MD hám PQJ / Berdaq Ǵarǵabay ulınıń Amangeldi, Ernazar biy, Aydos biy dástanların interaktiv usılda oqıtıwdıń metodikası

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

QARAQALPAQ TILI HÁM ÁDEBIYATÍ FAKULTETI «QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ KAFEDRASÍ»

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı tálim baǵdarınıń 4b-kurs studenti Abatov D.

PITKERIW

QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Teması: «Berdaq Ǵarǵabay ulınıń Amangeldi, Ernazar biy, Aydos biy dástanların interaktiv usılda oqıtıwdıń metodikası»

1

JAQLAWǴA RUQSAT BERILDI:

Pitkeriw qániygelik jumısın orınlawshı Abatov D.

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Abatov Dáwrannıń qánigelik pitkeriw jumısına

«» ball qoyılsın

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

JOBASÍ

1. Kirisiw.

IBap. Berdaq Ǵarǵabay ulınıń ómiri hám dóretiwshiligin oqıtıw metodikası.

II Bap. Berdaqtıń tariyxıy Aydos biy, Ernazar biy, Amangeldi dástanların klaster usılında oqıtıwdıń metodikası

III Bap. Berdaqtıń tariyxıy dástanların oqıtıwda eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıw usılları.

IV Juwmaq.

V Paydalanılǵan ádebiyatlar.

3

ANNOTACIYA

Tiykarınan jumısımızda ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde jańa yaǵnıy eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalarda oqıtıwdıń usılları boyınsha alıp barıwdıń jolların izlestirgenbiz. Onda «Interaktiv» metodlardan qalay paydalanıwdıń usılların úyrengenbiz. Jáne «Aqıl hújimi», «Oyın texnologiyaları», «VVV» usılı yaǵnıy (Bilermen), (Bilgim keledi), «Bilip aldım», «Prezentaciya» hám taǵı basqa usınday pedagogikalıq texnologiyalarǵa baylanıslı jańa usıllardan paydalanıw jolların úyrendik.

Ulıwma alǵanda biz jumısımızda pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanǵanda oqıwshılarǵa qanday dárejede túsinikli boladı degen maqsette sabaq ótip kórdik hám juwmaǵında maqsetke say ekenligin mámleketlik praktika dawamında sonıń gúwası boldıq. Sonlıqtan da meniń pikirim boyınsha búgingi kún talapları barlıq oqıw orınlarında pedagog kadrlar eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalarda sabaq ótip, onı rawajlandırıp, respublikanıń barlıq oqıwshıları úlgi alarlıq dárejede úgit-násiyatlaw maqsetke muwapıq boladı dep esaplayman.

Talaba: D.Abatov

4

KIRISIW

Temanıń aktuallıǵı: Prezidentimiz I.A.Karimov aytqanınday: «Insandı, onıń ruwxıy dúnyasın ashatuǵın jáne bir qúdiretli qural bar, ol da bolsa sózdiń qúdireti, kórkem ádebiyat bolıp tabıladı».1

Qaraqalpaq ádebiyatı xalqımızdıń uzaq hám bay tariyxın, hár qıylı úrp-

ádetlerin, xarakterin, qaharmanlıq islerin túrli obrazlar menen bergen. Ullı klassik shayırlarımız Kúnxoja, Berdaq, Ájiniyaz, Ótesh h.b. xalıq tariyxına baylanıslı hár qıylı obrazlardı joqarı kórkemlikte jaratqan. Máselen, Kúnxojada miynetkesh xalıq obrazı, Ájiniyazda Watandı súyiwshi azamat obrazı, Berdaqta óz eli, xalqı ushın xızmet etken, xalıq mápi, erkinligi ushın qurban bolǵan qaharmanlar obrazı kórkem sáwlelengen. Mısalı Berdaqtıń «Amangeldi» poemasında qaraqalpaq xalqınıń ar-namısı ushın qurban bolǵan Asan biy, xalıq kegin alıwshı Amangeldi batır, «Aydos baba» poemasında Xiywa xanınıń zorlıǵına kónbegen, oǵan qarsı shıqqan Aydos biy, «Ernazar biy» poemasında xalıq-azatlıq gúresine basshılıq etken Ernazar biy obrazları ádebiyatımızdaǵı joqarı dárejede kórkem jaratılǵan qaharmanlıq obrazlar. Bul obrazlar qaraqalpaq xalqı tariyxınıń eń awır, eń sınaqlı waqıyaların sáwlelendiredi.

