MD hám PQJ / Berdaqtıń Shejire shıǵarmasın dástúriy hám jańa pedtexnologiya usılları tiykarında oqıtıw máseleleri

Tema: Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasın dástúriy hám jańa pedtexnologiya usılları tiykarında oqıtıw máseleleri

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı

Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası

2015-2016 oqıw jılı

Pitkeriwshi: Sh.Adılova

Ilimiy basshı: f.i.k. A.Utambetova

«Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasın dástúriy hám pedtexnologiya usılları tiykarında oqıtıw máseleleri» atamalı pitkeriw qánigelik jumısınıń avtorlıq annotaciyası

Temanıń aktuallıǵı:

Búgingi kún oqıtıw processiniń tiykarǵı talaplarınıń biri óz betinshe erkin pikirley alatuǵın bárkamal áwladtı tárbiyalaw bolıp tabıladı. Sebebi óziniń erkin pikiri bar insan ǵana óz watanın, óz ideyaların, ózi ushın muqaddes bolǵan túsiniklerdi qorǵay aladı hám oǵan sadıq bolıp qala aladı.

Usı pazıyletlerdi tárbiyalawda tálim processinde, ol ulıwma bilim beretuǵın orta mektep boladı ma, joqarı oqıw ornı boladı ma, oqıtılatuǵın hár bir pán óziniń ayrıqsha ornın iyeleydi. Sol pánlerdiń ishinde, ásirese, insannıń ruwxıy jetilisiwinde ayrıqsha orın iyeleytuǵın, onıń joqarı ideyalarǵa qaray umtılıwın támiynleytuǵın pánlerdiń biri ádebiyat bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti I.A.Karimov: «Ádebiyat, kórkem sóz óneri ázelden xalıq qálbiniń kórinisi, haqıyqat hám ádillik jırshısı bolıp kelgen»1- degen pikirlerdi aytadı. Usı kóz-qarastan qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwǵa ayrıqsha itibar beriliwi kerek dep oylaymız.

«Shejire»-tek ǵana ruwhıy-kórkem miyras bolıp qoymastan, teńi-tayı joq biybaha tariyxıy estelik te bolıp tabıladı. Al, «tariyx sabaqları bolsa insandı sergeklikke sharlaydı», «insan ushın tariyxtan ayrılıw ómirden júdá bolıw degen sóz», «ózligimizdi ańlaw tariyxtı biliwden baslanadı» 2.

Usı kóz-qаrаstаn аlıp qаrаytuǵın bоlsаq ulıwmа bilim bеrеtuǵın mektеplerde Bеrdaq shаyır dórеtpeleriniń ishinde «Shеjire» dástаnınıń úyrеniliwi mаqsеtke muwapıq, sebebi, usınday shıǵarmalar arqalı biz keleshegimizdiń tayanıshı bolǵan perzentlerimizdiń ózligin ańlawǵa, xalqınıń tariyxın, ótmishin úyreniwge múmkinshilikler jaratıp beremiz. Álbette, bul biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń aktuallıǵın belgileydi.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları

Pitkeriw qánigelik jumısımızda tiykarınan qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń talantlı wákili Berdaq shayır dóretpeleriniń ulıwma bilim beriw

1 Karimov I.A.Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh, T.,2008, 136-b

2 Karimov I.A. Asarlari. -Toshkent: Wzbekiston, 2000. T.7. B.136, 139-140.

3

mekteplerinde oqıtıwı, atap aytqanda shayırdıń «Shejire» shıǵarmasınıń oqıtılıwı máselesin úyreniwdi maqset etip qoydıq.

Usı maqsetke erisiw ushın tómendegishe wazıypalardı orınlawımız tiyis: -birinshiden, Berdaqdıń «Shejire» shıǵarmasınıń qaraqalpaq ádebiyattanıw

iliminde izertleniwi;

-ekinshiden, Berdaqdıń «Shejire» shıǵarmasın dástúriy sabaqlar arqalı oqıtıw;

-úshinshiden, Berdaqdıń «Shejire» shıǵarmasın interaktiv metodlar tiykarında oqıtıw;

Izertlew obekti

Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń talantlı wákili Berdaq Ǵarǵabay ulınıń «Shejire» dástanın ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıtıw menen baylanıslı másele pitkeriw qánigelik jumısımızdıń izertlew obekti bolıp tabıladı.

