MD hám PQJ / Berdaqtıń Shejire shıǵarmasın dástúriy hám jańa pedtexnologiya usılları tiykarında oqıtıw máseleleri

tuwrı qollanadı. Bul oylaw dárejesin muwapıq feyil sózler: engiziw, esaplap shıǵıw, kórsetiw, paydalanıw, úyretiw, anıqlaw, ámelge asırıw, esap-sanaq qılıw, usınıw, sheshiw.

Analiz dárejesindegi oylawda oqıwshı anıq bólimlerin ham olardıń arasındaǵı óz-ara baylanıslardı ajırata aladı, pikirlew logikasındaǵı qatelerdi kórsetedi, faktler hám nátiyjeler arasındaǵı ózgesheliklerdi ajıratadı, maǵlıwmatlardıń áhmiyetin bahalaydı. Bul oylaw dáejesine muwapıq feyil sóz

úlgileri: keltirip shıǵarıw, ajıratıw, tiplestiriw, shamalaw, boljaw, bólistiriw, tekseriw, toparlastırıw.

Ulıwmalastırıw dárejesindegi oylawda oqıwshı dóretiwshilik is orınlaydı, qanday da tájiriybe ótkeriw rejesin dúzedi, bir neshe tarawlardaǵı bilimlerden paydalanadı. Maǵlıwmattı jańalıq jaratıw ushın dóretiwshilik penen qayta isleydi. Bul oylaw dárejesine muwapıq feyil sózler úlgileri: jańalıq jaratıw, ulıwmalastırw, birlestiriw, rejelestiriw, islep shıǵıw, sistemalastırıw, kombinaciyalastırıw, jaratıw, dúziw, joybarlaw.

Bahalaw dárejesindegi oylawda oqıwshı ólshemlerdi ajırata aladı, olarǵa

ámel qıla aladı. Ólshemlerdiń hár túrliligin kóredi, juwmaqlardıń bar maǵlıwmatların bahalaydı, faktler hám bahalawshı pikirler arasındaǵı ózgesheliklerdi ajıratadı. Bul oylaw dárejesine muwapıq feyil sózler úlgileri: izertlew, dáliylew, ólshew, baqlaw, tiykarlaw, maqullaw, bahalaw, tekseriw, salıstırıw, uqsatıw. Interaktiv usıllar kóp túrli bolıp, olardıń barlıǵı da hár qanday progressiv usıllar sıyaqlı eń dáslep, oqıtıwshıdan shınıǵıw aldınan úlken tayarlıq kóriwdi talap qıladı.

Respublikamızdaǵı kóp jıllıq qaraqalpaq ádebiyatın oqıwdaǵı tájiriybeler sabaq beriwdiń tiykarǵı úsh túrli metodın islep shıqtı. Bul jaǵdaylar basqa ellerdiń ádebiyattı oqıtıw tájiriybelerinde bar qubılıs.

Lekciya metodı. Bul sabaq waqıtlarında oqıwshılarǵa jańa materiallardı bayanlawda, kórkem oqıp, sóylep beriw payıtlarında qollanıladı. Bul lekciyalıq usıl menen ótiletuǵın sabaq metodı barlıq klasslarda sabaq

41

processinde qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi jeterli dárejede qollana aladı.

Negedur kóp metodistler, bunı da jedelli metodlardan dep esaplamaydı. Usı lekciya metodınıń tusında da gúrrińlesiw metodın qollanıw múmkin. Sonıń ushın qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi anaw yamasa mınaw sabaqtı men tek mınaday bir ǵana gúrrińlesiw yamasa lekciya metodı menen ótemen dep kesip ayta almaydı. Ótykeni, eger sabaq jaǵdayı talap etse, gúrrińlesiw metodınıń tusında da lekciya metodın muǵalli belsendi qollanıwına boladı. Sonıń ushın klassta qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimine sabaqtı qaysı metodtı qollanıwdı sabaq jaǵdayı kórsetedi. Bul pedagogikalıq processtiń janlı ómir súriw nızamlıǵı bolıp esaplanadı. Biraq muǵallim maǵan sabaq jaǵdayı kórsetedi-dep qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi sabaqqa tayarlanbay keliwine haqısı joq40 - dep jazadı metodist-ilimpaz Á.Paxratdinov.

