MD hám PQJ / K.Sultanovtıń Aqdárya romanında frazeologizmlerdiń qollanılıwı-1
.pdf
II BAP K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń sóz shaqaplarına qatnası, qurılıs hám strukturalıq tipleri
boyınsha túrleriniń qollanılıwı
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler mánileri, qurılısı, quramı hám
t.b. tárepleri jaǵınan hár qıylı. Frazeologizmlerde qaraqalpaq tiliniń barlıq
ózgeshelikleri onıń fonetikalıq, leksika-semantikalıq, grammatikalıq, stillik hám t.b. táreplerinde jáne de ayqın kórinedi. Sonday-aq, frazeologizmlerdiń mánilerinde, quramı menen qurılısında ayırım komponentler belgili bir dáwirlerde tariyxıy jaqtan ózgerislerge de ushırawı múmkin. Máselen, geypara frazeologizmler tilde tek ayırım sózler menen turaqlı túrde baylanısqa tússe, ayırım jaǵdaylarda bir neshe sózler menen baylanısadı. Tilimizde frazeologizmlerden kózi menen kóriw, óz kózi menen kóriw frazeologizmleri isendiriw, tastıyıqlaw mánilerin bildirip keledi. Bunda frazeologizmlerde ayırım komponentler keyin payda bolǵan bolıwı múmkin. Al, geypara komponentler sóylewshiniń pikirdi bildiriw, jetkerip beriwdegi sheberligine, sóz qollanıw ózgesheligine qaray qısqarıp yamasa komponentler qosılıp aytıladı. Máselen, betinde qanı joq, betinde qanı qalmaw, betinen qanı qashıw hám t.b túrinde jumsala beredi. Solay etip, frazeologizmlerdiń ulıwma xalıqlıq qollanılıwı menen birge jeke sóylewshi tárepinen ayırım ózgeshelikler menen paydalanılıwı, onıń quramındaǵı ayırım
ózgerislerdi keltirip shıǵaradı.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri sóz shaqaplarına qatnası boyınsha hár túrli bolıp keledi. Bir qansha tiykarǵı ózgesheliklerine baylanıslı olar sóz shaqaplarına qatnası jaǵınan tórt túrge bólip úyreniledi. Sonıń menen birge, frazeologizmler tilde qurılısı jaǵının sóz dizbegi, jay gáp hám qospa gáp túrinde ushırasadı. Sonday-aq, strukturalıq jaqtan ayrıqshalıqlarına baylanıslı bir neshe toparlarǵa bólinedi. Bulardıń barlıq túrleri de K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde qollanıladı. Biz tómende olardıń hár birine óz aldına tallaw jasamaqshımız.
41
2.1. Frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnası boyınsha túrleriniń qollanılıwı
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi tolıq tallaw úyreniw ushın olardıń barlıq − seslik ózgeshelikleri yamasa leksika-semantikalıq ayrıqshalıqları, quramı, qurılısı hám basqa da táreplerinen bir neshe túrlerge, toparlarǵa bólip qarawǵa boladı. Ayırım tárepleri menen basqa da til birlikleri menen jaqın keledi. Sırtqı kórinisi jaǵınan frazeologiyalıq sóz dizbekleri erkin sóz dizbekleri hám qospa sózlerge uqsas bolıp keledi, biraq, olar tábiyatı jaǵınan hár qıylı birlikler bolıp, birbirinen tiykarǵı ayırmashılıqları menen ózgeshelenedi. Erkin sóz dizbegi sintaksislik birliklerdiń qatarına kiredi. Ol tilde tayar túrinde emes, al sóylew barısında qáliplesedi, komponentleri erkin bolıp keledi hám basqa sózler menen olardı almastırıwǵa boladı, Erkin sóz dizbeginde hár bir komponent óz aldına máni bildirip keledi, komponentler hár qıylı gáp aǵzalarınıń xızmetin atqarıp keledi. Al, frazeologiyalıq sóz dizbegi – leksikalıq birlik bolıp, mánisi bir sózge barabar boladı, sóylew barısında burınnan turaqlı qáliplesken, tayar birlik túrinde paydalanıladı jáne komponentleri turaqlı, basqa sózler menen almastırıwǵa bolmaydı, onda mánisi ózgerip ketedi ya bolmasa máni ańlatpay qaladı, sonlıqtan, frazeologizmlerdiń komponentleriniń bári jıynalıp barıp bir máni ańlatadı, usı qásiyetine bola gápte bir aǵza xızmetin atqaradı. Mısalı: kól-dárya − (turaqlı sóz dizbegi); aǵın suw − erkin (sintaksislik) sóz dizbegi.
