MD hám PQJ / Berdaqtıń Shejire shıǵarmasın dástúriy hám jańa pedtexnologiya usılları tiykarında oqıtıw máseleleri

JUWMAQ

Házirgi dáwirde Ózbekstannıń úzliksiz bilimlendiriw diziminde tiykarǵı orınlardıń birin iyeleytuǵın ulıwma orta bilim beriw mekteplerin pitkeriwshiler mámleketlik tálim standartları talapları boyınsha qaraqalpaq ádebiyatın úyrenedi, sonıń ishinde ayrıqsha qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı wákillerinen esaplanǵan Berdaq Ǵarǵabay ulınıń dóretpeleri, atap aytqanda Berdaq Ǵarǵabay ulınıń tariyxıy shıǵarmaları qatarında «Shejire» dástanı da úyreniledi.

Ulıwma orta bilim beretuǵın mekteplerdiń qaraqalpaq ádebiyatı muǵallimi

óz sabaqlarınıń nátiyjeliligin arttırıw maqsetinde, oqıwshılardıń pán boyınsha bilimlerin tereńlestiriw ushın dástúriy usıllar menen birgelikte aldıńǵı pedagogikalıq texnologiya metodlarınan da paydalanıwı múmkin. Hár qanday sabaq barısında barlıq basqıshlar, yaǵnıy sabaqtı shólkemlestiriw, úyge tapsırmanı soraw, taza temanı túsindiriw, ótilgen taza temanı bekkemlew, úyge tapsırma beriw, juwmaqlaw tolıǵı menen orınlanıp, barlıq basqıshlar ótkeriledi.

Búgingi kún oqıtıw processinde oqıwshı menen muǵallimniń orınlaytuǵın jumıslarınıń kólemi, xarakteri ózgerip barmaqta. Muǵallim oqıwshılardıń másláhátshisi, al oqıwshı bolsa aktiv bilim toplawshı jeke shaxs, onı búgingi kúni oqıtıw emes, al onıń oqıwı talap etiledi. Sonıń ushın pánlerdi oqıtıw metodikasında da ayırım bir ózgerisler júz beredi. Sebebi, muǵallim sabaqtıń shólkemlestiriwshisi sıpatında oqıwshılardı oqıtıwdıń hár qıylı metodların paydalanǵan halda jumıs islewge baǵdarlap turadı. Oqıtıw metodı - bul gózlengen yamasa jobalastırılǵan bilim maqsetlerine erisiw ushın zárúr bolǵan

ámeller izbe-izligi bolıp esaplanadı.

Passiv metod - bul muǵallim hám oqıwshı arasındaǵı passiv pedagogikalıq qatnaslar. Muǵallim - sabaqtaǵı oraylıq figura. Oqıwshı passiv tıńlawshı boladı. Passiv metod pedagogikalıq maqsetlerge erisiwde qolaylı metodlardan esaplanadı. Azǵana waqıtta zárúr bolǵan

61

material túsindiriledi. Lekciya – passiv metodtıń eń keń tarqalǵan túri esaplanadı. Passiv metod kóbirek qáliplesip bolǵan insanlar ushın qolaylı bolıp tabıladı.

Aktiv metod - Oqıwshı sabaqtıń aktiv qatnasıwshısına aynaladı. Muǵallim sabaqtıń bas «húkimdarı» wazıypasınan bosatıladı. Oqıwshı hám muǵallim ózara teń huqıqlı qatnasıwshılarǵa aynaladı. Eń tiykarǵısı aktiv metodta muǵallim hám oqıwshı arasında pedagogikalıq birge islesiw payda boladı. Interaktiv metodlar aktiv metodlardıń zamanagóy forması esaplanadı.

Interaktiv metod - «Inter» - birgeliktegi, «act» - háreket. Birgeliktegi háreket, sáwbetlesiw processinde bolıw, dialog. Pedagogikalıq process barlıq qatnasıwshılardıń pedagogikalıq maqsetlerge baǵdarlanǵan keń qatlamlı qatnasıqları. Oqıw processinde tek muǵallim menen oqıwshı emes, al oqıwshılar da óz-ara birgelikte jumıs isleydi.

Muǵallimniń tiykarǵı wazıypası oqıwshılar iskerligin pedagogikalıq maqsetlerge baǵdarlawdan ibarat. Muǵallim sabaqtı muǵallim-oqıwshı, oqıwshı-oqıwshı arasındaǵı qatnasıqlardı názerde tutqana halda rejelestiredi. Hár qıylı shınıǵıwlar, wazıypalar, oyınlar tiykarında sabaqtı shólkemlestiredi.

