıq demeydi. Eger awılǵa dástan oqıwǵa Abbaz barsa, adamlarǵa artist,baqsı-jıraw keregi joq. Sol kúnleri Abbazdıń atı hawazı barlıq jerge tarqalıp ketti5”,- dep kórsetedi.

Álbette, bul xalıqqa “Bahadır” dástanınıń qunlılıǵın, xalıq shayırı Abbaz shayırdıń da talantlı adam ekenligin kórsetetuǵın gúwalıq. Zamanlasınıńqımbat pikiri.

Xalıq shayırı Abbaz Dabıl ulınıń “Bahadır” dástanı shınında da ájayıp joqarı dárejedegi poeziyalıq sheberlik penen dóretildi. Tereń bay mazmunlıǵı, kórkemlik

ózgeshelikleri jaǵınan óz dáwirinde dóregen poeziyalıq shıǵarmalardıń eń qunlısı edi. Xalıq shayırınıń “Bahadır” dástanı ol Abbaz shayırdıń tek jeke óziniń dóretiwshilik miynetiniń ǵana jetiskenligi bolıp qalmastan, al 1950-jıllardaǵı, hátte, házirgi kúndegi pútkil qaraqalpaq poeziyasınıń úlken tabısı ekenligi dawsız.

Oqıwshınıń kórkem ádebiyattı túsiniwine, awızeki hám jazba sawatlılıǵın rawajlandırıwǵa, óz pikirlerin anıq, tásirli hám ádebiy tilimizdiń bay múmkinshilikleri tiykarında jetkere alıw uqıplılıǵın arttırıwǵa ayrıqsha dıqqat awdarıladı. Kórkem ádebiyattı oqıw hám yadlaw arqalı oqıwshılardıń estetikalıq oy dúnyası, gózzalıqtı seziniwi, dúnya qubılısların tereń túsiniwi hám ózinshe pikir júritiw qábileti qáliplesedi.

Oqıwshınıń kórkem ádebiyattı túsiniwine, awızeki hám jazba sawatlılıǵın rawajlandırıwǵa, óz pikirlerin anıq, tásirli hám ádebiy tilimizdiń bay múmkinshilikleri tiykarında jetkere alıw uqıplılıǵın

5 Avtordıń C.Nurımbetov penen sóyleskendegi jazıp alǵan qol jazbalarınan.

25

arttırıwǵa ayrıqsha dıqqat awdarıladı. Kórkem ádebiyattı oqıw hám yadlaw arqalı oqıwshılardıń estetikalıq oy dúnyası, gózzalıqtı seziniwi, dúnya qubılısların tereń túsiniwi hám ózinshe pikir júritiw qábileti qáliplesedi.

Búgingi kúni muǵallimniń sabaqtı qanday usılda hám metodta jobalastırıp ótiwi óziniń erkine qaldırıladı. Óytkeni muǵallim hár kúngi sabaǵına dóretiwshilik qatnas jasap, biri ekinshisine uqsamaytuǵın metodikalıq jaqtan durıs shólkemlestirilgen sabaqlardı ótip barsa, oqıwshılardıń sol pánge bolǵan qızıǵıwshılıǵı kún-kúnnen artıp barıp tiyisli bilim kónlikpelerin ala aladı. Bunıń ushın, álbette, házirgi zaman texnologiyasınıń biri-interaktiv oqıtıw usıllarınan paydalanıw jaqsı nátiyje beredi.

Interaktiv sózi inglisshe “inter”-óz-ara, “akt”- háreket mánisin bildirip, interaktivlik óz-ara birgelikte háreket etiw, birge islesiw, sóylesiw, birgelikte

ózlestiriw degen mánilerde qollanıladı.

Házirgi dawirde interaktiv usıllardıń ishinde eń keń tarqalǵan túrleri “Oqıw diskussiyası”, “Birge izleniwshilik”, “Aqılıy hújim”, “Óz-ara pikir alısıw” bolıp tabıladı. Usınday hár qıylı interaktiv usıllarda sabaq ótiw túrlerin qaraqalpaq

ádebiyatı sabaǵında da keńnen qollanıwǵa boladı. Qaraqalpaq ádebiyatı sabaǵı waqtında oqıwshılar tárepinen aldın-ala belgili dárejede túsinigi bar qanday da bir másele talqılansa, bul forma nátiyjelirek boladı.

Bul usılda sabaq ótiw klasta yamasa toparda sherikleslik jaǵdayın jaratadı hám tómendegishe nátiyjelerge alıp keletuǵınlıǵı dálillengen:

-oqıwshılarda sabaqqa, pánge qızıǵıwshılıq artadı,

-oqıw materialı bekkem ózlestireledi,

-analitikalıq oylaw rawajlanadı,

26

-qarım-qatnas jasaw mádeniyatı qáliplesedi,

-oqıwshılar oqıw iskerligine belsendilik penen qatnasadı

Biz jumısımızda A.Dabılovtıń „Bahadır“ sástanınıń ideyası hám tematikasına sabaq islenbesin kórsetip ótemiz.

