MD hám PQJ / K.Sultanovtıń Aqdárya romanında frazeologizmlerdiń qollanılıwı-1

Ózbekistan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi Ájiniyaz

atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Qaraqalpaq til

bilimi kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń pitkeriwshisi Atamuratova G.

Tema: K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanında frazeologizmlerdiń

qollanılıwı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis − 2015

1

Tema: K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanında frazeologizmlerdiń qollanılıwı

MAK baslıǵı

MAK aǵzaları

2

Joba:

Kirisiw

Frazeologizm haqqında túsinik

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdiń izertleniwi Pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti hám wazıypaları

I BAP K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleri komponentleriniń semantikalıq jaqtan birigiwshiligi hám mánileri

boyınsha túrleriniń qollanılıwı

1.1.Frazeologiyalıq sóz dizbekleri komponentleriniń semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha túrleriniń qollanılıwı

1.2.Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń mánileri boyınsha túrleriniń qollanılıwı

1.3.Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń mánilik toparlarınıń qollanılıwı

IIBAP K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń sóz shaqaplarına qatnası, qurılıs hám strukturalıq tipleri

boyınsha túrleriniń qollanılıwı

2.1.Frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnası boyınsha túrleriniń

qollanılıwı

2.2.Frazeologizmlerdiń qurılısı boyınsha túrleriniń qollanılıwı

2.3.Frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

3

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı Kórkem ádebiyat stilistikasına jáne qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasına qatnaslı az úyrenilip kiyatırǵan máselelerdiń biri − frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarma tilindegi xızmeti prozalıq shıǵarma −

K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tili tiykarında izertlendi.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları Maqseti − prozalıq shıǵarma tiline leksika-semantikalıq jaqtan tallaw jasaw. Wazıypası − onıń leksikasındaǵı frazeologizmlerdiń stillik qollanılıw ózgesheliklerin anıqlaw.

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti Prozada, ulıwma, qaraqalpaq tilinde frazeologizmlerdi ilimiy jaqtan arnawlı izertlew qaraqalpaq tili leksikasındaǵı, stilistikasındaǵı, frazeologiyasındaǵı áhmiyetli máselelerdi anıqlawǵa járdem beredi. Máseleni kórkem sóz sheberi K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı materialları tiykarında ashıp beriw qaraqalpaq til biliminiń leksika, stilistika tarawı menen birge frazeologiyanıń da bir qansha teoriyalıq hám

ámeliy máselelerin anıqlawǵa járdem beredi. Bul jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy jaqtan áhmiyetin belgileydi. Pitkeriw qánigelik jumısınıń materialların kórkem

ádebiyat tilin úyreniwde, frazeologiyalıq sózlikler dúziw sıyaqlı jumıslarda paydalanıw múmkin.

Temanıń ilimiy jańalıǵı Jumısta qaraqalpaq til biliminde arnawlı izrtlenbegen másele – kórkem shıǵarmalarda frazeologizmlerdiń qollanılıwı ilimiy kóz-qarastan tallaw jasaldı hám onnan alınǵan jańa ilimiy juwmaqlar berildi.

Izertlew obekti hám predmeti Obekti − qaraqalpaq tiliniń leksikası, frazeologiyası, predmeti – prozalıq shıǵarma tili.

Izertlew metodları hám usılları Sinxronlıq baqlaw metodı.

Jumıstıń qurılısı hám tártibi Jumıstıń ulıwma sıpatlaması,

kirisiw, eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

4

Orınlanǵan miynettiń tiykarǵı nátiyjeleri Tildiń qaymaǵı, maǵızı esaplanǵan frazeologizmlerdiń prozalıq shıǵarmada, atap aytqanda, K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı тiлiнде qollanılıwındaǵı leksika-semantikalıq

ózgesheliklerdi kórsetedi hám stilistikalıq ayrıqshalıqlardı anıqlaydı.

Juwmaq hám usınıslardı qısqa ulıwmalastırıwdıń nátiyjeleri

K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde frazeologizmler úlken sheberlik penen jumsaladı, olar túrli qórkemlik-obrazlılıq, jeke-stillik múmkinshilikler menen qollanıladı, proza tiliniń baylıǵın, sulıwlıǵın arttıradı. Pitkeriw qánigelik jumısımız tiykarında alıp barılǵan izertlew nátiyjeleri usı máselelerdi juwmaqlastırıp beredi.

