MD hám PQJ / A.Dabılovtıń Bahadır dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ

INSTITUTI

QARAQALPAQ TILI HÁM ÁDEBIYATI FAKULTETI QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ KAFEDRASÍ

4-a kurs studenti

Paxratdinova A.

«A.Dabılovtıń “Bahadır” dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları» degen temadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Ilimiy basshı: S.Bawatdinova – filologiya ilimleriniń kandidatı

NÓKIS2016

1

JAQLAWǴA RUQSAT ETILDI:

Pitkeriwshi Paxratdinova A. “A.Dabılovtıń “Bahadır”dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları” temasındaǵı bakalavr pitkeriw qániygelik jumısın kórip shıǵıp attestaciya komissiyasınıń

QARARÍ:

Pitkeriwshi Paxratdinova A. “A.Dabılovtıń “Bahadır” dástanında dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwı hám onı oqıtıwdıń aldıńǵı pedtexnologiyalıq usılları” temasındaǵı bakalavr pitkeriw qániygelik jumısına « » bahası qoyılsın.

MAK basshısı:

MAK aǵzaları:

2

TEMA: A.DABILOVTÍŃ “BAHADIR”DÁSTANÍNDA DÁWIR HAQÍYQATLÍQLARÍNÍŃ JÍRLANÍWÍ HÁM ONÍ OQÍTÍWDÍŃ

ALDÍŃǴÍ PEDTEXNOLOGIYALÍQ USÍLLARÍ

3

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması.

Temanıń aktuallıgı: Házirgi dáwirde óz gárezsizligin alǵan Ózbekstan hám

Qaraqalpaqstan xalqı tariyxta atı qalatuǵın jańa dáwir basladı. Xalqımızdıń kóp asirlik arzıw-ármanları iske asıp atırǵan waqıtta birinshi náwbette ámelge asırıw zárúr bolǵan áhmiyetli máselelerdiń birixalqımızdıń milliy miyrasın qayta tiklew itibarlılıq penen qatnas jasaw, xalqımızdıń neshshe ásirler dawamında qásterlep bizge jetkizgen xalıqlıq miyraslarınan úyreniw, xalıq shayırları dóretiwshiliginiń qırı menen sırın úyreniw. Solardıń biri “Bahadır” dástanınıń dástúriy joldı dawamlawı, tariyx penen baylanısı, tariyxıy dáwir haqıyqatlıǵın jırlawın hár tárepleme úyreniw temamızdıń aktuallıǵı bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq ádebiyatında xalıq shayırlarınıń dóretiwshilik jolı xalıq miyasların ózlerinde tereń ózlestiriwi arqalı, xalıqtıń mádeniy ruwxın qanaatlandırıp, milliy ózlikti ózinde sáwlelendiriw arqalı ajıralıp turadı. Xalıq shayırları eski miyraslardı ózinde saqlawı, dástúrlerdi rawajlandırıp bayıtıwı, biziń dáwirimizde de ádebiy mádeniy miyraslardı dawam ettiriwi arqalı úlken dıqqatqa ılayıq.

Qaraqalpaq xalıqı basqa xalıqlardan óziniń tarıyxı, etnogenezi, ádebiyatı, mádeniyatı, milliyligi, miymandoslıǵı hám t.b. belgileri menen ajıralıp turadı. Adamlardıń milliy mádeniyatı, psixologiyası jámiyettiń rawajlanıwı menen birge rawajlanıp baradı. Mine usınday tábiyǵiy nızmalılıqlarǵa sáykes xalıq shayırları dóretpelerinde ózine tán ózgeshelikler sáwlelendirilip otırǵan. Ásirese XIX ásir tariyxta qaraqalpaq xalqı ushın kóplegen tarıyxıy jaǵdaylarǵa tolı dáwiri, aǵartıshılıq dáwiri keskin burılıslar dáwiri bolıp esaplanadı. Usı dáwirde áyyemnen kiyatırǵan xalıq miyraslarındaǵı dástúriy dástan dóretiwshilik jolı ózgeshe rawajlandırılǵanın kóriwge boladı. Bul ózgeshelikler jazba ádebiyat penen tıǵız baylanısta, real obraz dóretiw usılları menen

baylanıslı, turmıstaǵı qubılıslardı tariyxıy-ilimiy negizlerge bayıtıp xalıq shayırları