Qaraqalpaq xalqınıń awızeki dóretpeleri de qaharmanlıq obrazlarǵa kútá bay. Kóp sanlı erteklerde, ápsanalarda, ańızlarda, xalıq qosıqlarında el-xalıq mápi, onıń keleshegi ushın gúresken batırlar obrazı sheber jaratılǵan. Mısalı, «Ormambet biy» tolǵawında Ormambet obrazı, Aydos biy, Ernazar biy haqqında ańızlarda Aydos, Ernazar obrazları

5

xalıq dóretiwshiligindegi qaharmanlıq obrazdıń eń jaqsı úlgileri bolıp tabıladı. Bul xalıq batırları ullı maqsetler ushın, yaǵnıy qaraqalpaq xalqınıń erkinligi, ǵárezsizligi ushın óz ómirlerin pidá etip jasaydı, xalıq ushın qıyın momentlerde óz janların qurban etedi. Sonıń ushın da bul batırlardıń obrazları xalıq yadında, xalıq júreginde máńgi jasaydı. Olar xalıq azatlıǵı ushın gúrestiń úlgileri bolıp qala beredi.

Qaraqalpaq ádebiyatında qaharmanlıq obraz jaratıw dástúri ásirese XX ásirde keń hám kúshli rawajlandı. Qaraqalpaq xalıq qaharmanlıq dástanları «Alpamıs» (N.Dáwqaraev), «Qırıq qız» (Á.Shamuratov, I.Yusupov) tiykarında usı atamalardaǵı dramalıq shıǵarmalar dóretildi. Olarda xalıq qaharmanları Alpamıs, Gúlayım, Sárbinaz, Otbasqan, Arıslan obrazları dóretilip, olar 40-50- 60-jıllardaǵı qaraqalpaq saxnasınıń eń aǵla obrazları boldı hám ádebiyatımızdıń obrazlar dúnyasın bayıttı.

Batırlıq obrazlar XX ásirdegi qaraqalpaq romanlarında ayrıqsha pát hám kórkemlik kúsh penen rawajlandı. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń

«Maman biy» ápsanası romanı 60-70-jılları qaraqalpaq ádebiyatında hám Orta Aziya xalıqları ádebiyatlarında elewli waqıya boldı. Romanda XVIII ásirde jasaǵan belgili tariyxıy adam, qaraqalpaq xalqınıń milliy azatlıǵı, erkinligi ushın janın qurban etken gúressheń Maman biy obrazı sáwlelengen. Maman biy óz xalqınıń táǵdiri ushın gúresedi, kúyip-janadı, qaharmanlıq isler isleydi. Sonıń ushın da onıń obrazı qaharmanlıq obraz qatarına jatadı.

T.Qayıpbergenovtıń «Túsiniksizler», «Baxıtsızlar» romanlarında xalıq batırları Aydos biy, Ernazar biy obrazları qaharmanlıq obrazlar

6

sheńberinde jaratılǵan. Olardıń oy-pikirleri, maqset-tilekleri, isháreketleri, batırlıq isleri xalıq ideyalınan, arzıw-ármanlarınan kelip shıǵadı. Sonlıqtan da olardıń obrazları xalıq qaharmanları tuwralı túsiniklerge sáykes keledi. Bul úsh roman birlestirilip «Qaraqalpaq dástanı» degen roman-epopeyanı payda etti.

Qaharmanlıq obraz jaratıw dástúri XX ásirdiń 80-jıllarında dawam etti. Belgili jazıwshı hám alım K.Mámbetovtıń «Posqan el» dilogiyası payda boldı.

