MD hám PQJ / Berdaqtıń Shejire shıǵarmasın dástúriy hám jańa pedtexnologiya usılları tiykarında oqıtıw máseleleri
.pdfOqıwshılardıń sabaqqa qatnası, sabaqqa tayarlıǵın tekseriledi, dıqqatı jámlenedi.
II. Úyge tapsırmanı soraw (8-10 minut)
Úyge berilgen tapsırma: Berdaqtıń úgit-násiyat qosıqları.
Eń dáslep úygne tapsırmanı qálewshilerden sorayman, keyin dizim boyınsha bahası az oqıwshılardan sabaq sorayman hám bahalayman.
Sorawlar:
1.Berdaqtıń úgit -násiyat qosıqlarına qaysı shıǵarmaları kiredi? III. Taza temanı túsindiriw
Taza temanı túsindiriw ushın muǵallim mektep sabaqlıǵındaǵı Berdaqtıń «Shejire» dástanı haqqındaǵı maǵlıwmattı tolıǵı menen oqıwshılarǵa aytıp beriwi tiyis. Ol tómendegishe:
Kúnshıǵıs ellerinde óz xalqınıń mádeniy ómiri hám tariyxı haqqında Shejire jazıp qaldırǵan alım hám shayırlar júdá kóp. Solardıń arasında XIX ásirde qaraqalpaq xalqınıń klassik shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı ayrıqsha orındı iyeleydi. Shayırdıń «Shejire» shıǵarmasınıń ózgesheligi sonnan ibarat, ol qaraqalpaq xalqınıń tariyxı boyınsha jazba nusqada qalǵan birden-bir dóretpe esaplanadı. Ekinshiden, «Shejire» ni jazǵan Berdaq shayır tek qaraqalpaq xalqı arasında ǵana emes, bálki basqa xalıqlar tárepinen de danıshpan hám ullı oyshıl sıpatında tán alınǵan talant iyeleriniń biri boldı.
Sonlıqtan da, bul shıǵarmanı shın mánisindegi sap tariyxıy shıǵarma sıpatında qaramaǵanımız benen de qaraqalpaqlar tariyxı haqqında jazılǵan eń dáslepki boljawlar sıpatında qarawımızǵa boladı. Berdaqtıń «Shejire»si tariyxıy derek sıpatında qabıl etilmewiniń sebebi, bull, negizinen, kórkem shıǵarma. Bizge málim bolǵanınday, kórkem shıǵarma tariyxıy temanı súwretlegende de ayırım fantaziyaǵa beriledi. Sol sebepten onda jazıwshı yaki shayırdıń fantaziyasınıń ústin bolıp ketiwi tábiyǵıy. Shayır bul shıǵarmanı jazarda kóbirek ańızlarǵa tiykarlanǵanlıǵı sezilip turadı. Degen menen
21
shıǵarmada tariyxıy faktlerde az emes, Demek, shayır bul shıǵarmanı jazbastan burın kóp ǵana tariyxıy kitaplar menen jaqınnan tanıs bolǵan.
Sonıń ushın da, ol bul shıǵarmasında óziniń kórgenin hám bilgenin, oqıǵanı menen esitkenlerin xatqa túsiredi.
Qullası, bul shıǵarma qaraqalpaq xalqınıń tariyxı ǵana emes, sonıń menen birlikte bárshe túrkiy xalıqlar tariyxı ushın da oǵada áhmiyetli bolǵan hújjet sanaladı. Basqa túrkiy tilles xalıqlar shejireleri sıyaqlı Berdaq ta óz «Shejire»sin payǵambarlar zamanınan baslap, XIX ásirdegi qaraqalpaqlar turmısı menen tamamlaydı.
Solay etip, ol qaraqalpaq xalqınıń eáslepki «Shejire»sin jazıp qaldıradı. Shayırdıń:
Berdimurat-xaqtıń qulı,
Sahrada ósken búlbili,
Bul Shejireni jılqı jılı,
Xalıqqa mashxur qılǵan eken,-
dep jazıwına qaraǵanda «Shejire» 1884-jılı jazılǵan.
Basqa túrkiy tilles xalıqlardıń Shejireleri sıyaqlı Berdaqtıń «Shejire»side payǵambarlar zamanınan baslanǵan. Bundaǵı eń baslı syujet
Adam Atadan baslanǵanı menen de payǵambarlar hám olardıń sahabalarınan baslanadı. Mısalı:
Gúl yuzleri shamshıw qamar, Ábiwbákir házireti Omar, Ospan, Áliy tórt sháriyar, Payǵambardıń yaranı eken.
