MD hám PQJ / Berdaqtıń Shejire shıǵarmasın dástúriy hám jańa pedtexnologiya usılları tiykarında oqıtıw máseleleri

Qos tamǵa Ashamay bastı,

Ashamaylı bolǵan eken.

Shirjegen menen Qarınjuwan,

Qoldawlınıń tuwǵanı eken.- degen qatarlarda Qoldawlılar shejiresi haqqında oǵada áhmiyetli pikirlerdi aytadı. Hátteki, bull «Shejire»ni qaraqalpaq ruwları haqqındaǵı ańızlar tiykarında jazılǵanlıǵın Berdaqtıń ózi de biykarlamaydı. Mısalı:

Berdaq suwpı deyar atım,

Qoldawlıdur haslı zatım,

Haydar Álibektiń zúriyadı,

Aytım tamam qılǵan eken,-degen qatarları da bunı anıq tastıyıqlaydı.

Sebebi, Berdaq óz babası bolǵan Haydardı Jánibek xannıń ulı sıpatında táriyplegen.

Berdaq bunnan keyin Xorezmdegi Qońırat sulalasınıń xanların sóz etedi. Sol tiykarda ol óz «Shejire»siniń ekinshi bólegin 18-19-ásirdegi Xiywa xanlarınan baslaydı. Bunda ol birinshi Arın xan, sońınan Ǵayıp xan, Mademin xan, Áwez inaq, Eltezer inaq, Qutlımurat inaq, Muxammed Raxim hám Allaqulı xandı tilge aladı.

Berdaqtıń pikiri boyınsha Arın xannıń atası xan bolǵan emes, Arın mártligi sebepli Jánibek xannıń qızına úylengen, sonıń ushın da ol sońınan

Xiywaǵa xan bolǵan. Bul haqqında «Shejire»de:

Alǵır Shunqardıń pánjesi,

Arın mırzadur kishisi,

Otız uǵıldıń bárisi,

Arınsha bolmaǵan eken.

Yoqdur sózimniń qátesi,

Xan Jánibek qaynatası,

31

Hasıl tóreniń balası,

Xan kúyewi bolǵan eken,

-dep jazıp keledi de, Xiywa xanlarınıń saltanatın maqtaydı. Bunnan keyin de sol dáwirdegi Xorezm xanları haqqında ayrım maǵlıwmatlar berip baradı. Mısalı:

Ǵayıp Xiywaǵa xan boldı,

Qorazbek hám Sultan boldı,

Aqıbet wayran boldı,

Mádemin inaq bolǵan eken.

Mádemin ulı Áwez inaq,

Quda berdi hám dáwlet baq,

Eltezer inaq, Qutlımurat inaq, Áwez inaqtan tuwǵan eken.

Andın soń Muxammed Raxim xan,

Titiredi Qurt, Gúrjistan,

Eti ıqlım saqıp qıran,

Tamam yurttı alǵan eken.

Wáliydur Allaqulı xanı,

Berdi quda duw jáháni,

Ádalatlı qutlı zaman, Yurtı abad bolǵan eken.

Ǵayıptıń Xiywaǵa xan bolǵan dáwiri 1747-1757-jıllar, demek, bul waqıyalar biziń dáwirimizge ádewir jaqın keledi.

Berdaq bunnan keyin «Shejire»de qaraqalpaq batırları haqqında da sóz etedi. Ondaǵı sóz etilgen Dosan batır negizinen 18 ásirde jasaǵan. Al,

32

Berdaq bolsa 15 ásirdegi xalıq ańızlarınıń qaharmanı Naǵadaydıń balası sıpatında táriypleydi. Mısalı:

Naǵadaydıń ulı Dosan,

Dosan batır bolǵan eken.

Tariyxıy dereklerge qaraǵanda Dosan, shınında da, batır bolǵan. Onıń on jeti batır ulınıń Xiywa xanı tárepinen óltirilgenligi haqqında da aytadı.

Al, Berdaq bolsa óz «Shejire»sinde usı on jeti batırdıń ólimin Qońırattıń qara moyın ruwınıń kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı. Mısalı:

Yuzin jırtıp qara saldı,

On jeti úyge qara saldı,

Shundan «qara moyın» boldı,

Sebebi shul bolǵan eken.