Usınday ózgeshelikleri frazeologizmlerdi tereń hám hár tárepleme tallawdı talap etedi. Usı kóz-qarastan frazeologizmlerdiń eń kóp hám ónimli jáne hár qıylı mánilerde qollanılatuǵın ornı − kórkem shıǵarmalar tili bolıp, ásirese, K.Sultanov shıǵarmalarınń tili frazeologizmlerge baylıǵı menen sıpatlanadı.
Frazeologiyalıq sóz dizbeklerin klassifikaciyalaw máseleleri, óz gezeginde, bir qansha qıyınshılıqlar tuwdıradı. Usınday sebeplerge
42
baylanıslı kópshilik jaǵdaylarda bunday bóliniwlerdi shártli túrde alıp qaraw tiyis yaǵnıy frazeologizmdegi quramalılıq, qospalılıq yamasa ayırım waqıtları komponentlerdiń eń sońǵısınıń grammatikalıq baylanısqa túsiwi menen ózgeriwi bul birliklerdi sóz shaqaplarına klassifikaciyalawda geypara shataslıqlardı, qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı. Usınday ózgesheliklerine tiykarlanıp, qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi hár qıylı tillerde atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyil sózlerge qatnaslı bólip qaraydı. Sonday-aq, ayırım tillerde tańlaq, modal, dánekerlik frazeologizmler bar dep esaplanadı. Bulay bóliw, izertlewshilerdiń frazeologizmlerdi hár bir tildiń jeke ózgesheligine, sıpatına baylanıslı alıp qarawı bolsa, ekinshiden, sol tildiń frazeologiyasın tereń izertlew menen de baylanıslı bolıp keledi. Házirgi izertlewlerde qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler tómendegi sóz shaqaplarına bólindi:
1.Atlıq frazeologizmler
2.Kelbetlik frazeologizmler
3.Ráwish frazeologizmler
4.Feyil frazeologizmler
Bul frazeologizmlerdiń bir-birinen tiykarǵı ayırmashılıqları bar. Máselen, atlıq frazeologizmler zattı (asıǵı alshı, awız bastırıq, ayaq alısı) bildirip keledi. Al, kelbetlik frazeologizmler zattıń hár qıylı belgilerin − sının, sımbatın, reńin, túrtúsin (bir adamnıń balasınday, iytli-pıshıqlı, qaqqan qazıqtay) hám t.b. ańlatadı. Ráwish frazeologizmler bolsa isháreketke qatnaslı sın, muǵdar, orın, waqıt, sebep hám t.b. sıyaqlı mánilerdi (binay ómirinde, ómiri tuwıp, kóz kóreki) bildirip keledi. Al, feyil frazeologizmler is-háreketti (shash al dese bas alıw, júregi suwlaw, ishpege-jemege janın qoymaw) bildiredi.
Biz de usınday pikirlerdi basshılıqqa alıp, K.Sultanovtıń «Aqdárya» shıǵarması tilinde qollanılǵan frazeologizmlerdi atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyil sózlerge qatnaslı bólip úyrendik.
43
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi sóz shaqaplarına ajıratqanda onıń dáslepki forması hám ańlatatuǵın mánileri tiykarǵı orında turadı. Usıǵan tiykarlanıp biz de K.Sultanovtıń shıǵarması tilinde qollanılǵan frazeologizmlerdi tómendegi sóz shaqaplarına bólip qaradıq.