4

tiykarǵı sheberliklerin rawajlandırıp dástan janrın rawajlandırıp otırdı. Zańlı túrde

ádebiyattıń rawajlanıwın, Abbaz shayırdıń dóretiwshiliginde dástannıń bayıtılıwın, tarıyxıy shınlıqtı sáwlelendiriw sheberligin ashıp beriw temamızdıń tiykarǵı aktuallıǵı bolıp esaplanadı.

Izertlewdiń maqset hám wazıypası: Házirgi kúnde ilimniń qaysı tarawı bolsa da jańa talaplar dárejesinde izertlewdi názerde tuta otırıp, hár bir ilimiy izertlew jumısınıń anıq maqsetler menen wazıypanı tolıq biliwdi talap etedi.

Usınday talaplardan kelip shıqqan halda qaraqalpaq ádebiyatında Abbaz shayırdıń dóretiwshiligindegi dástan janrınıń rawajlandırılıwı, “ Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwın oqıtıw metodikasına izlenisler alıp barıw.

Izertlew jumısınıń jańalıǵı: Qaraqalpaq ádebiyatında xalıq shayırı Abbaz

Dabılovtıń dóretiwshiligi hár tárepleme izertlenildi. Atap aytqanda, N.Dawqaraev.

Shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı. III tom. I-II bólimler. “Qaraqalpaqstan” baspası,

Nókis – 1979-jıl. S. Niyetullaev. Abbaz Dabılovtıń tvorchestvolıq jolı “Qaraqalpaqstan” baspası, Nókis – 1972-jıl. S. Axmetov. Qaraqalpaq sovet poeziyası tariyxınıń ocherkleri. Nókis. QQMB, 1961-jıl. Á.Paxratdinov. Abbaz shayırdıń kórkemlik dúnyası. “Qaraqalpaqstan” baspası, Nókis – 2009-jıl. M.

Jumamuratova. Sóz marjanın dizgenler. Nókis. “Bilim” baspası. h.t.basqa da ilimiy izertlewler obiektine alındı. Biziń bakalavr pitkeriw qániygelik jumısımızda Abbaz Dabılovtıń “Bahadır” dástanında tariyxıy dáwir haqıyqatlıqlarınıń jırlanıwın oqıtıw metodikası endi jańadan baslanıp atırǵan jumıs bolıp esaplanadı.

Izertlewdiń metodologiyalıq tiykarı hám teoriyalıq bahası: Izertlew jumısında biz aldımızǵa qoyǵan wazıypanı sheshiwde birinshi gezekte tariyxtiń rawajlanıwında dialektikalıq principke gumanistlik ulıwma adamzatqa tán bolǵan obiektivlik kóz-qarasqa súyindik. Ǵárezsizlik alǵan dáwirden baslap

Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikasında bolıp atırǵan progressivlik

5

ózgerisler demokratiyalastırıw, jańalanıw, qásterlep úyreniw, ózimizdiń milliyligimizdi belgilew, xalıq shayırlarına bolǵan búgingi kúnniń talabı taza teoriyalıq pikirlerdi júzege shıǵardı.

Izertlewdiń tiykarǵı metodı: Jumısımızdıń tiykarǵı izertlew metodı retinde tarıyxıy-salıstırmalı, tariyxıy-tipologiyalıq metod xızmet atqardı.

Izertlewdiń ámeliy áhmiyeti: Izertlewdiń juwmaqları Abbaz shayırdıń dóretiwshiligin úyreniwde ilimiy monografiyalar, sabaqlıqlar, maqalalar jazıwda, tálim-tárbiya procesinde joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları, kolledj, litseyler ushın sabaqlıqlar, oqıw qollanbalar jazıwda hám lekciyalar oqıwda, arnawlı kurslar oqıtıwda, metodikalıq qollanbalar jazıwda xızmet etedi.