Onda XV-XVI ásirlerde Edil-Jayıq dáryaları boylarında jasaǵan qaraqalpaqlardıń tragediyalıq jaǵdayları, jawgershilik sebebinen xalıqtıń shubırıp posıwı, daǵdarıslı zamanlar sáwlelengen, tragediyalıq jaǵdaylarǵa, sezimlerge tolı obrazlar jaratılǵan. Romanda xalıq táǵdiri ushın gúresken Ismayıl sultan hám Ormambet biy obrazları qaharmanlıq obrazlar talapları menen jaratılǵan. Ormambet biy tuwralı xalıq tolǵawlar, jırawlar jaratqan. Bul jaǵday Ormambet biydiń xalıq tárepinen súyiwshilikke, úlken húrmet-izzetke iye bolǵanınan dárek beredi.

XX ásirdiń aqırında 1991-jıldan baslap xalqımız mámleketlik ǵárezsizlik aldı. Jazıwshılarımız ótmish tuwralı, tariyx hám tariyxıy sharayatlar, tariyxıy shaxslar tuwralı erkin pikirlewge, erkin jazıwǵa múmkinshilik aldı. Usınday unamlı tariyxıy sharayatlardıń jaratılıwına baylanıslı xalqımızdıń ótmishine, tariyxına, onıń tariyxıy adamlarına jańasha kóz-qaraslardan jantasıp, jańa obrazlar, sonıń ishinde qaharmanlıq obrazlar jaratıwǵa imkaniyatlar aldı. XX ásirdiń sońǵı on jıllıǵında burın ádebiyatta sóz bolǵan tariyxıy shaxslar Aydos biy hám Ernazar biylerdiń jańa obrazları jaratıldı. T.Qayıpbergenovtıń «Aydos baba» (yamasa mıń tillaǵa bahalanǵan gelle), T.Allanazarovtıń «Aydos

7

baba» (1995), A.Ótálievtiń «Ernazar biy» tragediyalarında xalıq batırlarınıń obrazları jańa túsinikler tiykarında dúzilgen. Bul keltirilgen shıǵarmalardıń barlıǵı qaraqalpaq ádebiyatında qaharmanlıq obraz jaratıwdıń belgili bir dástúrleri bar ekeninen gúwalıq beredi.

Qaraqalpaq ádebiyatannıw iliminde qaharmanlıq obraz hám onıń kórkemestetikalıq qásiyetleri hám tariyxı tuwralı arnawlı ilimiy miynetler joq, biraq batırlar, qaharmanlar obrazlarınıń dástanlarda, poemalarda, romanlarda, dramalıq shıǵarmalarda jaratılıwı tuwralı bir qatar miynetlerde aytıladı. Mısalı,

«Qaraqalpaq xalqınıń qaharmanlıq eposı» (1962), Q.Maqsetovtıń «Qaraqalpaq eposı» (Tashkent, 1977), «Qırıq qız» dástanınıń poetikası,

J.Xoshniyazovtıń «Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı», «Alpamıs»,

K.Allambergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı», «Edige», J.Nizamatdinovtıń «Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı «Er Shora» (Kandidatlıq dissertaciya, 2000 j.) h.t.b. bir qatar miynetler payda boldı. Olarda xalıq batırlarınıń isháreketleri, batırlıq isleri, eldiń awızbirshiligi ushın gúresi, sırtqı dushpanlar menen ayqasta kórsetken mártligi onıń obrazın jaratıwdaǵı tiykarǵı motivler ekenligin faktler hám materiallardı tallaw tiykarında kórsetiledi.

XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında xalıq batırı obrazınıń jaratılıwı tuwralı da ayırım miynetlerde aytılǵan. Olardan N.Dáwqaraevtıń «Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı» (1971), I.Saǵıytovtıń «Sahra

búlbili» (1964), A.Murtazaevtıń «Berdaqtıń sheberligi» (doktorlıq

dissertaciya, 1993), Á.Paxratdinovtıń «Berdaqtıń

8

dástanlıq shıǵarmaları» (1987), Q.Yusupovtıń «Qaraqalpaq ádebiyatında Aydos biy obrazı» (kandidatlıq dissertaciya, 2002) miynetlerin atap ótiwge boladı. Bul atap ótilgen jumıslarda Berdaqtıń «Amangeldi», «Aydos baba», «Ernazar biy» poemalarındaǵı qaharmanlıq obrazlarǵa toqtap ótiledi, olardıń qalay jaratılǵanı tuwralı sóz etiledi.