1. Atlıq frazeologizmler
Tilde belgili bir zattı, nárseni, waqıya, qubılıs hám basqalardıń atın bildirip keletuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri bar. Olar atlıq yamasa substantivlik frazeologizmler bolıp esaplanadı. Atlıq frazeologizmlerdiń tildiń morfologiyalıq qurılısında úlken ornı bolǵanı sıyaqlı, funkcional stillerdiń túrleriniń biri esaplanǵan kórkem ádebiyat stilinde de tutqan ornı ayrıqsha. Ulıwma funkcional stillerdiń ayrıqsha bir túri esaplanǵan, ilimpazlardıń belgili bir toparı funkcional stillerdiń ayrıqsha túri dep baha bergen kórkem ádebiyat stilinde frazeologizmler áhmiyetli leksikalıq qurallardıń biri sıpatında úlken xızmet atqaradı. Kórkem shıǵarma tiliniń tásirli jáne obrazlı bolıwın támiyinlew hám de tildiń kórkemligin payda etiw maqsetinde kórkem sóz sheberleri frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnası boyınsha barlıq túrlerin de qollanadı. Solardıń qatarında ádebiy dóretpelerdiń tilin tallaǵanda atlıq frazeologizmlerdiń de
úlken orın tutatuǵının kóriwge boladı. Usı kóz-qarastan, qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde qollanılǵan frazeologizmlerdi sóz shaqaplarına qatnaslı tallaw jasaǵanda atlıq frazeologizmlerdiń de ushırasatuǵının kóriwge boladı. Pikirimizdi shıǵarma tilinen alınǵan tómendegi mısallar tastıyıqlaydı:
«Yekewiniń de qas-qabaǵı qatıńqı. (122-bet) Ekewińiz de atam boyı qaytıń. (132-bet) Sál waqıtta jazım bolmasqa, qula dúzde qalmasqa aqıl-huwshın juwırtadı. (159-bet) Onıń elatı − kól qusları menen janıwarları, elatı − qula dúz. (193-bet) Bul jan aybatı, jan talasıp baratırǵan kisiniń aqırǵı qaysarlıǵınday edi. (150-bet)
44
Shıǵarmadan alınǵan gáplerde qas-qabaǵı, atam boyı, qula dúz, jan aybatı, jan talası sıyaqlı frazeologizmler atlıq frazeologizmler bolıp, kontekste óz ornı menen avtordıń bildirip atırǵan pikirlerine sáykes bayanlanǵanın kóriwge boladı. Solay etip, bul shıǵarmada atlıq frazeologizmler jazıwshı ushın áhmiyetli til qurallarınıń biri sıpatında xızmet atqaradı.
2. Kelbetlik frazeologizmler
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler arasında kelbetlik yamasa adektivlik frazeologizmler belgili orın turadı. Tilde bunday birlikler tásirsheńlik ushın ónimli paydalanıladı. Olar zattıń hár qıylı belgilerin − reńin, sımbatın, sapasın, qásiyetin hám t.b. bildirip keledi. Kelbetlik sóz shaqabı kóplegen kórkem shıǵarmalardıń tilinde ónimli hám jiyi qollanılıwı menen sıpatlanadı. Olardıń ózgesheligi sonnan ibarat − shıǵarma qaharmanlarına hár tárepleme baha beriwde, xarakterin jasawda, portret jasawda, tábiyat qubılısların súwretlewde jiyi paydalanıladı. Kelbetlik frazeologizmler de usınday ózgesheliklerge iye bolıp kelgenlikten sóz sheberleri tárepinen ónimli qollanıladı. Bunday frazeologizmlerdi talantlı jazıwshı K.Sultanov óziniń belgili «Aqdárya» shıǵarması tilinde júdá sheber qollanadı. Mısalı:
Sáliyma ornınan ushıp turıp:
− Kelip tur, qurdas. M-e-en aq peyil, awızım jeńil, ayıpqa buyırma! (188bet) Az sóyleytuǵın, jabıq qabaq Jumabaydı joraları: «indemes» dep házillesse de, iske kelgende sal bókseligi joq. (191-bet) Keme tayanıp kiyatırǵan ólesi arıq, jupını,
ábiger kisini priem basındaǵılar túksireyip qabıl aldı. (194-bet) Júzińniń qılawı ketpegen dewge bir balanıń anası boldıń! (165-bet) − Qáydem, kewlimiz aynıp, miyimiz gezdi dewge esimiz durıs, − dep Jámiyla iynin qaqtı. (119-bet) − Ne degen dáw júrek letchikler! (135-bet) − Ol Tilewmuratov «Urojay»ǵa keterde Jumabay menen Jámiylanı
45
ertip keletuǵınday kewli toq edi. (135-bet) Júreginiń kenarında seńdey soǵısqan bir
ızalı hásiret qabına sıymay kernep baratır. (184-bet)
Kórkem shıǵarma tilinen alınǵan gáplerdegi júzińniń qılawı ketpegen, esi
durıs, dáw júrek, kewli toq, seńdey soǵısqan, awzı jeńil, sal bókse, ólesi arıq
birlikleri ózleri ańlatqan sulıw, ózin joǵaltpaǵan, batır, arqayın, alaǵadasız, kóp, teńselgen, ósek sóz aytatuǵın, awır qozǵalatuǵın, júdá arıq mánilerine salıstırıp qaraǵanda júdá tásirli, ótkir mánilik reńklerge iye bolıwı menen sıpatlanadı hám usınday sıpatına baylanıslı jazıwshı tárepinen zárúr orınlarda sheber hám sátli qollanılǵanın aytıw múmkin.