Muǵallim óz sabaǵına jaqsı tayarlanıp kelgen jaǵdayda ǵana oǵan sabaq

ótiwdiń jolların sabaq ótiw dáwirlerindegi muǵallim menen oqıwshı arasındaǵı nızamlıqtıń rawajlanıw processii, olar ekewine de kem-kem bilimdi rawajlandırıwdıń jolların kórsetetuǵın jaǵday. Usı qolaylıqlardan eki tárepe paydalanǵan waqıtlarda ǵana mektepte qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw máseleleri durıs jolǵa qoyılǵan bolıp esaplanadı. Sol sebepli de ayırım ataqlı metodistler sabaqqa muǵallimniń belsendiligin hám oǵan qosımsha oqıwshılardıń da belsendiligi kórkem ádebiyattı úyreniwge jáne de oǵan qızıǵıwshılıqtı arttıratuǵın jaǵdayın jaratadı dep kórsetedi. Sonlıqtanda, kóp metodistler muǵallimniń klassta ótiwge tiyisli bolǵan materialların, oqıwshı oqıp kelgen bolıwları kerek degen talaptı qoyadı41-dep jazadı Á.Paxratdinov.

Gúrrińlesiw metodı. Bul mektepte barlıq sabaq processinde qollanılatuǵın belsendi metodlardan bolıp esaplanadı. Bull sabaq processinde tek oqıwshı ǵana jedellestirip qoymastan, sabaq beriwshi muǵallimdi de

40Á.Paxratdinov Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası, Nókis-2004, 92-b

41Á.Paxratdinov Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası, Nókis-2004, 92-b

42

háreketke keltiredi. Sebebi, muǵallim oqıwshıǵa soraw beriw, onnan juwap alıw waqıtlarında da qaraqalpaq ádebiyatı muǵalliminiń jáne de oqıwshıǵa qosımsha sawallar berip, onıń aytajaq oyındaǵısınıń barlıǵın bilip alıw múmkinshilikleri jaratıladı. Bolmasa oqıwshı aytayın degen oylarınıń barlıǵın tolıq ayta almay jańılısıwı múmkin. Bull jaǵdaylarda onı qosımsha sawallar menen gúrrińlesip jetelew arqalı oqıwshınıń kewildegileriniń barlıǵına túsiniwge boladı. Eń áhmiyetli jeri oqıwshı kórkem ádebiyatqa qızıǵa ma, ya qızıqpay ma. Usınday aktual máseleler gúrrińlesiw dáwirlerinde de bayqaladı.

Eń tiykarǵı másele sabaq waqıtlarında gúrrińlesiw metodın ótkeriwge qaraqalpaq ádebiyatı muǵalliminiń sheberligi kerek. Gúrrińlesiw metodın sabaqtıń barlıq etaplarında ótkeriw múmkin. Gúrrińlesiw hár túrli bolıwı múmkin. Máselen, muǵallim jekke oqıwshılar menen de gúrrińlesiwi múmkin. Jámáát usılla da gúrrińlesiw ótkeriw múmkin. Biraq bunı muǵallim sabaqtıń barısına qarap isleydi.

Eger karaqalpaq ádebiyatı muǵallimi sabaqtı gúrrińlesiw metodı menen ótkeriw nátiyjeli juwmaq beredi dep esaplasa, onda gúrrińlesiw metodın ótkreiw usılların aldın ala tayarlaǵan halda klassqa keliwi kerek.Ayırım jaǵdaylarda sabaqtıń barısı muǵallimge birden gúrrińlesiw situaciyasın tuwǵızıwı múmkin. Onday jaǵdaylarda muǵallim onı jedellik penen paydalanıp ketkeni jaqsı.

Bayanat metodı. Bunı geypara ádebiyatshı-metodistler oqıwshılardıń óz betinshe islew metodı dep ataydı.

Mektep ómirinde eń keń hám kóp engizilip kiyatırǵan metod bunı tallap oqıw dep te belgileydi. Bul ádebiy shıǵarmalardı ótkendegi oqıwshılar menen gúrrińlesiw waqıtlarında da qollanatuǵın lekciya metodınıń bir túri. Máselen,

ótken ásirdiń 70-80-jıllarında kórkem ádebiyattıń metodikasın izertlewshi pedagog-metodistler orta mektepte kórkem ádebiyattı oqıtıwda, tek tiykarǵı baslı metodlarǵa ǵana súyenip oqıtıw kerek degenlerde

43

boldı. Bul pikirler bir jaqlı pikiirler edi. Sebebi, bul ádebiyattı oqıtıwdı sheklew bolatuǵın edi. Óytkeni, tipine, sabaq jaǵdayına qarap otırıp, bir neshshe metodlardı da qollanıw múmkin edi. Kórkem ádebiyattı oqıtıw tek mekteplerde

ǵana emes, al joqarı oqıw orınlarında da eń úlken áhmiyetke iye. Bul, dóretiwshilik metod, evristikalıq metod, izleniw metodı, izertlew metodı, reproduktivlik metod hám t.b. metodlar. Bulardıń kóbisi qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda akademiyalıq litseylerde kóbirek qollanılsa boladı.

Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası ótken dáwirlerdegi mektep tájiriybeleriniń progressiv jaqların jańa pedagogikalıq texnologiyanıń baslı principlerin paydalanı otırıp, ádebiyattı oqıtıwda jańa usıllardı da qollanadı.

Kóbinese, oqıwshılardıń dóretiwshilik iskerligin arttırıw, olardı óz betinshe islewge kónliktiriw, qızıqtırıw, ádetlendiriw, ádebiy shıǵarmalardıń tásiri astında olardı hár tárepleme rawajlandırıw, olardı milliy ideya, milliy ideologiya negizinde tárbiyalap, ómirdiń hámme táreplerine sın kózqaraslar menen qarawdı úyretiw, bul jóninde sabaq processindegi metodlardı qollanıwdı, jedellestiriw ushın kerek boladı. Sonıń ushın oqıtıwda metodlardı belsendi qollanıw, bull sabaqtıń durıslı ilimiy dárejede barıwında da tiykarǵı belgilerden bolıp esaplanadı. Sol sebepli, oqıtıwda belsendi qollanılatuǵın metod dep tilde júritilgen menen metodlar ayrıqsha metod, ortasha metod dep bólinbeydi.

Sebebi, oqıtıwda oqıwshılardıń jedelligin asırıw ushın metodlardı qollanbasa bolmaydı.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi metodtan tısqarı, oqıw processinde hár qıylı usıllardı qollanıw múmkin. Bunısız klassta sabaq alıp barıwda múmkin emes. Usılardıń ózi metodtıń bir bólimi. Qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi qaraqalpaq ádebiyatınan sabaq waqıtlarında hár bir metodtıń tusında hár qıylı usıllardı qollanadı. Máselen: qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi oqıwshılardı óz lekciyasınıń jobaları menen tanıstıradı. Jáne de oqıwshılarǵa lekciya dáwirlerinde de óz lekciyasın qalay jazıp barıwdıń jolların úyretedi.

44

Sabaq payıtlarında óziniń oqıwshılarǵa túsindirgenleri ábden túsinikli bolıwı ushın kórsetpeli qurallardan ol belsendi paydalanadı.

Jáne de qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi sabaq dáwirlerinde gúrrińlesiw metodın tabıslı ótkeriw ushın ol sabaqtıń kiris hám aqırǵı payıtlarında durıs, anıq sorawlar qoyıwdıń usılların qollana biliwi kerek.

Bayanat hám oqıwshılardıń óz betinshe islew metodlarında oqıtıwshı oqıǵan kórkem shıǵarmalardıń jobaların dúzdiriw, ol haqqında shıǵıp sóylewler, sabaq barısı boyınsha básekilesiw hám olardı bahalaw usaǵan usıllardı qollanıwı sózsiz. Mine, usınday metodlardı jetistiriwde járdem beretuǵın qosımsha dárekler usıl dep ataladı. Sabaq processinde hár qıylı paydalı usıllardı qollanıw bul muǵallimniń sheberligine baylanıslı42 - degen pikirdi bildiredi ataqlı metodist-ilimpaz Á.Paxratdinov.

Joqarıda qarastırıp ótken metodlarımızdı tallay otırıp, lekciyanı ózgesheligi boyınsha passiv metodqa kirgizemiz, gúrrińlesiwdi aktiv metodqa, al bayanattı interaktiv metodqa kirgiziwimizge boladı. Demek, oqıwshılardıń biri-biri menen birgelikte islesiwin shólkemlestriwdiń eń ápiwayı forması bayanatlar bolıp, oqıwshı usı bayanattı tayarlaw barısında óz betinshe kóbirek jumıs isleydi, al bayanattı oqıǵannan keyin onıń talqılawına ótiledi, owshılar biri-birine sorawlar beredi hám sol arqalı bilimler ele de tereńlestiriledi.

Berdaqtıń «Shejire» shıǵarması tariyxıy shıǵarmalar qatarında úyreniledi.

Usı temanı úyreniw ushın tómendegishe variant usınıladı.

Tema: Berdaqtıń tariyxıy shıǵarmaları

Sabaqtıń túri: awızeki oqıtıw.

Sabaqtıń metodı: mashqalalaı oqıtıw.