T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasındaǵı xalıq batırları Maman biy, Aydos biy, Ernazar biy obrazları tuwralı dı bir qatar miynetlerde belgili dárejede toqtap ótilgen. Ádebiyatshılar J.Narımbetovtıń «Karakalpakskiy roman» (1974), Q.Sultanovtıń

«Qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıw jolları», P.Nurjanovtıń «Sveryaya s narodnoy pamyatyu», H.Ótemuratovanıń «Qaraqalpaq tariyxıy romanlarınıń poetikası» (1997) monografiyalarında hám bir qatar maqalalarda joqarıda aytılǵan tariyxıy adamlar obrazlarınıń estetikalıq belgileri, atap aytqanda qaharmanlıq belgileri de kórsetip ótiledi. Bul atap ótilgen miynetler qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde qaharmanlıq obrazdı ilimiy tallaw boyınsha azlı-kópli tájiriybelerdiń bar ekenin kórsetedi. Biraq qaraqalpaq ádebiyatında qaharmanlıq obraz kútá kóp shıǵarmalarda jaratılǵan. Biz bunı joqarıda atap óttik hám onıń úyreniliw jaǵdayların da kórip óttik.

Biziń pitkeriw-qánigelik jumısımızdıń kishkene kóleminde qaraqalpaq ádebiyatındaǵı barlıq qaharmanlıq obrazlardı qarap ótiw hám keń túrde tallaw múmkin emes. Sonıń ushın bul pitkeriw-qánigelik jumısımızda tek ǵana XIX ásirdiń ullı demokrat shayırı, qaraqalpaq ádebiyatınıń klassigi Berdaqtıń «Amangeldi», «Aydos baba», «Ernazar biy» poemaların tallaw obyekti etip aldıq. Jumısta atalǵan poemalardaǵı

9

xalıq batırları Amangeldi, Asan biy, Aydos biy, Ernazar biy obrazlarınıń estetikalıq qásiyetlerin, atap aytqanda olardı qaharmanlıq kategoriyası tiykarında úyreniwdi maqset ettik. Bunıń ushın jumısta estetikalıq kategoriyalarǵa teoriyalıq anıqlamalar, túsinikler berildi, sonıń ishinde qaharmanlıq kategoriyasına hám qaharmanlıq obrazǵa teoriyalıq tallaw jasaldı. Usı teoriyalıq túsiniklerge súyene otırıp Berdaqtıń

«Amangeldi», «Aydos biy», «Ernazar biy» poemalarındaǵı batırlar obrazlarına estetikalıq qaharmanlıq kategoriyası kóz-qarasınan keń tallaw jasaldı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları: Pitkeriw qániygelik jumısınıń maqseti sonnan ibarat, Ǵárezsizlikkek eriskennen keyin biziń qádiriyatlarımızdıń qaytadan tikleniwiniń nátiyjesinde úlken tabıslarǵa eriskenlikleriniń tiykarǵı dereklerinen ádebiyat hám onı oqıtıwda da aldımızǵa úlken ádiwli talaplar qoyıldı. Biziń wazıypamız usı talaplardı ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde qaraqalpaq folklorı menen qaraqalpaq ádebiyatın jańa kóz qarastan eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalarda oqıtıw boyınsha jańa usıllardan paydalanıw jolların bayanlawdan ibarat.

Jumıstıń teoriyalıq hám metodikalıq tiykarları: Prezidentimiz

I.A.Karimovtıń miynetleri hám ruwxıylıq mádeniyatımız, manaviyatımızdı qáliplestiriwdegi miynetleri, ádebiyat ádebiyat haqqındaǵı jańa oy-pikirleri biziń jumısımızdıń baslı metodologiyalıq tiykarı bolıp tabıladı. Jumıstıń teoriyalıq tiykarları retinde kórkem ádebiyattıń teoriyası boyınsha salmaqlı úles qosqan, ilimiy miynetleri menen belgili bolǵan N.Dáwqaraev, Q.Ayımbetov,

10