Jumıstıń aprobaciyası: Bakalavr pitkeriw qániygelik jumısı Ájiniyaz atındaǵı NMPI Qaraqalaq tili hám ádebiyatı fakulteti, qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası májlislerinde, seminar keńeslerde bayanat etildi.

Jumıstıń qurılısı: Jumıs Kirisiw, 2 bap, juwmaq hám paydalanılǵan

ádebiyatlar diziminen turadı.

6

KIRISIW

Prezidentimiz I. A. Karimov “ Turmısımızdıń barlıq salalarında ámelge asıtılıp atırǵan keń kólemli reformalarımızdıń nátiyjeligi dáslep xalıq ruwxıy dúnyasınıń tikleniwi, bay tariyxıy miyrasımızdıń tereń úyreniliwi, dástúr hám úrp-

ádetlerimizdiń saqlanıwı, mádeniyat hám kórkem óner, ilim hám tálimniń rawajlanıwı, eń áhmiyetlisi, jámiyet oy-pikiriniń ózgeriwi hám joqarılawı menen ajıralmas baylanıslı”1, – dep atap kórsetken edi.

Burınnan shayırshılıqta bay tájiribege iye Abbaz tariyxıy dáwir siyasatı qanday bolsa, jámiyetlik ómir de sonday bolatuǵınlıǵın biletuǵın edi. Biraq, qalay bolsa da elge, xalıqqa xızmet ete biliw mashqalası qay-qaysı shayırdıń bolsa da

ómirdegi azamatlıq wazıypası bolıp qalatuǵınlıǵına ol qanıq boldı. Sebebi, har qanday ádebiy háreket tariyxıy dáwir ómiri menen tıǵız baylanıslı jaǵdayda ǵana dúnyaǵa keledi. Ádebiyat onnan azıqlanadı hám onı ózinde sáwlelendiretuǵınlıǵına qanıq edi.

Mine, usı dáwirdegi ádebiyat hám mádeniyattaǵı hár bir dóretiwshi xızmetkerge wazıypa bolıp turǵan missiyanı orınlaǵan halda shayır óz jámáátine bul gáplerdi aytqan edi.

Onıń dóretiwshilik miynetin úyrengen, izertlegen waqıtları bárqulla kimniń aldında bolsa da Abbaz shayır kim edi? degen birinshi dárejeli soraw turadı. Bul sorawdı anıq sheship, anıqlap almaǵanǵa shekem onıń hár bir dáwirdegi dóretiwshilik miynetlerine baha berip barıw qıyın boladı. Durısında da Abbaz shayır kim edi?

Patsha Rossiyasınıń Túrkstan general-gubernatorlıǵı qaramaǵındaǵı Ámiwdárya bóliminiń Shımbay uezdine qaraslı Kókózek barıslıǵındaǵı Qaraoy degen jer qaraqalpaqlardaǵı Aqjaǵıs, Kókózek boyı dep atalatuǵın

1 Karimov I. A. “ Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh” . Tashkent. “Mánaviyat”. 2008-j. 76-bet.

7

ataqlı Nurılla axun medresesi átirapına jámlengen bes meshit dep dańqı álemge taralǵan sharapatlı mákan edi. Bul jer qaraqalpaqlardıń júdá kóp toplanǵan, mektep, meshitlerdiń kóp jeri. Jıraw, baqsı, shayır, qıssaxanlardıń mákanı dep atalatuǵın orın boldı. Jáne bir ayrıqsha jeri arqası Qızılqum menen shegaralasqan eldiń ortasınan Aqjaǵıs, Kókózek dáryaları aǵıp ótip turǵan tábiyatı gózzal jer. Sonday-aq Qabul, Tegeran, góne Úrgenish, Qumózek, Aydos qaladan Jańa dáryaga

Jipek jolınıń kesip ótetuǵın jerinde Abbaz shayır tuwıldı, balalıǵın sol jerde

ótkerdi.