Sabaqtıń túri: Awızeki oqıtıw, kishi lekciya

Sabaqtıń metodı: Mashqalalı oqıtıw.

Sabaqtıń maqseti:

1. Bilim beriwshilik: Qaraqalpaq ádebiyatında dástan dóretiwshilik dástúrli túrde folklorlıq shıǵarmalardaǵı dástanshılıqtı rawajlandırıwda Abbaz shayırdıń shayırlıq sheberliklerin ashıp beriw;

2.Tárbiyalıq áhmiyeti: Oqıwshılarǵa bilim beriw menen birge, ádep-

ikramlılıqqa, Watandı súyiwshilikke, doslıqqa tárbiyalaw;

3.Rawajlandırıw: Oqıwshılardı erkin pikirlewge, dástan janrınıń

dóretiliwi, ahmiyetin túsiniwge, dástannıń syujetindegi waqıyalardı, tariyx penen, turmıs penen baylanısın túsiniw, talqılaw kónlikpesin rawajlandırıw.

Kútiletuǵın nátiyje: a) Jazba ádebiyattaǵı dástanshılıq penen folklorlıq dóretpelerdegi dástan janrınıń uqsaslıqların, ózgesheliklerin, dástan janrınıń xalıq shayırları tárepinen rawajlandırıwın; b) Oqıwshılar arasında insanıylıq sezimlerin oyatıw , doslıq bir-birine járdem beriw sıyaqlı paziyletlerdi payda etiw.

Kórgizbe qurallar: Sabaqlıq, shayırdıń “Bahadır” dástanıń, qosıqlar toplamın, shayırdıń súwretin, XIX ásige tiyisli bolǵan tariyxıy kitaplar, (Ernazar Alakóz – xalıq batırı. S. Kamalov) plakat, reńli qaǵazlar, kespe qaǵazlar, marker, slayd t.b.

SABAQ BARÍSÍ:

Shólkemlestiriw: (2-3 min).

27

Úy tapsırmasın soraw. (10 min). Úyge berilgen tapsırma Abbaz Dabılovtıń ómiri hám dóretiwshiligi. Úyge tapsırma oqıwshılardıń yadına túsirilip, olardıń sabaqqa tayarlıǵın tekseriw ushın “Metaplan” metodınan paydalanǵan halda slayd arqalı sorawlar dúrkimi jiberiledi.

Klass oqıwshıların “Minara qurıw” shınıǵıwı arqalı eki toparǵa bólip, qaysı topar slayd arqalı berilgen sorawlarǵa birinshi hám tez taba alsa, bir gerbish ball berip barıla beriledi; Slayd arqalı beriletuǵın sorawlar toplamı tómendegishe:

1)Xalıq shayırı A. Dabılov qashan tuwılǵan?

2)Shayır qay jerde tuwılǵan?

3)Abbaz shayır hám jáne qanday ónerdi úyrengen?

4)Abbaz shayır qaysı dástanlardı xalıq ishinde qıssaxanlıq etip oqıp berip júrgen?

5)“Milliy mádeniyat tarıyxında Abbaz shayırǵa teń keletuǵın adamlar kemnen-kem ushırasatuǵın edi. Ol ózi kórkem ádebiyat, ózi folklor, ózi barıp

turǵan tariyx edi. Bul úshewin kóz aldımızǵa keltirmey turıp, Abbaz shayır haqqında túsinikke iye bolıwımız da múmkin emes” – degen pikirdi kim aytqan edi?

6)Abbaz shayır qanday shańaraqta ósken?

7)Abbazdıń Qazna hám Halwa degen qarındaslarında qanday talant

bolǵan?

8)Abbaz shayırdıń qanday qosıqların bilesiz?

9)Abbaz shayırdıń ustazları, oqıǵan mektebi bolǵan ba?

10)Abbaz shayırdıń ózindey xalıq shayırları dárejesin alǵan zamanlasları qaysı shayırlar?

11)Abbazdıń qıssaxan shákirtleri bolǵan ba?

28

12)Qıssaxanshılıq, qıssaxan hawazın esitkensizbe?

Ótilgen tema yaǵnıy úyge berilgen tapsırmanı oqıwshılar qalay ózlestirgenin usınday sorawlar baǵdarında bilip alamız. Sorawlarǵa durıs juwaplar slaydta, ekranda jasırın turadı. Eki topardıń bergen juwaplarınan keyin áste ashıp kórsetilip barıladı:

1-sorawǵa juwap: Abbaz shayır Dabıl ulı 1898-jılı tuwılǵan.