Biraq, Dosan batır tariyxta bar adam. Ol Xorezm tariyxında emes, bálki Buxar jılnamalarında tilge alınadı. Muxammed Yusup Munistiń aytıwı boyınsha ol on jeti xojalıǵın alıp Xorezmge ótpekshi bolǵanda xan áskerleriniń qarsılıǵına ushırap, óziniń on jeti batır ulınan ayrılǵan. Berdaq

«Shejire»sindegi kópshilik dáliyllerddiń kópshiligi isenimli, biraq ta onda dáwirdiń jılnamaları saqlanbaǵan. Sonıń ushın geyde hár qıylı dáwir adamları da aralasıp ketedi.

Muǵallim taza temanı túsindirip bolǵannan sabaqta ótilgen taza temanı bekkemlew basqıshına ótedi. Dástúriy sabaqlarda muǵallim soraw-juwap túrinen paydalanıp, ótilgen temanı bekkemlewi múmkin.

Máselen, taza temanı bekkemlew ushın tómendegishe sorawlar beriliwi múmkin:

1.Berdaqtıń «Shejire» dástanında qaysı dáwir waqıyaları haqqında sóz etiledi?

2.«Shejire» dástanı qashan jazılǵan?

3.Dástanda qaraqalpaqlardıń kelip shıǵıwı haqqında qanday pikirler beriledi?

4.Qaraqalpaqtıń altı ruwınıń shıǵısı tuwralı qanday pikirler berilgen?

33

5. Berdaq «Shejire»sinde Mayqı biyge qanday itibar beriledi?

6.Berdaq «Shejire»sinde 19 ásirde qaysı biylerdiń atların ataydı?

Soraw-juwaptıń nátiyjeleri boyınsha oqıwshılardıń taza temanı qalay ózlestirgenligin anıqlaw múmkinshiligi payda boladı. Eger oqıwshılar taza temanı jaqsı túsingen hám qabıl etken bolsa, bekkemlew barısında barlıq sorawlarǵa juwap beredi, al túsinbey qalǵan máseleleri boyınsha muǵallim qosımsha túsinikler beriwi tiyis.

Dástúriy sabaqlardaǵı bekkemlew basqıshınan soń úyge tapsırma beriw basqıshı ótkeriledi, bul basqıshta muǵallim úyge tapsırmaǵa Berdaqtıń «Shejire» dástanı haqqında ulıwma maǵlıwmattı oqıp keliwdi beriwi múmkin.

Bunnan soń muǵallim oqıwshılardıń sabaq barısındaǵı belsendiligin, sabaqqa tayarlıǵın esapqa alıp, oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyıp, bahalardı esittiriwi múmkin.

Solay etip, qaraqalpaq ádebiyatı páni muǵallimi qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń wákili Berdaq Ǵarǵabay ulınıń «Shejire» dástanı temasın ulıwma bilim beriw mektepleriniń segizinshi klasslarında dástúriy sabaq usıllında ótiwi múmkin.

34

III BAP. Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasın interaktiv metodlar arqalı

úyreniw

Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasın ulıwma bilim beriw mekteplerinde tek ǵana dástúriy sabaqlar túrinde ǵana emes, al interaktiv metodlardı paydalanǵan halda da úyretiw múmkinshilikleri bar. Bul ushın biz dáslep interaktiv metodlar

degenimiz ne degen sorawǵa juwap tabıwımız tiyis.

Texnologiya túsinigi 60-jıllarda Amerika hám Batıs Evropada tálimdi refomalaw menen baylanıslı kirip keldi. B.Blum, J.Koroll, P.Ya.Galperin, V.I.Davıdov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmıkova, L.I.Zankov texnologiyaları orın alǵan. Oqıtıwdı shólkemlestiriwdiń texnologiyalıq jantasıwları

V.R.Bespalko, N.F.Talızina, L.M.Fridman, Yu.N.Kulyukina, G.S.Suxovskoy,

T.V.Kudryashov, A.M.Matyushkin, M.I.Maxmutov sıyaqlı kópshilik psixolog hám didaktikashılarǵa tiyisli.

Pedagogikalıq texnologiya úsh aspektke iye ilimiy, xarakteristikalıq hám

ámeliy.

Ilimiy aspekte oqıtıwdıń maqseti, mazmunı hám metodları ilimiy tiykarlanadı hámde pedagogikalıq process joybarlastırıladı.

Xarakteristikalıq aspektte jobalastırılǵan oqıw nátiyjelerine erisiwdiń maqseti, mazmunı, metodları hám qurallarınıń qatnasıwı tiykarında algoritm processii islep shıǵıladı.

Ámeliy aspekte pedagogikalıq texnologiya processii ámelge asırıladı.