Abbaz shayırdıń shańaraǵındaǵılar sawatlı adamlar edi. Babası Sadban

Buxarada Kókaldash medresesin pitkergen. Awılda jer egip, mal saqlap óz xojalıǵın baqqan. Balaların, qızların óz úyinde oqıtqan. Dabıl babası Sadbannıń meshitinde oqıp bilim alǵan, iyshanlıq dárejesine jetisken. Abbaz mine usınday mádeniyat oshaǵınıń, xalıq kórkem óneriniń qaynap atırǵan mákanında dúnyaǵa kelgen hám tárbiyalanǵan.

Abbaz shayır 1898-jılı Shımbay Uezdiniń Kók ózek bolıslıǵında, ulama adamnıń shańaraǵında tuwılıp, tárbiya alǵan, 1930-jıllardan baslap qaraqalpaq ádebiyatında qálem terbetken xalıq shayırı hám qıssaxan bolǵan. Abbaz shayır 8-9 jaslarında ákesi Dabıl iyshan Qaraqum iyshannıń bas xatkeri bolıp xızmet etiwine baylanıslı onıń shańaraǵı Aqjaǵıs boyınan Qaraqum iyshanǵa kóship ketedi. Biraq, kóp uzamay Dabıl iyshan ólip, Abbaz shayırdıń shańaraǵı qaytıp Qaraoyǵa kóship ketedi. Abbaz shayır awılǵa kelip oqıwın Nurılla axun medresesinde dawam ettiredi. Ol qay jerde, kimniń qolında xızmet etip júrse de jas bolıwına qaramastan adamlardıń psixologiyasın, eldiń keypin baqladı. Eldegi ómir súrip turǵan sotsiallıq teńsizlikti kórdi. Qansha qıyın jaǵdaylarda jasasa da, qansha ash-jalańash qıynalıp turmıs keshirse de óz xalqınıń ruwxıy mádeniyatı kúshli ekenligin kórdi. Xalıq óz

ápsanalarında, erteklerinde, qosıq jirlarında, dástanlarında erkinlikti, ádillikti, toq turmıstı árman etetuǵınlıǵın túsindi. Óz xalqınıń arzıw-ármanların, qıyın turmısın túsingen ol xalqı qapa

8

bolsa qayǵırdı, xalqı quwansa quwanıp jasadı. Óz talantın xalıqtıń jırın jırlawǵa, dártin jeńilletiwge arnawdı maqset etip qoyǵan Abbaz jas waqıtlarınan baslap-aq xalıq qosıqların, dástanların úyrendi. Ózi de qosıqlar jazdı. Eliniń shıǵısınan batısına shekem, qublasınan arqasına shekem aralap, mádeniyatın, tariyxın úyrendi. Solay etip ol XX ásirdiń basında Shımbaydaǵı Qazı Máwlik dúzgen (Máwdit qızı Bekmuxammed ulı) shayırlar hám qıssaxanlar mektebine barıp qosıldı. Endi jas shayır bul mekteptiń qosıq jazıwdıń, qıssa oqıwdıń ájayıp sırların úyrndi. Xalıqqa ádebiyat hám kórkem óneri menen xızmet etiw dástúrlerin rawajlandırıwǵa shıntlap kiristi.Bul jilları qaraqalpaq xalqınıń ádebiyat hám xalıq kórkem óneriniń dáslepki jıllarǵa qaraǵanda biraz rawajlanǵan jılları edi. Ásirese, xalıq burın tek arab, parsı shıǵısı tariyxı menen ǵana baylanısta bolǵan bolsa, endi qaraqalpaqlar Rossiya arqalı jáhán mádeniyatı menen baylanısıp, óz gezeginde

ózge dúnya xalıqları qaraqalpaqlardıń tariyxı menen qızıqqan ásiri edi. Bul ásirde elde mádeniyat oshaǵına aynalǵan hám onı basqaratuǵın eki shayırlar hám qıssaxanlar mektebi ómir súretugın edi. Bul mektepte Annaqul shayır Mambetxoja ulı, Qulmurat xoja Qurbanalı ulı, Qorazbek Razbek ulı, Sıdıq Toqpan ulı, Ábdiqádir Bekimbet ulı, Qazı Máwlik Bekmuxammed ulı, Sápiwra Jayılbek qızı,

Omar Súyirbek ulı, Jańabay Qaratay ulı, Ayapbergen Muwsa ulı hám taǵı basqa kóplegen kúshli demokrat shayırlar toparı bar edi. Abbaz shayır usı demokrat shayırlar toparına barıp qosıldı. Olardıń ádebiyat hám mádeniyat maydanındaǵı ájayıp dastúrlerin basshılıqqa alǵan jaǵdayda óz dóretiwshilik xızmetin rawajlandırıwǵa kiristi.