Sabaqtıń maqseti:

42 Á.Paxratdinov Qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw metodikası, Nókis-2004, 94-b

45

Bilim beriwshilik: Tariyxıy shıǵarmalar arqalı watanımızdıń tariyxın hám eldiń ar-namısı ushın gúresken batırlar xaqqında bilim beriw.

Tárbiyalıq áhmiyeti: Oqıwshılarǵa bilim beriw menen birge, ádepikramlılıqqa, watandı súyiwshilikke tárbiyalaw.

Rawajlandırıw: Oqıwshılarda erkin pikirlewdi hám tariyxıy shıǵarmalardı durıs talqılaw kónlikpesin rawajlandırıw.

-Kútiletuǵın nátiyje: a) Tariyxıy shıǵarmalar arqalı watandı qádirlew, insanıylıq sezimlerge tárbiyalaw;

B) Oqıwshılar arasında doslıq, bir-birine járdem beriw kúsheyedi, bilim alıwǵa umtılıwshılıq, talapshańlıq, izleniwshilik artadı.

Kórgizbe qurallar: Sabaqlıq, shayırdıń qosıqlar toplamı, súwreti, Qaraqalpaqstan

Respublikası kartası, «Amangeldi», «Ernazar biy» shıǵarmalarına arnap sızılǵan súwretler, plakat, reńli qaǵazlar, kespe qaǵazlar, marker t.b.

Sabaq barısı:

Shólkemlestiriw(2 min)

Úy tapsırmasın soraw (10 min) Úyge berilgen tapsırma Berdaq Ǵarǵabay ulınıń ómiri hám dóretiwshiligi. Úyge tapsırma oqıwshılardıń yadına tusirilip, oladıń sabaqqa tayarlıǵın tekseriw ushın temaǵa qısqasha sholıw jasaladı. Oqıwshılardıń temanı aytıwına, qosıqlarınan úzindiler aytıwına, qosımsha sorawlarǵa juwap beriwine qarap tiyisli ball qoyıladı.

Taza tema: (13 min)

Muǵallim shayırdıń tariyxıy shıǵarmalarınıń atların, shıǵarmada sóz etiletuǵın waqıyalar, neshinshi jılları bolganın, qaharmanlardı, olardıń batırlıǵın, shıǵarmalarınıń qosıq qatarlarınan mısallar keltirip aytıp ótedi. Shıǵarmaǵa baylanıslı planshet, kitap hám kórgizbe qurallar okıwshılarǵa kórsetiledi.

46

Berdaq shayırdıń qaraqalpaq ádebiyatınıń biyik shıńǵa kótergenin, lirikalıq qosıqlar jazıw menen birge xalıq tariyxı menen bekkem baylanısqan dástanlar hám el shejiresin jazıp qaldırǵanlıǵı aytıladı.

Bekkemlew (10 min)

Oqıwshılar bes-altı toparǵa bólip otırǵızıladı. Muǵallim taza temanı bekkemlew ushın birneshe shınıǵıwlar shólkemlestiredi. Shınıǵıwdıń shárti tómendegishe: Taqtaǵa Berdaqtıń «Amangeldi», «Ernazar biy» «Aydos baba», «Shejire» shıǵarmalarınıń atı gúldiń arasına jazıp qıstırıladı.

Gúldiń japıraqlarına usı shıǵarmalarǵa baylanıslı maǵlıwmatlar jazılǵan. Taqtaǵa 2 topardan oqıwshılar gezekpe-gezek shıǵıp, stol ústinde shashılıp jatırǵan gúl japıraqların aladı. Jazılǵan maǵlıwmatlar qaysı shıǵarmaǵa tiyisli bolsa, sol gúlge aparıp qıstırıladı. Qaysı oqıwshı durıs, tez, gúl soqsa oǵan

«xoshamet» kartochkası beriledi. Oyın arqalı oqıwshılar taza temanı tez

ózlestirip alıwǵa, onı bekkemlewge erisedi.

47

17-18 a` Qoqang`a bag`inadi

Mu`yten,

«Nátiyjeli baylanıs» shınıǵıwı (8 min) shólkemlestiriledi. Bunda oqıwshılar 3 qatarǵa bólinedi hám dóńgelek túrde emes, al, partada uzınına, qatarmaqatar otıradı.