Tálim ámeliyatına baylanıslı pedagogikalıq texnologiyalardıń úsh dárejesi belgilenedı ulıwmapedagogikalıq, jeke metodikalıq, lokal (modul).

Ulıwma pedagogikalıq texnologiya bir pútin tálim processin ańlatadı.

Jeke metodikalıq texnologiya bir pán sheńberindegi oqıw-tárbiya processin

ámelge asırıw metodları hám qurallarınan ibarat boladı.

Lokal (modul) texnologiya oqıw-tárbiya processiniń arnawlı bólimlerine texnologiyalardı engiziwdiańlatadı. Bul texnologiya jeke didaktikalıq hám tárbiyalıq wazıypalardı sheshiwge qaratılǵan.

35

Pedagogikalıq texnologiya oqıwshılardıń tayarlıq dárejesine, olardıń informaciyalar menen tanısqanlıq dárejesine say bolıwı lazım.

Pedagogikalıq texnologiya oqıtıwshı hám oqıwshı iskerligi menen belgilenedi. Iskerliktiń bunday túrlerine qarap Pedagogikalıq texnologiyanıń dúzilmesi anıqlanadı. Ol kontseptual tiykar, tálim processiniń mazmunı hám texnologiyalıq processlerden ibarat boladı.

Hár bir pedagogikalıq texnologiya belgili bir ilimiy kontsepciyaǵa tiykarlanǵan boladı. Oltálim maqsetlerine erisiwdiń filosofiyalıq, psixologiyalıq, sotsiallıq-pedagogikalıq hám didaktikalıq tiykarların qamtıp aladı.

Tálim processi mazmunı tálim processiniń ulıwmalıq hám anıq maqsetleri, oqıwmaterialları mazmunınan ibarat boladı.

Texnologiyalıq process oqıw processin shólkemlestriw, oqıtıwshı iskerligi, oqıwshı iskerligi, oqıw processin basqarıw usılları, oqıw processi diagnostikasın qamtıp aladı.

Izertlewshiler hár qanday pedagogikalıq texnologiyalardı qanaatlandıratuǵın ólshemlerdi belgilep beredi. Olarǵa tómendegiler kiredi:

Izshillik-pedagogikalıq texnologiyalar ólshemi sıpatında processtiń logikalılıǵı, pedagogikalıq texnologiyanıń barlıq bólekleriniń óz-ara baylanıslılıǵın, bir pútinligin óz ishine aladı.

Pedagogikalıq texnologiyalardıń ólshemleriniń biri onıń basqarıwǵa tiykarlanǵanlıǵı. Ol oqıw processi diagnostikası, onı jobalastırıw hám ámelge asırıwdı joybarlastırıw ondaǵı oqıtıw metodları hám quralları menen ózgertip turıwdan ibarat bolıp tabıladı.

Pedagogikalıq texnologiyanıń nátiyjelilik ólshemi tálim processiniń konkret shárayatlardı alınatuǵın joqarı nátiyjelerin kózde tutadı.

Qayta tiklew pedagogikalıq texnologiyalar ólshemleriniń biri. Ol pedagogikalıq texnologiyalardı basqa oqıw orınlarında da paydalanıw imkaniyatın bildiredi.

36

Bir qatar oqıw ádebiyatlarında «pedagogikalıq texnologiya» túsinigi menen birge «oqıtıw texnologiyası» túsinigi de keń qollanıladı hám onıń didaktikalıq maqsetke erisiwdi esapqa alatuǵın oqıw processin engiziw menen baylanıslılıǵın atap kórsetedi. Olardı ulıwmalastırıw arqalı oqıtıw texnologiyası ilimiy tiykarlanǵan didaktikalıq processti ámelge asırıwshı hám joqarı dárejede nátiyjelilik, isenimlilik hám kepillik orın alǵan nátiyjelerge iye pedagogikalıq iskerlik ekenligin ańlaymız. Oqıtıwshınıń bundaǵı iskerliginiń ólshemleri tómendegilerde óz sáwleleniwin tabadı:

-maqsettiń anıqlıǵı hám onı diagnozlaw múmkinligi;

-úyrenilip atırǵan temaǵa baylanıslı teoriyalıq hám ámeliy máseleler hám

onı sheshiw usılınıń sistemalı ráwishte usınınılıwı;

-temalardıń izbe-izligi, logikalıq baylanısı, basqıshpa-basqısh bayan

etiliwi;

-oqıw processiniń hár bir basqıshında qatnasıwshılardıń óz-ara háreket

usıllarınıń kórsetiliwi;

-oqıtıwshınıń eń nátiyjeli oqıtıw qurallarınan paydalanıwı;

-oqıtıwshı hám oqıwshı iskerliginiń motivaciyalıq tiykarların támiynlew, bul processte olardıń shaxsiy-kásiplik funkciyalarınıń kórinis tabıwı (erkin tańlaw, kreativlilik, pikir talasıw hám t.b.).