2-sorawǵa juwap: Abbaz shayır Shımbay uezdiniń Kókózek bolıslıǵında, “Qara oy” degen jerde, Aqjaǵıstıń jaǵasında tuwılǵan.

3-sorawǵa juwap: Abbaz shayır, shayırshılıq talantı menen birge qaraqalpaq xalqınıń ishinde úlken jıraw-baqsılardıń ornın basatuǵın qıssaxanlıq ónerin de tereń iyelegen.

4-sorawga juwap: Kóplegen xalıq qosıqları, óziniń “Bahadır” dástanıń,

“Ǵárip ashıq”, “Húrliha-Hámra”, “Biybiráwshan”, “Muńlıq hám Zarlıq”, “Gúlistan hám Bostan”, “Láyli hám Majnun”, “Shaxnama” h.t.b. qıssalardı xalıq ishinde qıssaxanshılıq etip oqıp júrgen.

5-sorawǵa juwap: Ádebiyatshı alım, professor A. Paxratdinov “Abbaz shayırdıń kórkemlik dúnyası” Nókis, “Qaraqalpaqstan” baspası, 2009-j. kitabınıń

6-betindegi A. Dabılovqa usılay joqarı baha bergen edi.

6-sorawǵa juwap: Abbaz shayır óz zamanınıń ilimli, bilimli shańaraǵında ósken. Ákesi Dabıl iyshan Aqjaǵıstıń jaǵası Bes meshit dep atalǵan, tariyxta belgili ilim, pán, mádeniyattıń orayı bolǵan meshittiń birewin iyelep bala oqıtqan.

7-sorawǵa juwap: Abbaz shayırdıń ósken shańaraǵı ilimli, bilimli aǵartıwshılar bolǵanlıqtan jigit aǵası Hámze de shayır bolǵan, eki qarındası Qazna hám Halwalarda shayırshılıq talant bolıp, birewi qız, ekinshisi jigit bolıp aytısatuǵın bolǵan.

29

8-sorawǵa juwap: “Námárt jigit nege dárkár”, “Náwbáhár”, “Jeńgen jaqsı”, “Fronttan harmasın”, “Gúzep kel”, “Biybisánemniń”, “Birinshi may”, “Shomanay”, “Jıl kiyatır” , “Qız benen kelinshek”, “Qumarı keldi”, “Baqsılar aytıp shaǵlasın”, “Bes qız” h.t.b.

9-sorawǵa juwap: Abbaz shayırdıń ákesi Dabıl iyshan Nurılla iyshannıń meshitinde oqıǵan. Usı meshitte keyin ózi de bala oqıtqan. Abbazǵa óz ákesi,

ákesin oqıtqan axunlar hám meshittegi, uyindegi kitapxanadaǵı kitaplar, kitaplardıń avtorları Rudakiy, Sadiy, Ferdawsi, Bedil, Xoja Axmet Yassawiy,

Áwliye Baqırǵanıy, Jamiy, Lutfiy, Hafız, Omar Hayyam , Nızamıy, Fizuliy,

Maqtumqulı, Abay, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, qaraqalpaq xalqınıń bay mádeniy

ǵáziynesi bolǵan xalıq awızeki ádebiyatı, “Mıń bir tún” kitabı, Hajbini uniq,

Palwan ata, “Baǵdat jáhilleri”, “Tusnama” (Orxon-Enisey jazba estelikleriniń biri),

“Til sáne” (Porqanlar kitabı) xalıq shejireleri sıyaqlı kitaplar ruwxıy ustazları bolǵan.

10- sorawǵa juwap: Abbaz shayır menen zamanlas bolǵan xalıq shayırları

Ayapbergen Muwsa ulı, Sadıq Nurımbet ulı, Tilewbergen Jumamuratov

11- sorawǵa juwap: Abbaz shayırdiń Pirjan, Seyt, Bayjan, Qunnazar degen shákirtleri bolǵan.

12- sorawǵa juwap: Abbazdıń qıssaxanshılıq ónerinen 1-2 minut janlı hawazın esittiriw. Házirgi dáwirde shayır X. Dawletnazarov “Ǵayrı jurtlardaǵı qaraqalpaqlar” qosıǵı qıssa menen oqıytuǵının aytıp, onnan da 1-2 minut esittiriw hám úy tapsırmasına juwmaq jasap taza temanı ótiwge kirisiw.

Taza tema: Abbaz Dabılovtıń “Bahadır” dástanınıń ideyası hám tematikası

Dástannıń ideyası qısqasha sóylep beriw:

30