Mısalı:

1

t a

х 2 t

a

3

48

Úsh qatardaǵı eń keyingi partada otırǵan okıwshıǵa muǵallim

«Amangeldi», «Aydos baba», «Ernazar biy» shıgarmalarınan kórinis sızılǵan súwretti beredi. Oqıwshı berilgen súwretti tanısıp bolgannan soń, muǵallim súwretti qolınan alıp qoyadı. Solay etip, artqı partadaǵı otırǵan oqıwshı aldıńǵı oqıwshıǵa súwretti táripylep túsindiredji, ol tıńlap bolıp, aldıńǵı oqıwshıǵa túsitndiredi. Usı taqılette birinshi partada otırǵan oqıwshı túsingenin taxtaǵa sızadı.Bunda kórinis okıwshılardıń yadında qanshelli qalǵanlıǵı birinshi, sońǵı esitken oqıwshı arqalı málim boladı, qaysı topar kórinisti tolıq saqlap jetkergenligi anıqlanıp, bahalanadı. Bul shınıǵıwda shıǵarmadan úzindi tekstler berilse de boladı. Bunday jaǵdayda aldıńǵı partadaǵı sońǵı oqıwshı tekst mazmunın sóylep beredi.

Úyge tapsırma (2 min)

Berdaqtıń tariyxıy shıǵarmaları tuwralı maǵlıwmattı aytıp beriw.

Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń talantlı wákili Berdaqtıń óz xalqınıń kelip shıǵıwı haqqında, yaǵnıy qaraqalpaqlardıń kelip shıǵıwı haqqında jazǵan

«Shejire» shıǵarmasın ulıwma bilim beriw mekteplerinde úyreniw barısında aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardı paydalanǵan halda sabaqtı tómendegishe

ótiwdi usınıs etemiz:

Tema: Berdaqtıń «Shejire» dástanı

Sabaqtıń maqseti:

Bilim beriwshilik: Berdaq Ǵarǵabay ulınıń «Shejire» dástanı haqqında oqıwshılarǵa tolıq teoriyalıq maǵlıwmat beriw;

Tárbiyalıq: Berdaqtıń «Shejire» shıǵarması arqalı oqıwshılarǵa qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, kelip shıǵıwı haqqında maǵlıwmatlardı beriw arqalı hár bir insannıń ózligin ańlaw, tariyxtı úyrene otırıp, búgingi kúndi qádirlew sezimlerin tárbiyalaw;

49

Rawajlandırıwshılıq: Berdaqtıń tariyxıy shıǵarmaların úyretiw arqalı oqıwshılardıń sana-sezimin, oy-órisin rawajlandırıw, sóylew mádeniyatın rawajlandırıw;

Sabaqtı qurallandırıw: Ulıwma bilim beriw mektepleriniń segizinshi klass oqıwshıları ushın qaraqalpaq ádebiyatınan sabaqlıq, Berdaq shayırdıń portreti, toplamları, Berdaq shayırdıń dóretiwshiligin izertlewge arnalǵan ilimiy miynetler;

Sabaqta qollanılatuǵın metodlar: kórgizbeli prezentaciya, klaster, kategoriyalı tablitsa.

Sabaqtıń barısı:

I.Shólkemlestiriw

Klasstıń sabaqqa tayarlıǵın kózden ótkeremen, oqıwshılardıń dıqqatın bir jerge jámlep, oqıwshılardıń sabaqqa qatnasın barlayman, sabaqta jumıs islew ushın qolaylı sharayatlar jarataman hám sabaqtı baslayman.

II.Úyge tapsırmanı soraw

Úyge tapsırmanı hár qıylı formada soray beriw múmkin, máselen, oqıwshılardı taxtaǵa shıǵarıp, berilgen temanı aytıp bergenine qarap baha qoyıw múmkin, álbette, bul házirgi waqıtları úyge tapsırmanı sorawdıń mektep tájiriybesinde júdá keń qollanılatuǵın túri bolıp esaplanadı. Biraq, oqıwshılardıń sabaqqa qızıǵıwshılıǵın arttırıw ushın muǵallim hár qıylı interaktiv shınıǵıwlardı paydalanıw múmkin. Máselen, úyge tapsırmanı «Qar boranı» interaktiv shınıǵıwdı qollanılǵan halda soraw múmkin. Bunıń ushın muǵallim

ótilgen tema boyınsha sorawlar tayarlap keledi hám oqıwshılardıń qálegenine

«qar ılaqtırıp», bul jerde qar soraw formasında boladı, al oqıwshı usı sorawdıń juwabın bere otırıp, ol da «qardı qayta ılaqtırǵan» boladı, yaǵnıy sabaq barısında oqıwshılar tek ápiwayı juwap berip qoymastan háreketlenip te otıradı.

Máselen, muǵallim tómendegi «qar-sorawdı» beriwi múmkin: 1.Qaraqalpaq bermes qızın,

50