Oqıtıw texnologiyasınıń mánis-mazmunı nelerden ibarat?

Birinshiden, pedagogikalıq ámeliyatta tákirar óndiriw imkaniyatın esapqa alǵan halda oqıw processin aldın ala joybarlastırıw;

Ekinshiden, ornatılǵan didaktikalıq maqsetke erisiw sapasın obektiv qadaǵalaw imkaniyatlarınıń maqsetke muwapıqlıǵı;

- úshinshiden, oqıtıw texnologiyasınıń strukturalılıǵı hám mazmunlıq bir pútinligi, yaǵnıy onıń komponentleriniń birin basqasına tiymesten ózgertiwge jol qoyıp bolmaytuǵınlıǵı;

37

- tórtinshiden, eń maqul metodlar, forma hám qurallardı oqıtıw texnologiyasınıń barlıq elementlerdiń qatań nızamlı baylanıslarınan kelip shıqqan halda tańlanıwı;

- besinshiden, oqıtıw processin óz waqtında hám tezden dúzetiwge imkaniyat beretuǵın jedel keri baylanıstıń bar ekenligi. Bunnan juwmaq shıǵarıw múmkin. oqıtıw texnologiyası ózinde bir pútin didaktikalıq sistemanı qamtıp alıp, pedagogikalıq máselelerdi bir qansha nátiyjeli hám kepillengen sapa menen sheshe aladı.

Búgingi kún mektep tájiriybesinde oqıtıwdıń hár qıylı metodları paydalanılıp kelmekte, sol metodlarǵa qısqasha sıpatlama berip ótip, olardıń ishindegi eń effektiv metodlar haqqında pikirlerimizdi bildiremiz.

Passiv metod - bul muǵallim hám oqıwshı arasındaǵı passiv pedagogikalıq qatnaslar. Muǵallim - sabaqtaǵı oraylıq figura. Oqıwshı passiv tıńlawshı boladı. Passiv metod pedagogikalıq maqsetlerge erisiwde qolaylı metodlardan esaplanadı. Azǵana waqıtta zárúr bolǵan material túsindiriledi. Lekciya – passiv metodtıń eń keń tarqalǵan túri esaplanadı. Passiv metod kóbirek qáliplesip bolǵan insanlar ushın qolaylı bolıp tabıladı.

Aktiv metod - Oqıwshı sabaqtıń aktiv qatnasıwshısına aynaladı. Muǵallim sabaqtıń bas «húkimdarı» wazıypasınan bosatıladı. Oqıwshı hám muǵallim ózara teń huqıqlı qatnasıwshılarǵa aynaladı. Eń tiykarǵısı aktiv metodta muǵallim hám oqıwshı arasında pedagogikalıq birge islesiw payda boladı. Interaktiv metodlar aktiv metodlardıń zamanagóy forması esaplanadı.

Interaktiv metod - «Inter» - birgeliktegi, «act» - háreket. Birgeliktegi háreket, sáwbetlesiw processinde bolıw, dialog. Pedagogikalıq process barlıq qatnasıwshılardıń pedagogikalıq maqsetlerge baǵdarlanǵan keń qatlamlı qatnasıqları. Oqıw processinde tek muǵallim menen oqıwshı emes, al oqıwshılar da óz-ara birgelikte jumıs isleydi.

38

Muǵallimniń tiykarǵı wazıypası oqıwshılar iskerligin pedagogikalıq maqsetlerge baǵdarlawdan ibarat. Muǵallim sabaqtı muǵallim-oqıwshı, oqıwshı-oqıwshı arasındaǵı qatnasıqlardı názerde tutqana halda rejelestiredi. Hár qıylı shınıǵıwlar, wazıypalar, oyınlar tiykarında sabaqtı shólkemlestiredi.

Interaktiv bilimlendiriw processinde:

Muǵallimniń tiykarǵı wazıypası sabaqtıń maqsetine oqıwshılardıń óz betinshe iskerligin baǵdarlawǵa qaratıladı. Usıǵan sáykes halda wazıypalar belgilenedi. Wazıypalar bolsa interaktiv metodlar tiykarında shólkemlestiriledi.