Izertlewdiń jańalıǵı

Pitkeriw qánigelik jumısımızda Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasın ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıtıwda dástúriy hám aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıw máselesi úyreniledi, bul ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń qaraqalpaq klasslarınıń segizinshi klasslarında úyreniliwi názerde tutılǵan Berdaq shayırdıń «Shejire» shıǵarmasın oqıtıwda búgingi kún talaplarına sáykes oqıtıw metodları tiykarında sabaqlardıń modulin jaratıw jumıstıń jańalıǵın belgilep beredi.

Izertlew metodları

Jumıstı tayarlaw barısında tiykarınan baqlaw metodı, analitikalıq tallaw metodı, metodikalıq tájiriybelerdi tallaw metodları qollanıldı.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń qurılısı

Pitkeriw qánigelik jumısı kirisiw, tiykarǵı úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen turadı.

4

Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasın dástúriy hám pedtexnologiya usılları tiykarında oqıtıw máseleleri

MAZMUNÍ

Kirisiw……………………………………………………………………........

úyreniw..........................................................................................................

Juwmaq…..……………………………………………………………............

Ádebiyatlar…………………….......................................................................

5

KIRISIW

Ózbekstan Respublikasınıń óz ǵárezsizligine erisiwi ózligimizdi ańlaw, milliy qádriyatlardıń qádirine jetiw usaǵan áhmiyetli mashqalalardı úyreniwge, násiyatlawǵa hám ruwxıy dúńyamızdı keń rawajlandırıwǵa jol ashıp berdi. Sebebi, xalqımızdıń tariyxtaǵı ornın anıqlaw, onıń bay ruwxıy, mádeniy-ádebiy miyrasların házirgi ilim jetiskenlikleri kontekstinde izertlew hám onı keleshektegi áwladqa úyretiw búgingi kúnniń tiykarǵı wazıypalarınıń biri bolıp esaplanadı.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimovtıń durıs аtаp

кórsеtkenindey «Biz milliy mánаwiyattı hár tárеpleme rаwаjlаndırıw másеlesin óz aldımızǵа tiykarǵı wаzıypa etip qoyar ekenbiz, búgingi kúnde mánawiyatımızdı qáliplestiretuǵın hám oǵan tásir etetuǵın barlıq faktor hám

ólshemlerdi tereń tallap, olardıń bul boyınsha qanday orın tutatuǵınlıǵın jaqsı ańlap alıwımız maqsetke muwapıq boladı»3.

Bul оrında Bеrdaqtıń «Shеjire» shıǵаrmasıniń аyrıqshа áhmiyetke iye

еkenligin аtap ótken оrınlı. Sebebi, Berdaq óziniń «Shejire» dóretpesinde xalqımız tariyxın tuwısqan turkiy xalıqlar tariyxı menen tıǵız baylanısta sóz etip:

«Búlgen el qaraqalpaq boldı,

Qırılsa da urpaq boldı»4, - dep, xalqımızdı «kúl bolıp qalsa da, qáddine kele beretuǵın Feniks qudayına usatıp, onıń tózimli hám

óziniń ózligin joǵaltpaytuǵın xalıq ekenligin kórsetedi»5.

Berdaq dóretiwshiligine, sonıń ishinde «Shejire» shıǵarmasına tán usınday sıpatlı belgiler waqtında pútkil awqam, hátteki dúńya ádebiyatı kóleminde joqarı bahalandı. Máselen, zamanımızdıń ullı jazıwshısı Shıńǵıs

Aytmatov Berdaqtıń dóretiwshilik ullılıǵına, onıń dóretiwshiligindegi xalıqshıllıq sıpatlarǵa: «qarapayım xalıqtıń óz awzınan shıqqan sózlerinen

3Karimov I.A. Joqarı mánáwiyat – jeńilmes kúsh. -Toshkent: Mánaviyat, 2008. B.29.

4Berdaq. Tańlamalı shıǵarmaları. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1987. B.133.

5Bazarbaev J. Xalqımız ullı Berdaq názerinde / Erkin Qaraqalpaqstan. -Nókis, 2006, 7-dekabr, -№147 (18361).