Bunnan otız úsh mıń sahaba tarqalǵan bolıp, solardan eki sahaba Aral boylarına kelgen. Bul Ánes hám Málik saxaba bolıp, olardıń atları Shıǵıs tariyxshılarınıń miynetlerinde kóbirek ushıraydı. Ásirese, Ánes saxabanıń atı payǵambarlar «Hádim»leriniń hámmesinde de bar. Al, Málik hám onıń
22
ulı Razıshax Jańakentte xan bolǵan. Berdaq ta óz babasınıń tariyxın tap sol dáwirlerden baslaǵan. Mısalı:
Ánes, Málik-eki kishi, Payǵambardıń saxabası, Ánes qazaqtıń babası, Shundan
«alash» bolǵan eken.
Máliktiń ulı Razıshax,
Yashlıǵında qoydı ǵulpaq,
Kiygen eken qaraqalpaq,
Shundın «qalpaq» bolǵan eken.
Solay etip, Berdaq qaraqalpaqlardı Málik xannıń ulı Razıshaxtan tarqalǵan degen pikirge keledi. Bul jaǵday tariyxıy haqıyqatlıqqa ádewir jaqın.
«Shejire»degi bunnan keyingi syujet Mayqı biyden baslanǵan. Mayqı biy, shınında da, barlıq shejirelerde túrkiy xalqınıń atası sıpatında berilgen.
Al, Berdaqtıń kórsetiwi boyınsha Mayqı biy ózbektiń Jiyen degen balasınıń báybishesinen tuwılǵan bolıp, onnan Jayılxan, Seyilxan degen eki bala qalǵan. Seyilxannan Túrkmen, Jayılxannan Qońırat tuwıldı dep jorıydı. Ekinshi hayalı Sarnazdan Qıtay menen Qıpshaq, bunnan keyingi hayalınan Múyten menen Qıyat, al onnan keyingi hayalınan Keneges, Mańǵıt hám Teke Yawmıt tuwıladı deydi.
Berdaq solay dep aytadı da Mayqı biyden keyin ózbek, túrkmen, qaraqalpaq ajıralıp ketti degen sheshimge keledi. Yaki:
Múyten, Qońırat, Qıtay, Qıpshaq,
Keneges-Mańǵıt jipikdek,
Bári altı ruw qaraqalpaq,
Ózbekten ayrılǵan eken,-dep jazadı.
23
Bul pikir tariyxıy dereklerge ádewir sáykes keledi, sebebi qaraqalpaqlar XVI ásirde «Noǵaylınıń altı ullı ordası» dep te atalǵan. Bunnan keyin
«Shejire» niń syujeti jáne de ózgerip baradı. Sol zamanda Altın xan degen sháwketli patsha bolıp, ol bárshe xalıqlardı basqarǵan eken. Zayıbı peri bolıp onnan Almalı-Kórikli degen bir qızlı bolıptı. Óziniń basqa zúriyadı bolmaǵanı ushın onı bir bólmege qamap asıraǵan eken. Qız kúnge ashıq bolıp sonnan hámledar bolıp qalıptı. Bul jaǵdaydı qızdıń anası patshaǵa xabarlaǵan. Qáhári kelgen patsha qızdı altın sandıqqa salıp dáryaǵa taslatqan. Altın sandıq bir jerlerge ıǵıp kelgendeonı Tomawlı menen Shaban degen eki mergen kórip qaladı. Sońınan ekewi oylasıp Shaban sandıqtıń ózin alıwǵa, al Tomawlı bolsa ishindegi zatqa razı boladı. Solay etip, sandıqtıń bir mushınan atıp, onı jaǵaǵa jaqınlastırmaqshı boladı.
Berdaqtıń pikiri boyınsha Qıyat ruwınıń payda bolıwı da sol sandıqtıń ashılıwınan bolǵan. Mısalı, «Shejire»de:
Altın sandıq zıyat-dedi, Zárar kelse uyat dedi, Tuwrı atpa, qıya at,-dedi, Shunnan qıyat bolǵan eken.
Solay etip, sandıqtı jaǵaǵa shıǵarıp, ishin ashıp qarasa, ishinde ayıkúni tolǵan gúl júzli bir hámledar kelinshektiń otırǵanın kóredi. Bull, álbette, Shıǵıs
Shejirelerinde bayan etilgen Allanquwa haqqındaǵı hikayatqa oǵada tuwra keledi.