Interaktiv bilimlendiriw processinde:

Muǵallimniń tiykarǵı wazıypası sabaqtıń maqsetine oqıwshılardıń óz betinshe iskerligin baǵdarlawǵa qaratıladı. Usıǵan sáykes halda wazıypalar belgilenedi. Wazıypalar bolsa interaktiv metodlar tiykarında shólkemlestiriledi.

Belgilengen wazıypalardı oqıwshılar óz betinshe orınlaydı. Wazıypalardı orınlaw barasında oqıwshılar óz betinshe juwmaqlar jasaydı, ótilgen materiallardı ózleri bekkemleydi. Sonıń menen birge jańa materiallardı da ózleri úyrenedi.

Interaktiv bilimlendiriw–birgeliktegi iskerlikti shólkemlestiriw, sáwbet, dialoglar ortalıǵın payda etiw.

62

Interaktiv metodlarda oqıwshı tek muǵallim menen ǵana emes, al

ózleriniń de birgeliktegi iskerligine tiykarlanadı.

Bilim alıw processinde tiykarınan oqıwshılardıń aktivligine itibar qaratıladı. Usı joqarıda keltirilip ótilgen metodlardı biri-biri menen salıstıra otırıp, tómendegishe juwmaq jasawımız múmkin, sabaq barısında tek passiv metodtı paydalanǵan muǵallim sabaqta tek ózi aktiv jumıs islewi múmkin, al aktiv metodtı paydalanıw arqalı muǵallim tek oqıwshılar menen islesiwi, yaǵnıy soraw-juwap ótkeriwi, belgili dárejede oqıwshılardıń sabaq barısında jumıs islewine, háreket etiwine múmkinshilik jaratıwı múmkin, bul metodlar burınnan

pedagogikada júdá keqollanılıp kiyatır. Házirgi dáwir

pedagogikasında qollanılıwı talap etilip atırǵan interaktiv metodlar bolsa tek

muǵallim hám oqıtıwshı emes, al oqıwshılardıń birgelikte islesiwin, olardıń ózara birgelikte islesiwi arqalı taza maǵlıwmattı ózlestiriwi názerde tutıladı hám bul interaktiv metodlar júdá jaqsı nátiyjelerdi beredi.

Oqıtıwdıń birgelikte islesiwge tiykarlanǵan túriniń abzallıqları:

Insanlar arasında unamlı múnásiybetlerdi qollap kuwatlaw;

Oqıwshılarda qorqıw dárejesin kemeytedi;

Ashıq, nátiyjeli hám durıs qatnaslardı (kommunikaciya) qollapquwatlaydı;

Oqıwshılardıń biyparwalıǵın dárejesin kemeyttiredi;

Tálimde “hár kim hár kimdi oqıtadı” principin qollap-kuwatlaydı; Kóp tarawlı hám kóp túrli oqıtıwdı engiziwge járdemlesedi; Divergent (basqalardikinen parıq etiwshi) pikirlewdi rawajlandıradı.

Pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatımızdıń wákili dóretiwshiligi, atap aytqanda Berdaq Ǵarǵabay ulınıń dóretiwshiliginde belgili orın iyeleytuǵın tariyxıy shıǵarmaları arasında

«Shejire» dástanın oqıtıw metodikası qarastırıldı.

Berdaq dóretiwshiligindegi «Shejire» dástanın oqıtıwda tómendegishe metod hám shınıǵıwlar usınıs etildi:

63

«Shejire» dástanı muǵallim tárepinen vizual kórgizbeli prezentaciya túrinde túsindiredi. Prezentaciyadan keyin oqıwshılarımızdıń óz betinshe jumıs islewi ushın hár qıylı metodlardı paydalanıw múmkin. Mısalı ushın

«Shejire» dástanın tolıǵı menen túsinip alıw ushın muǵallim oqıwshılarǵa kitaptan belgili bir maǵlıwmatlardı tabıw, sol arqalı dástannıń teksti menen tanısıw jaǵdayların jaratıladı. Oqıwshı óz betinshe kitaptı oqısa, toparlarda belgilengen jumıslardı orınlasa, yaǵnıy muǵallim tárepinen tayarlanǵan sorawlarǵa kesteler metodın paydalanǵan halda toparlarda jumıs alıp barsa, esitiw, kóriw hám ámeliy jumıslardı orınlap, máselelerdi dodalaw arqalı oqıwshı taza temanı ózlestiredi.