Hár qanday ádebiyat, kórkem óner tariyxında burinnan elge, xalıqqa dástúr bolıp kiyatırǵan mádeniyat jolların basshılıqqa alıp, tariyxıy dáwir ómiri menen jasaytuǵın zańlılıq bar. Al, Abbaz shayır kámalatqa jetkende, baslarında qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısında burın bolıp kórmegen ózgerisler júz berdi. Bul qaraqalpaqlardıń tikkeley Rossiya patshıǵınıń

9

koloniallıq siyasatında bolǵanlıǵı sebepli Rossiyadaǵı bul jıllardaǵı pútkil

Rossiyalıq revolyuciyalıq háreket dep atalǵan úlken ózgerislerge baylanıslı kelip shıqqan edi. Ásirese, 1905-1907-jıllardaǵı burjuaziyalıq-demokratiyalıq revolyuciya jeńilgennen keyin, patsha húkimeti bul revolyuciyaǵa qatnasqanlardı qamap, asıp óltirip, súrginge aydap atırǵan bir waqıtları Rossiyanıń eń túpkirdegi

úlkeleriniń biri Moynaqqa, Úrgege, Shımbayǵa, Tórtkúlge, Qońıratqa revolyuciyaǵa qatnasqan kóp sanlı sotsiallıq-demokratlar súrginge aydalıp keldi.

Usı tariyxıy dáwirlerde Túrkstanda da progressivlik jadidlik háreketler en jaydı.

Olar Orta Aziya xalıqların monarxiyalıq artta qalıwshılıqtan oyatıw, xalıqtı sawatlandırıw kerek dese, Evropa mádeniyatınan da paydalanıw máselelerin kóterip shıqtı. Olar sol jıllardaǵı ádalatsızlıqlarǵa qarsı gúres otın tutandırdı. Olardıń ózleriniń baspa sózleri boldı. Jadidler óz baspa sózlerinde eldegi

ádalatsızlıqtı tınımsız áshkaralap turdı. Sonıń menen birge Túrkstan generalgubernatorlıǵına qaraslı jerlerge kóp tarqalatuǵın “Туркестанские ведомости”, “Samarqand”, “Túrkstan walayatı”, “Chukuch” gazetaları, “Средняя Азия”, “Molla Nasreddin” jurnalları patshalıq Rossiyanıń koloniyallıq turmısında bolıp atırǵan waqıyalardı tınday járiyalap turǵan edi. Bul jılları xalıq barlıq siyasiy waqıyalardan xabardar bolıp turdı. Sonıń ushın da Qaraqalpaqstan aymaǵında

1908-1916-jıllarda xalıq azatlıq háreketleri dep atalǵan óz xojeyinlerine qarsı guresler háwij alǵan edi. Bul dáwirlerde jámiyetlik turmıs úlken bir gúyzeliske tústi. Xalıq turmısında úlken bir belsendilik payda boldı. Jámiyetlik turmıstı ózgertiw, xalıq húkimetin óz qollarına alıw, jer-mulkke ózi iyelik etiw ushın degen gúreske bul jılları xalıq massasınıń kópshiligi qosıldı. Demokratiyalıq kózqarastaǵı xalıq shayırlarınıń barlıǵı eldegi azatlıq, erkinlik ushın bolıp atırǵan shaqırıqqa qosıldı. Abbaz shayırdıń shayırshilıq talantınıń qáliplesiw jılları usı payıtlarǵa tuwra keldi.“Bahadır” dástanın 1946-jılları dóretken. Dástan totalitarlıq dáwirinde dóretilgen. Usı dáwirde jasaǵan hám shıǵarmalar dóretken jazıwshı-shayırlar sıyaqlı Abbaz shayır da óz dáwiriniń ruwxı menen jasadı.

10