Al, «Shejire»niń Berdaq variantında Tomawlı Almalı-Kóriklini ózine nekelep aladı. Onnan «Kún perzenti» bolǵan Shıńǵıs xan, sońınan Bódenetay, Búrkeltay dep atalǵan balalar tuwılǵan.
Al, Mongol Shejirelerindegi Allanquwanıń úsh balası bolıp, onıń birewi
Shıńǵıs xan Kúnnen tuwılǵan edi. Sonıń ushın da Mongol shejireleri menen túrkiy shejireleri arasında da ádewir baylanıstıń bar ekenligi seziledi.
24
Berdaq bunnan keyin Shıńǵıstıń kóp ellerdiń ústinen ústemlik etken xan bolǵanın aytadı. Mısalı:
Qoydı, Qushbegi meterdi,
Shıńǵıs bekti xan kóterdi,
Mayqıǵa ıqtiyar berdi,
Xan atası bolǵan eken.
Mayqı, Qotan hám Ketbuǵa biyler awızeki ádebiyatta kóp ushırasqanı menen de jazba dereklerde onsha ushıraspaydı. Ásirese, Mayqı kóp dereklerde túrkiy xalıqlardıń babası sıpatında tán alınǵan. Sonıń ushın da, xalıq
«toqsan awız sózdiń túbiri Mayqı biy» dep biykarǵa aytpaǵan. Bul haqqında «Shejire» izertlewshileriniń pikirinshe: «Mayqı túrkiy xalıqlar babası bolǵanı ushın da oǵan mongol shejirelerinde úlken itibar berilmegen»-degen pikirler aytılǵan. Al, Berdaq óz «Shejire»sinde Mayqı biydi babası sıpatında tán aladı. Sonıń ushın da ol: Áweli babamız Mayqı biy,
Anıń uǵlı Jayılxan biy,
Jayılxan uǵlı Naǵaday,
Naǵaday uǵlı bolǵan eken.
Naǵaday biy jurt aǵası,
Jumlá Qońırattıń babası,
Otız uǵlınıń atası,
Uǵlı otız bolǵan eken,-dep jazadı.
Berdaq bunnan keyin jáne qaraqalpaq qáwimleriniń payda bolıw dáreklerin ilgeri súredi. Ol qaraqalpaqlardıń negizgi atlı qáwimi «Múyten, Qońırat, Qıtay, Qıpshaq, Keneges, Mańǵıt) Shıńǵıs xan dáwirinen burın payda boldı degen sheshimge kelgen.Hátte onıń pikiri boyınsha Shıńǵıs qurǵan Altın Ordanıń ózi de usı atlı qáwim tiykarında rawajlanǵan, sebebi Shıńǵıs xan qaraqalpaqlardıń eki arısın Ordanıń tiykarı sıpatında qaraǵan. Bul haqqında Berdaq «Shejire»sinde:
25
Qońırat taptı bir arısın,
Mańǵıt taptı bir arısın, Ózge aǵashtıń barısın,
Ózgelerge salǵan eken,- dep jazadı.
Demek, mámleketti arba dep esaplasaq, onı biriktiriwshi eki arıs, úlken
eki qáwim Qońırat penen Mańǵıtqa tiyisli bolǵan.
Ayırım tariyxshılar Qońırat penen Mańǵıttı mongol qáwimleri dep te ataydı. Negizinen alǵanda, bul atama túrkler arqalı mongollarǵa ótken, sebebi bul qáwim atamaları VIII ásirdegi túrkler arasında ushıraydı. Qaraqalpaqlardı
ruw sıpatında qáliplestirgen de usı eki qáwim bolıp esaplanadı. Al, bul eki
qáwimniń mongollar arasında sonshama abıroylı bolıp keliwiniń sebebi Noǵay
ámirge baylanıslı. Óytkeni noǵaydıń ózi de Mańǵıttan shıqqan. Ol Mańǵıt penen
Qońırattı biriktirgennen keyin barıp basqa qáwimler qosılǵan. Sonıń ushın da Altın Ordadaǵı kishi túrkiy mámleket Noǵaylı awqamın dúziwde qaraqalpaqlardıń eń baslı uytqısı bolǵanlıǵın da tán alıwǵa tuwra keledi.