Ulıwma orta bilim beretuǵın mekteplerde Berdaq Ǵarǵabay ulınıń dóretiwshiligin, onıń «Shejire» dástanın oqıtıw boyınsha aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardıń hár qıylı metodların hám shınıǵıwlardı paydalanıw múmkin, oqıwshılardıń óz betinshe, ózi menen qatar klassları menen birgelikte kishi toparlarda yamasa interaktiv túrde háreket etip taza temanı úyreniwi ádewir sapalı boladı, biz óz jumısımızda kórgizbeli prezentaciyadan tısqarı Berpdaqtıń «Shejire» dástanın úyreniw barısında klaster, ekige bólingen dápter, kategorial tablitsa, rolli oyınlar metodları menen birge «kim shaqqan?», «nátiyjeli baylanıs» shınıǵıwların qollanıw úlgileri keltirip óttik.

Kórgizbelilik júdá jaqsı nátiyjelerdi beredi, sebebi, adamnıń psixologiyalıq ózgeshelikleri sonnan ibarat, tek esitkennen góre, úyrenilip atırǵan maǵlıwmattı, yaǵnıy taza temanı kóriw organları arqalı da qabıl etiw jaqsıraq nátiyje beredi, sol ushın sabaq processinde muǵallim vizualprezentaciyanı paydalanǵan maqsetke muwapıq boladı, sonıń menen birge házirgi waqıtta sabaq dawamında oqıwshılarǵa kompyuter texnologiyalarınıń jetiskenliklerinen paydalanǵan halda sabaq ótiw, aytayıq, tek prezentaciya emes, al shıǵarmadan úzindini kórkemlep oqıw arqalı esittiriw de unamlı nátiyjelerdi beredi. Bunıń ushın muǵallim óz isiniń, óz

64

kásibiniń pidayısı bolıwı kerek. Búgingi kúni pánlerdi oqıtıw metodikası sonnı kórsetip atır, dástúriy usıllarǵa salıstırǵanda sabaq barısında aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıw unamlı nátiyjelerdi beredi, oqıwshı sabaq barısında óz betinshe, jámáátte, óz klasslasları menen birgelikte háreket etiw múmkinshiliklerine iye boladı, bul bir tárepten oqıwshılar kollektiviniń awızbirshilikte jumıs islew kónlikpelerin payda etse, ekinshiden, oqıwshılardıń taza maǵlıwmattı óz oy eleginen ótkeriwi arqalı maǵlıwmattı tereńrek túsiniw múmkinshilikleri payda boladı.

Álbette, hár bir muǵallim óz pedagogikalıq sheberligine, oqıwshılarınıń tayarlıq dárejesinen kelip shıǵıp sabaq barısında dástúriy usıllar menen birgelikte aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardıń hár qıylı metodlarınan paydalanıwı múmkin.

Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq ádebiyatı sabaqlarında mektep muǵallimi hár qıylı metodlardan paydalanǵan halda oqıwshılardıń aktivligin kúsheytip, oqıwshılardıń ámeliy jumıslar orınlawı arqalı, kórkem shıǵarmalardıń tekstin oqıw arqalı ádebiyat pánin úyretiwi, milliyligimizdi hám

ázligimizdi tereńrek ańlawdı úyretiwi kerek.

65

ÁDEBIYATLAR

1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak ywq.–Toshkent, 1998.

2.Karimov I.A. Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh.–Toshkent: Mánaviyat, 2008.

3.Ayımbetov Q. Xalıq danalıgı. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1988.

4.S.Axmetov, Á.Paxratdinov, A.Pirnazarov Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası, N.,1998

5.Á.Paxratdinov Mekteplerde qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwdıń aktual máseleleri, N.,1989

6.Á.Paxratdinov Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwdıń geybir metodikalıq

máseleleri, N.,1991

7.Á.Paxratdinov Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası, N., 2004

8.K.Palımbetov, I.Pirniyazov, R.Berdimuratova Ádebiyattı oqıtıw metodikası,

N.,2009

9. A.Pirnazarov Berdaq shıǵarmalarında qollanılǵan dóretiwshilik usıllar N., Bilim,1998

10. Q.Yuldashev Adabietni wqitishning ilmiy-nazariy asoslari T., 1996

11.S.Dalimov, X.Ubaydullaev, K.Axmetov Adabietni wqitish metodikasi T., 1967

12. Bilimlendiriw innovaciyaları N., 2005

17.Paxratdinov Á.Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynalıw, basıp shıǵarılıw hám izertleniw tariyxınan. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 1990

66

18.Paxratdinov Á.Berdaq shayırdıń kórkemlik dúńyası. - Nókis: Qaraqalpaqstan, 2007

19.Pirnazarov A.Berdaq shıǵarmalarında qollanılǵan dóretiwshilik usıllar. - Nókis: Bilim, 1998

20.Mámbetov K. Qaraqalpaqlar shejiresi. - Nókis: Bilim, 1993

67