6

kórkem dúńya jaratıwǵa erisken shayır»6 dep joqarı baha bergen bolsa, belgili rus ilimpazı Zoya Kedrina: «Berdaqtıń ullılıǵın «onıń tek xalıqqa xızmet etkenliginde, bılayınsha aytqanda, xalıqtan shıqqanlıǵında ǵana emes, al

Berdaqtıń ózi qaraqalpaq xalqı ekenliginde. Berdaq – xalıqta, xalıq – Berdaqta»7 dep ádil bahalaydı. Ulıwma, kópshilik ádebiyatshılar Berdaq shıǵarmaların, ásirese «Shejire» dóretpesin kórkem shıǵarma dew menen bir qatarda tariyx dep te qabıl etedi. Bul pikir tariyx ilimi tárepinen de tolıq maqullawın tapqan. Atap aytsaq, akademik S.K.Kamalov «Berdaq

«Shejire»sinde xalıq ápsanaları tiykarında birinshi ret qaraqalpaqlardıń tariyxın dúziwge umtıldı»8 dep, onıń «Shejire»siniń kórkem shıǵarma bolıwı menen bir qatarda, úlken tariyxıy estelik ekenligin de atap ótedi. Haqıyqatında da, «Shejire»-tek ǵana ruwhıy-kórkem miyras bolıp qoymastan, teńi-tayı joq biybaha tariyxıy estelik te bolıp tabıladı. Al, «tariyx sabaqları bolsa insandı sergeklikke sharlaydı», «insan ushın tariyxtan ayrılıw ómirden júdá bolıw degen sóz», «ózligimizdi ańlaw tariyxtı biliwden baslanadı» 9.

Usı kóz-qаrаstаn аlıp qаrаytuǵın bоlsаq ulıwmа bilim bеrеtuǵın mektеplerde Bеrdaq shаyır dórеtpeleriniń ishinde «Shеjire» dástаnınıń úyrеniliwi mаqsеtke muwapıq, sebebi, usınday shıǵarmalar arqalı biz keleshegimizdiń tayanıshı bolǵan perzentlerimizdiń ózligin ańlawǵa, xalqınıń tariyxın, ótmishin úyreniwge múmkinshilikler jaratıp beremiz. Álbette, bul biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń aktuallıǵın belgileydi.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları

Pitkeriw qánigelik jumısımızda tiykarınan qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń talantlı wákili Berdaq shayır dóretpeleriniń ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıtıwı, atap aytqanda shayırdıń «Shejire» shıǵarmasınıń oqıtılıwı máselesin úyreniwdi maqset etip qoydıq.

Usı maqsetke erisiw ushın tómendegishe wazıypalardı orınlawımız tiyis:

6Berdaq haqqında sóz. -Nókis: Qaraqalpaqstan, 1987. B.77.

7Sonda. B.79.

8Kamalov S.K. Karakalpaki v XVIII-XIX vekax. –Tashkent: Fan, 1968. S.163.

9Karimov I.A. Asarlari. -Toshkent: Wzbekiston, 2000. T.7. B.136, 139-140.

7

-birinshiden, Berdaqdıń «Shejire» shıǵarmasınıń qaraqalpaq

ádebiyattanıw iliminde izertleniwi;

-ekinshiden, Berdaqdıń «Shejire» shıǵarmasın dástúriy sabaqlar arqalı oqıtıw;

-úshinshiden, Berdaqdıń «Shejire» shıǵarmasın interaktiv metodlar tiykarında oqıtıw;

Izertlewdiń jańalıǵı

Pitkeriw qánigelik jumısımızda Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasın ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıtıwda dástúriy hám aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıw máselesi úyreniledi, bul ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń qaraqalpaq klasslarınıń segizinshi klasslarında úyreniliwi názerde tutılǵan Berdaq shayırdıń «Shejire» shıǵarmasın oqıtıwda búgingi kún talaplarına sáykes oqıtıw metodları tiykarında sabaqlardıń modulin jaratıw jumıstıń jańalıǵın belgilep beredi.