Usınday sebeplerge kóre Berdaq óz «Shejire»sinde Qońırat penen Mańǵıt qáwiminiń qaraqalpaqlardıń qáliplesiwinde eń baslı orındı atqarǵanlıǵın
seziwge boladı. Mısalı:Qırıq adam bolıp jám boldı, yaki bolmasa:
Jayılxan uranlı Qońırat, Otız uǵıldıń zúriyadı eken,
yaki bolmasa Mańǵıt qáwiminiń payda bolıwı haqqında:
Teke, Kene, biri Mańǵıt,
Mańǵıt degen gúlli Mańǵıt,
Tek degen, Teke-Yawmıt,
Kene Mańǵıttıń tuwǵanı eken,- dep jazadı.
Bul jerde Berdaqtıń «Mańǵıt degen gúlli Mańǵıt» degen sózlerine
qaraǵanda da Mańǵıtlardıń Shıńǵıs xan tusında belgili bir xalıqqa
26
aylanıwların seziwge boladı. «Shejire» de bunnan keyin basqa da qáwimlerdiń payda bolǵanlıǵı haqqında sóz baradı. Biraq, Berdaq bull qáwimlerdiń hesh birewinde Shıńǵıs xan menen baylanıstırmaydı. Onıń pikiri boyınsha bull qáwimler Shıńǵıs xan zamanınan ádewir burın payda bolǵan Mayqı áwladları menen tutasadı, yaki bolmasa altı ulıs qaraqalpaq Mayqınıń balası Jayılxannan taralǵandegen pikirgne keledi.
Solay etip, ol hár bir qáwimdi payda etiwshi urpaq haqkında sóz etedi.
Mısalı, Qıtay-Qıpshaqlardıń payda bolıwı haqqında:
Sarnazdan tuwıldı Qıtaybek,
Qıtayı tonın qıldı jórgek,
Yane biriniń atı Shash,
Qıtay-Qıpshaq bolǵan eken.
Shash yash bala erke uǵlı, «Qıp» demeklik arab tili, Qıpshaqdur túrkiy mánisi,
Shunnan «Qıpshaq» bolǵan eken,-dep jazǵan bolsa, olardıń uranları haqqında:
Qıtaybek hám qoy jıynadı, Qoyı jáhánge sıymadı, Ullı tawlardı jayladı,
Ol Taw uran bolǵan eken.
Ipshaq hám yılqı jıynaydı,
Jelige qulın bayladı,
Qımız sabasın sayladı,
«Toqsaba» uran bolǵan eken,-dep jazadı.
Berdaq bunnan tısqarı «Shejire»sinde Múyten, Qıyat hám Keneges qáwimleriniń kelip shıǵıwı haqqında da bahalı pikirlerdi aytadı.
27
Bir zayıptan eki ul bolǵan, Múyten menen Qıyat bolǵan, Tuwǵan anası Arıwxan, Qıyatqa uran bolǵan eken. Múyten uranı Aqsholpan, Qıyat uranı Arıwxan, Mayqı biy Qońırat bolǵan,
Bárshesi qosılǵan eken.
Keneniń Mańǵıt aǵası,
Kene tentekdur inisi, Hár ish etse, kesdur isi, Ol Keneges bolǵan eken.
Qaraqalpaqlardıń basqa da qáwimleri, mi ne, us ıltı qáwim arqalı tarqaladı. Jáne bir tań qalarlıq hádiyse qaraqalpaq ruwları (toqsan altıǵa bólingen. Al áyyemgi Túrkm Shejireleri bolsa túrkiy qáwimleriniń ózi toqsan altıǵa bólinedi dep jorıydı. Bálki bull bir tosattan bolǵan hádiyse shıǵar. Sonda da bul kóp etnograflardı oylandıradı.
Qáytse de, Berdaq qaraqalpaq xalqınıń tiykarın quraǵan altı qáwimdi atap
ótedi de, bunnan keyin ruwlardıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı óz pikirlerin ortaǵa saladı. Ol ruwlardıń genealogiyasın (kelip shıǵıwı) hár bir qáwim arqalı bólip qaramastan geypara mayda ruwlardıń ózi de xalıq atamasın qáliplestiriwde xızmet atqaratuǵınlıǵı haqqında aytadı. Xalıqtı qáliplestiriwde eń baslı eki múshe, arbanaı tartatuǵın arıs Qońırat penen Mańǵıt bolǵanı menen onı biriktiriwshi bólekler haqqında da aytadı. Sol tiykardan qaraǵanda, hátte Qańlı hámmesinen de ústin turadı. Berdaqtıń táriyplewi boyınsha Qańlı sol arabanıń
(yaǵnıy mámlekettiń) ustası, xalıqtı biriktiriwge qatnasqan adam. Al, basqa ruwlar bolsa onıń bólekleri sıpatında xızmet atqaradı. Mısalı:
28
Shunda Qańlı usta boldı,
Qaǵır-soǵır arba qıldı, Shúyit eki shúyin saldı, Shundan shúyit bolǵan eken.