Belgilengen wazıypalardı oqıwshılar óz betinshe orınlaydı. Wazıypalardı orınlaw barasında oqıwshılar óz betinshe juwmaqlar jasaydı, ótilgen materiallardı ózleri bekkemleydi. Sonıń menen birge jańa materiallardı da ózleri úyrenedi.

Interaktiv bilimlendiriw–birgeliktegi iskerlikti shólkemlestiriw, sáwbet, dialoglar ortalıǵın payda etiw.

Interaktiv metodlarda oqıwshı tek muǵallim menen ǵana emes, al

ózleriniń de birgeliktegi iskerligine tiykarlanadı.

Bilim alıw processinde tiykarınan oqıwshılardıń aktivligine itibar qaratıladı. Usı joqarıda keltirilip ótilgen metodlardı biri-biri menen salıstıra otırıp, tómendegishe juwmaq jasawımız múmkin, sabaq barısında tek passiv metodtı paydalanǵan muǵallim sabaqta tek ózi aktiv jumıs islewi múmkin, al aktiv metodtı paydalanıw arqalı muǵallim tek oqıwshılar menen islesiwi, yaǵnıy soraw-juwap ótkeriwi, belgili dárejede oqıwshılardıń sabaq barısında jumıs islewine, háreket etiwine múmkinshilik jaratıwı múmkin, bul metodlar burınnan

pedagogikada júdá keń qollanılıp kiyatır. Házirgi dáwir pedagogikasında qollanılıwı talap etilip atırǵan interaktiv metodlar bolsa tek muǵallim hám oqıtıwshı emes, al oqıwshılardıń birgelikte islesiwin, olardıń ózara birgelikte islesiwi arqalı taza maǵlıwmattı ózlestiriwi názerde tutıladı hám bul interaktiv metodlar júdá jaqsı nátiyjelerdi beredi.

39

Házirgi waqıtta tálim metodların jetilistiriw tarawındaǵı tiykarǵı baǵdarlarınan biri interaktiv tálim hám tárbiya usılların engiziwden ibarat. Barlıq pán oqıtıwshıları sabaq shınıǵıwları processinde interaktiv usıllardan barǵan sayın keńirek paydalanbaqta.

Interaktiv usıllardı qollanıw nátiyjesinde oqıwshılardıń óz betinshe pikirlew, talqılaw, juwmaqlar shıǵarıw, óz pikiriin bayan etiw, onı tiykarlanǵan halda qorǵay biliw, salamat qarım-qatnas, sáwbetlesiw, tartıs alıp barıw kónlikpeleri qáliplesip, rawajlanıp baradı.

Bul máselede amerikalı psixolog hám pedagog B.Blum biliw hám emocional tarawlardaǵı pedagogikalıq maqsetlerdiń taksonomiyasın jaratqan. Onı Blum taksonomiyası dep ataydı. (Taksonomiya-barlıqtıń quramalı dúzilgen tarawların klassifikaciyalaw hám sistemalastırıw teoriyası). Ol oylawdı biliw qábiletleri rawajlanıwına muwapıq ráwishtegi altı dárejege ajırattı.

Bunda oylawdıń rawajlanıwı biliw, túsiniw, qollanıw, analiz, ulıwmalastırıw, bahalaw dárejeleri boladı. Usı hár bir dárejege muwapıq feyiller

úlgileri menen de súwretlenedi: atap aytqanda:

Biliw-dáslepki oylaw dárejesi bolıp, bunda oqıwshı atamalardı ayta aladı, anıq qaǵıydalar, tusinikler, faktler hám usı sıyaqlılardı biledi. Bul oylaw dárejesine muwapıq feyil sózler úlgileri: qaytara biliw, bekkemley alıw, xabardı jetkere alıw, aytıp bere alıw, jazıw, súwretelw, parıqlaw, tanıy alıw, sóylep beriw, tákirarlaw.

Túsiniw dárejesindegi oylawǵa iye bolǵanda bolsa okıwshı faktler, qaǵıydalar, sxema, kestelerdi túsinedi. Bul maǵlıwmatlar tiykarında kelesi nátiyjelerin shamalap sıpatlay aladı. Bul pikirlew dárejesine qaray feyil sózler

úlgileri: tiykarlaw, almastırıw, anıqlastırıw, belgilew, túsindiriw, awdarmalaw, qayta dúziw, sáwlelendirip beriw, sholıw, aydınlastırıw.

Qollanıw dárejesindegi oylawda oqıwshı alǵan bilimlerinen tek dástúriy

ǵana emes, al dástúriy emes jaǵdaylarda da paydalana aladı hám olardı

40