Izertlew metodları

Jumıstı tayarlaw barısında tiykarınan baqlaw metodı, analitikalıq tallaw metodı, metodikalıq tájiriybelerdi tallaw metodları qollanıldı.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń qurılısı

Pitkeriw qánigelik jumısı kirisiw, tiykarǵı úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen turadı.

8

I BAP Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasınıń izertleniw hám baspada

járiyalanıw máselesi

Bеrdaqtıń ómiri hám dórеtiwshiligi, оnıń lirikalıq hám dástаnlıq shıǵаrmаları, Bеrdaq hám tuwısqаn хаlıqlar ádеbiyatı, Bеrdaqtıń аyırım shıǵаrmаlаrı bоyınshа qараqаlpаq ádеbiyattanıw iliminde bir qаtаr аrnаwlı ilimizertlew jumısları islenip, monografiyalar jazılǵаn. Аtap аytsaq, N. Dáwqaraev, I. Saǵitov, А’.Paxratdinov, М.Nurmuxamedov, А.Murtazaev, А.Pirnazarov,

B.Qurbanbaev, Q.Járimbetov, Q.Turdıbаеvlardıń10 аlıp bаrǵаn ilim izertlew jumıslаrı usındаy sıpаttаǵı ilimiy miynеtler bоlıp tаbılаdı.

Bеrdaq hаqqındаǵı bul izеrtlеwlerdiń hámmesinde de Bеrdaqtıń «Shеjire» dórеtpesi аrnаwlı sóz еtilmedi desek boladı. Теk filologiya ilimleriniń dоktorı, professor А’.Paxratdinov óziniń bir qаtаr miynetlerinde Berdaqtıń «Shеjire»sine аyrıqshа dıqqаt аwdаrdı11. Biraq, bul jumıslar dа Bеrdaq «Shеjire»si bоyınsha аrnawlı izertlewler еmеs еdi.

Berdaq «Shejire»sine arnawlı izertlew jumısı kóz-qarasınan pikir júritetuǵın bolsaq, Berdaq «Shejire»siniń eń dáslepki jıynalıw, bastırılıp shıǵarılıw dáwiri XX ásirdiń bas gezlerine tuwra keledi12.

Usı ásirdiń 30-jıllarınan baslap «Shejire» haqqında dáslepki ilimiy pikirler de bildirile baslandı. Mısalı, «Shejire»niń dáslepki izertlewshileriniń biri bolǵan N.Dáwqaraev óziniń «Berdaq shayır» atlı kitapshasında

10 Dáwqaraev N. Berdaq shayır. –Nókis: QQMB, 1950. B.50. Usı avtor. Shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı. –

Nókis: Qaraqalpaqstan, 1979. T.III. B.360; Saǵitov I. Berdaq – уллı патриот шайıр. –Nókis: QQMB, 1943; Usı avtor. Berdaqtıń tvorchestvosı. –Nókis: QQMB, 1958; Usı avtor. Saҳra bүlbili. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1974.

B.340. Usı avtor. Qaraqalpaq xalqınıń ullı demokrat shayırı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1977. B.40; Paxratdinov Á. Qaraqalpaq shejiresi. –Nókis: NMU baspası, 1984.-B.72; Usı avtor. Berdaq shayırdıń dástanlıq shıǵarmaları. – Nókis: Qaraqalpaqstan, 1987. B.344; Usı avtor. Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynalıw, basıp shıǵarılıw ҳám izertleniw tariyxınan. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1990. B.200; Usı avtor. Berdaq shayır dóretiwshiliginiń geypara máseleleri. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2003; Usı avtor. Berdaq shayırdıń kórkemlik dүńyası. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2007. B.112; Nurmuxamedov M. Berdaq–qaraqalpaq xalqınıń ullı shayırı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1989. B.40;

Murtazaev A. Berdaqtıń «Aqmaq patsha» poeması. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1979. B.100; Usı avtor. Berdaq shıǵarmalarında zamanagóylik ҳám sheberlik. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1993; Pirnazarov

A. Berdaq shıǵarmalarında qollanılǵan dóretiwshilik usıllar. –Nókis: Bilim, 1998. B.148; Qurbonboev B. Berdaq ijodi va wzbek adabiyoti. –Toshkent: Fan, 1982. B.116; Járimbetov Q. Berdaqtıń násiyatları – biziń ruwxıy dúńyamız. -Nókis, 1998; Usı avtor: XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı.