5

KIRISIW

Frazeologiya – qaraqalpaq til biliminiń úlken bir tarawı bolıp, bul termin grekshe phrasis (sóylem) hám logos (ilim) degen sózlerden alınǵan, hár qanday tildiń frazeologiyalıq sóz dizbeklerin izertleydi. Til iliminde frazeologiya onıń frazeologizmlerdi izertleytuǵın tarawı hám belgili bir tilge tán frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jıyıntıǵı sıpatında túsiniledi.

Tek qaraqalpaq tilinde emes, barlıq tillerde de úlken qızıǵıwshılıq payda etetuǵın máselelerdiń biri – frazeologizmler. Onı úyreniwde, ilimiy jaqtan izertlewde hár qıylı baǵdarlar, usıllar hám kóz-qaraslar ushırasadı.

Solay etip, frazeologiya tildiń frazeologiyalıq sistemasın izertleytuǵın pán, tarawdı jáne belgili bir tildegi frazeologizmlerdiń jıyıntıǵın bildiredi. Ulıwma, til biliminiń frazeologizmlerdi, olardıń fonetikalıq, leksikasemantikalıq, grammatikalıq, strukturalıq, stillik hám t.b. ózgesheliklerin úyrenetuǵın tarawı frazeologiya dep júritiledi.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasında izertleniwin kútip turǵan máselelerdiń qatarına frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq, strukturalıq, grammatikalıq, stillik ózgeshelikleri, etimologiyası hám t.b. kiredi. Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ulıwmalıq ózgeshelikleri haqqında tereń pikirler aytılǵan ilimiy-izertlew jumısları, ayırım sózlikler, kandidatlıq jumıslar, toplamlar, maqalalar bolıp, bul taraw til biliminiń bir qansha tarawları menen, sonıń menen birge, tariyx, logika, psixologiya, etnografiya hám t.b. ilimler menen baylanısadı.

Jumıstı orınlawda metodologiyalıq tiykarlar sıpatında Sh.Raxmatullaev, S.Keńesbaev, E.Berdimuratov, S.Naurızbaeva, J.Eshbaev, T.Jumamuratov, G.Aynazarova, Q.Qoshanov, B.Yusupova hám t.b. miynetleri basshılıqqa alındı.

6

Frazeologizm haqqında túsinik

Kem degende eki yamasa bir neshe leksikalıq birliklerdin dizbeginen turıp,

óziniń belgili bir dúzilisine iye, al, mánisi jaǵınan bir sózge barabar bolatuǵın birlikler frazeologizmler boladı. Olar erkin sóz dizbekleri menen sózlerden, sonıń ishinde, qospa sózlerden ózine tán ayrıqshalıqları menen ayqın ajıralıp turadı. Turaqlı sóz dizbekleri tujırımlı, astarlı, awıspalı mánilerdi bildirip keledi hám kórkem, obrazlı sıpatqa iye boladı. Usı qásiyetler, belgiler frazeologizmlerge tán boladı. Olar quramındaǵı komponentler ańlatqan mánilerden basqa máni bildirip keledi. Solay etip, eki yamasa bir neshe sózlerdiń turaqlasqan dizbeginen ibarat bolıp, quramındaǵı komponentleriniń mánilerinen basqa leksikalıq máni ańlatatuǵın, turaqlasqan quramı hám qurılısı menen ózgeshelenip keletuǵın birlikler tilde frazeologizmler dep ataladı.

Til arqalı qarım-qatnas jasawda, oy-pikirdi jetkerip beriwde frazeologizmlerdiń ornı ayrıqsha. Olardıń túrli mánilik qásiyetleri, qurılısı, quramı, stillik ózgeshelikleri hám t.b. belgilerge iye bolıwı tildi kórkemlep turadı. Frazeologizmler frazeologiyalıq birlik, frazeologiyalıq sóylem, frazeologiyalıq toplam hám t.b. terminler menen ataladı, olardıń bári bir máni ańlatadı. Solay etip, mánisi jaǵınan da, quramı jaǵınan da, dúzilisi jaǵınan da bir pútinlikke birigip keletuǵın, ózine tán belgiler jıyıntıǵınan quralıp, tilde tayar túrinde ushırasatuǵın, frazeologiyalıq máni bildiretuǵın birlik frazeologizm boladı.