3. Ráwish frazeologizmler
Tilde is-háreketke qatnaslı hár qıylı belgi mánilerin bildirip keletuǵın sózler ráwishler bolıp, usı sóz shaqabınıń ańlatqan mánileri turaqlı sóz dizbekleri arqalı da beriledi. Bunday birlikler ráwish frazelogizmler bolıp tabıladı.
K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanınıń tilinde paydalanılǵan frazeologiyalıq sóz dizbeklerin sóz shaqaplarına qatnası jaǵınan tallap qaraǵanda, olardıń belgili bir bólegin ráwish frazeologizmlerdiń quraytuǵının kóriwge boladı. Olar atlıq hám kelbetlik frazeologizmlerge salıstırǵanda shıǵarma tilinde ónimli qollanıladı. Ráwish frazeologizmler shıǵarma tilinde kórkemlik, obrazlılıq payda etedi. Mısalı:
Yekewimiz sol kúni teńizdiń qaq ortasında oynaǵan uqsaymız. (160bet) Ekewin de bir maydan qayǵı bultı bastı. (167-bet) Keshke qaray bul xabardı esitken awıldıń jámaatınan tayda tayaq qalmay klubtıń aldına jıynaldı. (168-bet) Artist óz kelinimiz bolǵan soń jay-jaywat kiyatırmız, − dep kúldi Nazlı. Endi gúrge sińgen shananı artqa iyterip shıǵarıwdıń háreketinde júrgen waqıtta ayaq astınan bir dawıs esitip selk etti. (102-bet) Jolawshi bir pátirdi kózdi ashıp-jumǵansha jep bolıp, tisin sorıp tamsandı
46
hám «qursaǵım olqı qaldı» degendey jawtańlaǵan kózleri menen aldındaǵı hayaldıń kelbetine pıshıqtay telmirip qaradı. (104-bet) Qara kórim jer júrgenshe Ajar izinen burılıp eki-úsh mártebe qaradı. (106-bet) Kóz ushında qıbırlap qarawıtqan birewdi kórdi. (111-bet) Dawıs jeter jerde emes ekenin sezgen Jámiyla muzǵa túsip úkige barıp, awdıń arqalıǵın tarttı. (111-bet) Jawınger letchikler onday jerge tas túnekte túsedi. (135-bet)
Shıǵarma tilinen alınıp mısal sıpatında keltirilgen gáplerde qaq ortasında, bir maydan, tayda tayaq qalmay, jay-jaywat, ayaq astınan, kózdi ashıpjumǵansha, qara kórim jer, kóz ushında, dawıs jeter jerde, tas túnekte sıyaqlı ráwish frazeologizmler beriledi. Olar dál orta, az waqıt, birge, jabılıp, qápelimde, oylamaǵan jerde yamasa birden, tosattan, tez, dárhal, jaqın, kóre alǵanday jer, alısta, kórinetuǵın jerde, alısıraqta degen mánilerdi jáne de ayqın, ótkir hám tásirli jetkerip beriwge xızmet qıladı.
4. Feyil frazeologizmler
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler quramında eń ónimli hám jiyi qollanılatuǵın frazeologizmler feyil frazeologizmler bolıp esaplanadı. Olar isháreketlerdi bildirip keledi. K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde ulıwma qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı feyil frazeologizmlerdiń de kóp jáne ónimli qollanılǵanın kóriwge boladı. Mısalı:
− «Óldimeken!» degen oy keldi kewline, taǵı ólimge qıymaydı.