-Nókis: Bilim, 2004; Turdıbaev Q. Didaktikalıq shıǵarmalar – ruwxıy ǵáziynemiz. –Nókis: Bilim, 2009.

11Paxratdinov Á. Qaraqalpaq shejiresi. Nókis: NMU baspası, 1984; Usı avtor. Berdaqtıń dástanlıq shıǵarmaları. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1987. B.344.

12Protokolı Zased. i soobsh. Zakaspiyskogo krujka lyubiteley arxeolog i istor. Vostoka. -Ashxabad, 1917,

Vıp.4.

9

«Shejire» poemasına qısqasha toqtap, onıń tariyxıy tiykarların ashıp beriwge háreket etti. Solay etip, ilimpaz Berdaqtıń bul «Shejire» arqalı óz xalqınıń tariyxın islep shıǵıw ushın birinshi bolıp qolına qálem alǵan qaraqalpaq zıyalısı ekenligin dástiyarlı dálillep berdi13.

N.Dáwqaraev penen bir qatarda usı 30-50-jıllarda «Shejire»ni jıynap, bastırıp shıǵarıwǵa hám izertlewge belsene qatnasqan ilimpazlardıń biri I.Saǵitov boldı14. Bul ilimpaz da I.A.Belyaev jazıp alǵan «Shejire»ni N.Dáwqaraev tastıyıqlaǵanınday «Bul shıǵarma (I.A.Belyaev jazıp alǵan

«Shejire») óziniń mazmunına qaraǵanda Berdaqtıń «Shejire» poemasınıń bir bólimi»15 dep kórsetedi.

Degen menen, bul eki ilimpazdıń izertlewlerinde de Berdaqtıń «Shejire» dóretpesiniń dáslepki jazıp alınıwı hám baspa kóriwi waqtı 1913 hám 1916-jıl dep negedur qáte kórsetiledi Usı fakt 60-jıllardıń baslarına, hátteki 80-jıllardıń ortalarına shekem qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde sol 30-40- jıllardaǵı nadurıs maǵlıwmatlar halında bir izertlewden ekinshi izertlewge hesh oylap kórilmesten qáte paydalanılıwın dawam etti.

Joqarıda atap ótken ayırım qáte-kemshiliklerdi aytpaǵanda, XX ásirdiń 30- 50-jıllarında Berdaqtıń «Shejire» dóretpesin jıynaw, bastırıp shıǵarıw, izertlew máseleleri boyınsha dáslepki iri hám isenimli adımlar atlandı. Bul, birinshiden, ilimpazlarımızdıń I.A.Belyaev jazıp alǵan «Shejire»ni Berdaq

«Shejire»si dep tastıyıqlawlarında kórinse, ekinshiden, usı ásirdiń 40jıllarınan baslap (1956-jılǵı toplamına kirmey qalǵanın aytpaǵanda) Berdaq

«Shejire»siniń úziliske túspey sistemalı basıp shıǵarılıp barılıwında16 hám ayırım ilimiy pikirlerdiń bildirile baslawında ayqın kózge taslanadı.

60-80-jıllar qaraqalpaq ádebiyattanıwında Berdaqtanıw iliminiń jańa etapı bolıp tariyxqa kirdi. Bul jıllarda Berdaq dóretiwshiligi tek ádebiy-

13Dáwqaraev N. Berdaq shayır. -Nókis: Qarakalpaq mámleketlik baspası. 1950. B.7.

14Saǵitov I. Berdaq – ullı patriot shayır. -Nókis: QQMB, 1943.

15Saǵitov I. Berdaqtıń tvorchestvosı. -Nókis: QQMB, 1958. B.18

16Qarańız: Berdaq «Shejire» (jazıp alǵan Q.Ayımbetov, O.Kojurov, baspaǵa tayarlaǵan N.Dáwqaraev)/ Qaraqalpaq awız ádebiyatınıń úlgileri. -Tórtkúl: QQMB, 1940. T.2; Shejire /Berdaq shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı. - Tórtkúl: QQMB, 1941~ Shejire./Berdaq shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı. –Tórtkúl: QQMB, 1950.

10