Frazeologizmler – qaraqalpaq tiliniń tariyxı menen baylanıslı bolıp, belgili bir dáwirlerde payda boladı. Frazeologizmlerdiń dóreliwi kóplegen sebeplerge baylanıslı boladı.

Ayırım jaǵdaylarda frazeologiyalıq birlikler tuwra mánide emes, al, ulıwmalastırıwshı hám obrazlı-awıspalı mánilerde bárqulla turaqlı xızmet atqarıwı nátiyjesindegi erkin sóz dizbeklerinen frazeologizmlerge de aynaladı, yamasa erkin sóz dizbeginde ayırım sóz mánileri ózgeriwi

7

yaki bolmasa sózdiń túsip qalıwı nátiyjesinde frazeologiyalıq máni payda boladı. Bul gónergen mániler házirgi tilde tek ayırım frazeologiyalıq birlikler quramında

ǵana ushırasadı. Ayırım sóz dizbekleriniń qısqarıwı nátiyjesinde, erkin (sintaksislik) sóz dizbegi anıq, obrazlı mánide keńeyiwi arqalı, ayırım dialektler hám kásiplik terminologiyaǵa baylanıslı sóz dizbekleri túsip qalıwı hám turaqlasıwı nátiyjesinde hám t.b. jollar menen frazeologizmler payda boladı.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri túsinigi til biliminde turaqlı sóz dizbekleri, frazeologiyalıq sóz dizbekleri, frazeologiyalıq tutaslıq, frazeologiyalıq birlik, idioma, fraza, frazema, frazeologiyalıq toplam hám t.b. terminler menen de atala beredi.

Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tiykarǵı belgilerin E.Berdimuratov bılay anıqlaydı:

1. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tilimizde jeke leksikalıq birlikler sıpatında tayar túrinde qáliplesip ketken sóz dizbeklerinen esaplanadı;

2.Frazeologiyalıq sóz dizbekleri mánilik jaqtan obrazlı xarakterge iye bolıp

keledi;

3.Frazeologiyalıq sóz dizbegin quraytuǵın jeke komponentler ózleriniń

qáliplesken turaqlı ornına iye bolıp keledi;

4. Frazeologiyalıq sóz dizbegin quraytuǵın jeke komponentler jıynalıp barıp, bir sintaksislik xızmet atqaradı;

5.Frazeologiyalıq sóz dizbeklerin bóleklerge bóliwge bolmaydı; 6.Frazeologiyalıq sóz dizbegin basqa tilge sózbe-sóz awdarıwǵa

bolmaydı. 1

Ulıwma, qaraqalpaq tiliniń bul miynetten keyingi izertlewlerinde usı pikirler esapqa alınadı. Solay etip, til biliminde frazeologizmlerdiń usı sıyaqlı bir qansha belgileri ilimpazlar tárepinen atap kórsetiledi. Biz de, usı pikirlerdi óz jumısımızda basshılıqqa alıwdı maqul dep taptıq.

1 Бердiмуратов Е. Ҳəзiргi заман қарақалпақ тiлiнiң лексiкологiясı. – Нөкiс: Қарақалпақстан, 1968. – 245- 246-б.

8

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdiń izertleniliwi

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdi úyreniw boyınsha bir qansha izertlew jumısları alıp barıldı. Frazeologizmler E.Berdimuratovtıń2 miynetlerinde keń úyrenildi. A.Bekbergenov3 frazeologizmlerdiń stillik qollanılıw

ózgesheliklerin sóz etedi. Sonday-aq, bul taraw boyınsha bir qansha sózlikler jarıq kórdi. J.Eshbaev4 tárepinen qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligin, T.Djumamuratov5 tárepinen mektep oqıwshılarına arnalǵan russha-qaraqalpaqsha frazeologiyalıq sózlik dúzip baspadan shıǵarıldı. S.Nawrızbaevanıń6 miynetinde qaraqalpaqsha-russha sózlikte frazeologizmlerdiń beriliwi izertlendi. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdi G.Aynazarova7 arnawlı izertledi. G.Bekbergenova hám B.Shaniyazov8 tárepinen qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları hám olardıń rus hám inglis tillerindegi sáykeslikleri tiykarında dúzilgen sózlik basılıp shıqtı. G.Bekbergenova9 úsh tildegi (qaraqalpaq, rus hám inglis tillerindegi) frazeologizmlerdiń mánilik sáykesliklerin úyrendi hám miynetin baspadan shıǵardı. Q.Qoshanov, A.Umarov hám G.B.Nurabaeva10 tárepinen qaraqalpaq mektepleriniń 5-9- klasslarına arnalǵan rus tiliniń frazeologiyalıq sózligi, Q.Qoshanovtıń11 qısqasha russha-qaraqalpaqsha frazeologiyalıq sózligi, Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazov12 tárepinen qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası boyınsha dúzilgeni sózlikler jarıq kórdi. «Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń aktual máseleleri»