«Ólgende, − dedi ishinen, − esittirgende meniń júregim jarıla ma!» (178bet) Pochtalon kelgen sayın soray-soray awzı da tozdı. (18-bet) − Oyıńa túsinip turıppan! − dep til qattı. (114-bet) Jaqsılıqtan úmitin úzbeydi. (114bet) Tiriley atadan jetim qalǵan Áskerbaydı endi anasına taǵı ayırıp, jigerin qum qılma! (117bet) Al, ózi Watandı qorǵaw ushın qan maydanda qan sorpa bolǵan miynetine ırza bolıp, súysingendey keń gewdesin kerip, mardıyıp turdı. (179-bet) Biraq, «kózim túspesin» dep artına jalt burılǵan
47
menen «Húrmet taxtası»ndaǵı Jámiylaǵa taǵı kózi tústi. (190-bet) Qısılıp albıraǵan Tórebay:
− Tiri bolsa, sol qızımdı esigińe ákelip beremen, túbinde seniń keliniń, − dep, taǵı oylanbay wáde etip edi, balasınıń sılbır minezi menen kórgensizliginen talay jerge quda túsip, bedeli qaytqan qudası aq peyil Tórebaydıń zárresin ushırıp sóyledi. (23-bet) Biraq, «ketken jannan úmit bar» degen. Saparjanımdı óldige awzım barmaydı. (24-bet)
Mısallardaǵı júregim jarıla ma, awzı tozıw, til qatıw, úmitin úzbew, jigerin qum qılmaw, qan sorpa bolıw, kózi túsiw, zárresin ushırıw, awzı
barmaw birlikleri is-háreket mánilerin bildiretuǵın frazeologizmler bolıp tabıladı. Olar ózleri ańlatqan qorqaman ba, ne qılatuǵın edi, kóp soraw, sóylew, úmitlene beriw, qıynaldırmaw, ókindirmew, qattı sharshaw, boldırıw, qıynalıw, aytqısı kelmew mánilerin tásirli, ótkir júzege shıǵarıwı menen ajıralıp turadı. Jazıwshı bul feyil frazeologizmlerdiń usınday mánilerinen sheberlik penen paydalanıp, shıǵarma tiliniń tásirliligin payda etkenin kóriwge boladı.
Ulıwmalastırıp aytqanda, K.Sultanovtıń «Aqdárya» shıǵarmasınıń tilinde frazeologizmler sóz shaqaplarına qatnası jaǵınan atlıq, kelbetilk, ráwish hám feyil sózlerge qatnaslı qollanıladı. Shıǵarma tilinde olardıń hár biriniń atqaratuǵın kórkemlik xızmetleri bar.
2.2. Frazeologizmlerdiń qurılısı boyınsha túrleriniń qollanılıwı
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler qurılısı (strukturası) jaǵınan sóz dizbegi, jay gáp hám qospa gáp túrinde keledi. Olar eki komponentten, sonday-aq teńles eki komponentten, úsh komponentten hám onnan da kóp komponentlerden turadı. Qurılısı jaǵınan sóz dizbegi túrindegi frazeologizmler tilde kóp ushırasadı. Bul sıpat K.Sultanovtıń «Aqdárya» shıǵarmasınıń tili ushın da tán bolıp, jazıwshı tárepinen sóz dizbegi túrindegi tómendegidey frazeologizmler qollanıladı:
48
Qarshaday balanıń juwabına Berdan dadı-mámile aytalmay sam-saz boladı. Qosta otırǵanlar shayırdı pápege alıp, jeńilgeniń be − dep ǵıjaq beredi. (6-7-betler) Jaslay jetimlikte pitne bolıp, tirishe ósken jigit úyrengen bir-eki klass sawatına arqa súyep, dáslepki jılları awıllıq sovette zavxoz bolıp islep keldi de, urıs baslanatuǵın jılı ol kásipten jalıqtı ma, áytewir, kolxoz basqarmasına kelip, balıq awlawǵa tilek bildirdi. (7-bet)
Frazeologizmlerdiń arasında jay gáp hám qospa gáp túrindegi frazeologizmler bar. Gáp túrindegi frazeologizmler shıǵarma tilinde ónimsiz qollanıladı. Mısalı:
Yekewińiz de on barmaǵı ónerge pitken usta adamlarsız. (6-bet)
Bul frazeologizmlerdiń qurılısı sóz dizbeginen ózgeshe bolıp, gáplik (predikativlik) belgilerge iye ekenligi menen sıpatlanadı. Bul gáp túrindegi frazeologizm bolıp esaplanadı. Ulıwma, frazeologiyalıq sóz dizbekleri mánilik jaqtan da, qurılısı jaǵınan da bay, hár qıylı strukturalıq ózgeshelikleri menen ajıralıp, shıǵarma tilinde kórkemlik jaratadı.