Berdaq bunnan keyingi qaraqalpaqlardıń ruwhám qáwim atamalarınıń hámmesin de Shıńǵısxan awladlarınan bolǵan xan, sultan hám biy atamalarınan izleydi. Onıń pikiri boyınsha xan áwladlarınıń tiykarı Shıǵıs hám Túrkiy xanlarınıń negizi de Shıńǵıs xannan tarqalǵan degen sheshimge keledi. Mısalı:
Shıńǵıs haslı kimnen boldı, Atası yoq kúnnen boldı, Aǵa sultan yarım xanlar,
Shıńǵıs xannıń zúriyadı eken.
Jánibek xan hám Janay xan,
Anıń uǵlı Toqtamısh xan, Qazaq ishinde Sultan xan, Shıńǵıs xannıń zúriyadı eken.
Biraq, solay bolsa da Berdaq qaraqalpaqlar «Shejire»sin Shıńgıs xannıń ózinen baslamaydı. Bálki Shıńǵıs xannıń aqılgóy keńesshileriniń biri bolǵan
Mayqı biyden baslaydı, yaǵnıy qaraqalpaqlardıń arǵı atası Mayqı biy, onnan
Jayılxan biy, onnan Naǵaday biy, Naǵaday ulı Qarabek, Qarabek uǵlı Jánibek hám Qallibek, Jánibek ulı Haydar, onıń ulı Álibek, Álibek ulı Aǵadil, onıń balası Bayádil.
Berdaqtıń aytıwı boyınsha mal-múlkti ayırıp tamǵa bastırıw dsol dáwirden qalǵan. Tamǵalı tártibindegi ruwlardıń kelip shıǵıwı da tap sol dáwirden qalǵan. Bull haqqında «Shejire»de:
Qolına basqan Qoldawlı,
Sanına basqan ashamaylı,
29
Juptan basqan Qostamǵalı,
Tamǵası qos bolǵan eken.
Ekkisi sawdager boldı,
Xannan jıǵalı xat aldı,
Shunnan xanjıǵalı boldı,
Sebebi shul bolǵan eken,-dep aytıladı da, bunnan keyin Aǵadil ulı Tolıbay, Tolıbay ulı Sarıbay, Sarıbay ulı Bádik, Bádik ulı Bazar Ǵulpaq, Bazar
Ǵulpaq ulı Tomaylar haqqında sóz boladı da, bul dáwirde payda bolǵan ayırım ruwlar haqqında da pikir bildiriledi. Mısalı:
Tomay elshi darqan boldı,
Báybishesi bes ul tuwdı,
Besewi de kóse boldı,
Beskempir atanǵan eken.
Berdaq bunnan keyin Xojageldi, Xangeldi, Jangeldi, Sultan biylerdiń atın ataydı da, birden Xangeldiniń ulı Qarabas, onıń ulı Eshniyaz, Eshniyaz ulı Oraz atalıq yaki Sultannıń ulı Aydos, Maybas-dep birden XIX ásirge kelip qaladı.
Shıńǵıs xan zamanınıń XIII ásir ekenligin esapqa alǵanda, Berdaqtıń bes
ásir ishinde bolıp ótken tariyxtı qısqa bergenligine gúman tuwdırmaydı.
Onıń ústine Berdaq kórsetken biylerdiń ismleriniń kópshiligide tariyxta onsha iz qaldırmaǵan. Tariyxıy derek, tiykarınan qaraǵanda belgili qáwim biylerinen asıp kete almaydı. Hátte tariyxtıń ózi tán alǵan Noǵay, Orıs, Oqqas, Muwsa hám Ormanbetlerdiń de atı atalmaydı. Berdaq ayırım ruwlardıń arǵı basın tolıq aytıp, olardı Shıńǵıs xan zamanı menen jaqınlastıradı. Mısalı:
Bayádilden Ashamaylı,
Haydar ulı Qostamǵalı,
Qáńdekli bán Qoldawlı,
Enshisin bir alǵan eken.
30