2Бердiмуратов Е. Ҳəзiргi заман қарақалпақ тiлiнiң лексiкологiясı. – Нөкiс: Қарақалпақстан, 1968.

3Бекбергенов А.Қарақалпақ тiлiнiң стiлiстiкасı. – Нөкiс: Қарақалпақстан, 1990.

4Ешбаев Ж. Қарақалпақ тiлiнiң қıсқаша фразеологiялıқ сөзлiгi. – Нөкiс: Қарақалпақстан, 1985

5ДЖумамуратов Т. Русско-каракалпакскiй фразеологiческiй словарь для школьнiков. – Нукус: Каракалпакстан, 1985.

6Наурузбаева С.Т. Фразеологiческiе едiнiцı в каракалпакско-русском словаре. – Ташкент: Фан, –

1972.

7Айназарова Г. Қарақалпақ тiлiнде теңлес екi компонентлi фразеологiзмлер. – Нөкiс: 2005.

8Бекбергенова Г., Шанiязов Б. Қарақалпақ халıқ нақıл-мақалларı ҳəм олардıң басқа (iнглiс, орıс) тiллердегi сəйкеслiклерi. Нөкiс, «Бiлiм», 2000.

9Бекбергенова Г.Қарақалпақ, рус ҳəм iнглiс тiллерiндегi фразеологiялıқ сөз дiзбеклерiнiң мəнiлiк

сəйкеслiклерi. Нөкiс, Бердақ атıндағı Қарақалпақ мəмлекетлiк унiверсiтетi баспаханасı, 2009.

10Қощанов Қ., Умаров А., Нурабаева Г.Б. Школьнıй фразеологiческiй словарь русского язıка. Нукус, 2011.

11Кощанов К.М. Краткiй русско-каракалпакскiй фразеологiческiй словарь. – Нукус: 2012.

12Пахратдiнов Қ., Бекнiязов Қ. Қарақалпақ тiлiндегi фразеологiзмлер. Нөкiс, «Қарақалпақстан» баспасı, 2012.

9

(2011)13 degen atamada jarıq kórgen toplamda frazeologizmlerdiń mánilik, grammatikalıq ózgeshelikleri, oqıtıw usılları hám t.b. máseleler sóz etildi. Usı taraw boyınsha B.Yusupovanıń14 JOO studentleri ushın oqıw qollanbası baspadan shıqtı. G.Aynazarovanıń teńles eki komponentli frazeologizmlerge arnalǵan miyneti jarıq kórdi.15 Sonday-aq, bir qansha maqalalarda (J.Eshbaev, A.Bekbergenov, K.Karimov, Q.Ábdimuratov, G.Aynazarova, A.Pirniyazova, J.Táńirbergenov hám t.b.) frazeologizmler leksika, stilistika, leksikografiya tarawlarına baylanıslı úyrenildi. Al, frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmalarda, sonıń ishinde, K.Sultanov shıǵarmalarında qollanılıwı arnawlı izertlenbedi.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti hám wazıypaları Maqseti − prozalıq shıǵarma tiline K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tili tiykarında leksikafrazeologiyalıq jaqtan tallaw jasaw. Wazıypası − roman tiliniń leksikasındaǵı frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheliklerin anıqlaw.

13Қарақалпақ тiлi фразеологiясıнıң актуаль мəселелерi. Нөкiс, «Қарақалпақстан», 2011.

14Юсупова Б.Қарақалпақ тiлiнiң фразеологiясı. Ташкент, «Тафаккур қанотi», 2014.

15Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq hám stillik ózgeshelikleri. Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015.

10