Teńles eki komponentli frazeologizmler. Tilde frazeologizmler dúzilisi boyınsha bir bólekten de, eki bólekten de turadı. Bir bólekten turatuǵın frazeologizmler kem degende eki yamasa bir neshe komponentlerden quralıp, leksikalıq mánige iye eki sózdiń dizbeklesip turaqlı qollanılıwınan jasaladı. Bunday frazeologizmler eki komponentli frazeologizmler boladı, al komponentleriniń sanı kóbeyiwi menen úsh, tórt, bes, altı hám onnan da kóp komponentlerden turatuǵın frazeologizmler payda bola beredi. Sonıń menen birge, qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler arasında teńles eki komponentli frazeologizmler ózgeshe dúzilisi menen ajıralıp turatuǵın birlikler bolıp tabıladı. Qaraqalpaq til biliminde teńles eki komponentli frazeologizmler degen termindi birinshi mártebe bul birliklerdi arnawlı izertlegen ilimpaz G.Aynazarova qollandı. Tiykarınan, teńles eki bólekten turatuǵın ayrıqsha qurılısqa iye frazeologizmler teńles eki komponentli frazeologizmler boladı. Olar K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde de sheberlik penen jumsaladı. Mısalı:
49
Jańanı eplep, góneni seplep turmasaq múshkilimiz qıyın. (7-bet) Izlegeni − awırdıń ústi, jeńildiń astı. (8-bet) Jańǵızınıń qanlı maydanǵa atlanar aldı altı qanatlı
úyge bir ózi sıymay poshalap, ingendey qayısıp, botaday bozlap otırǵan Nazlı kempir júregindegi dártine usınnan basqa shıpa taba almay … otırǵanın kim bilsin, qıza kele aytınıp jıladı. (4- bet) Awıl arasında birewler onı ájiwalap, sırtınan kúlip turǵanday, sıqaqlaǵanday, jabıqtan sıǵalap álle kim ermeklegendey, − qullası, hámme onı «otırsa opaq, tursa sopaq» etip masqaralap turǵanday ózinen-ózi qısıladı, sırtqa shıqsa, kewil jabıǵıp, eńsesi túsedi, otırsa oy shırmawıǵına oratıladı. (173-bet) Ulı menen qızı atanıń jaǵasınan alıp, qarsı sóylewge iybe etse de, jastan qanı qarısıp, eti erisken qosaǵı Sarıgúlden tiyisli «payǵazısın» aldı! (22-bet)
Shıǵarma tilinen alınǵan mısallardaǵı jańanı eplep, góneni seplep, awırdıń
ústi, jeńildiń astı, ingendey qayısıp, botaday bozlap, otırsa opaq, tursa sopaq,
qanı qarısıp, eti erisken frazeologizmleri ózleriniń mánileriniń ótkirligi, tásirsheńligi menen ajıralıp turadı.
3. Frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler belgili bir strukturalıq tiplerge ajıratıladı. Frazeologizmler quramındaǵı sózler hám olardıń ornalasıw tártibi menen belgili bir tipti quraydı. Sonlıqtan, frazeologizmlerde strukturasemantikalıq tipler payda boladı hám bir-birinen ajıralıp turadı. Máselen, ayırım frazeologizmler tek eki atlıq sózden turıwı múmkin, al, jáne bir topardaǵı frazeologizmler atlıq hám kelbetlikten, ráwish, sanlıq jáne feyilden yaki bolmasa kelbetlik, atlıq hám feyilden yamasa kelbetlik hám atlıqtan turadı. Bulardıń bári usı qurılısı menen bir tutas kelip máni bildiredi. Usınday dúzilisti payda etetuǵın tipler frazeologizmlerdiń strukturasemantikalıq tipleri dep júritiledi.
50