MD hám PQJ / XX ásir poeziyasında Ájiniyaz dástúrleri

Shıǵarma qaysı dáwirde jazılıwına qaramastan, qaysı dáwir adamı owına qaramastan ol tek sen ushın arnap jazılǵan sıyaqlı kórinedi, álbette, bul shayırlardıń sheberliginen derek beredi.

Muxammesler

Lirikalıq shıǵarmada lirikalıq qaharman keshirmesin sáwlelendiriwde olardıń sırtqı formalıq dúzilisi de ayrıqsha áhmiyetke iye. Qaraqalpaq poeziyasında sırtqı formalıq dúzilisi menen ózgeshelenetuǵın, yaǵnıy janrlıq qásiyetleri, qatarlar sanı menen belgilenetuǵın muxammesler lirikamızdıń mazmunlıq hám formalıq bayıǵanlıǵınıń haqıyqıy dálili sıpatında shayırlarımız dóretiwshiliginen orın alıp kelmekte

Qaraqalpaq poeziyası óziniń kóp túrli janr hám formaları menen ajıralıp turadı. Hár bir janr hám forma óziniń atqaratuǵın roli hám kóteretuǵın máselesi menen poeziya atalǵan bir tútinliktiń belgili múshesin quraydı.

Qaraqalpaq poeziyasında kóp hám keń tarqalǵan lirikalıq formalardıń birimuxammesler.

Lirikanıń bir forması esaplanǵan muxammeslerdiń ádebiyatımızǵa keliwi hám rawajlanıwı haqqındaǵı maǵlıwmat usı formanı poeziyamızǵa endirgen dep tán alınǵan Ájiniyaz hám onı hár tárepleme rawajlandırǵan I. Yusupov dóretiwshiligi menen shuǵıllanǵan ilimpazlardıń miynetlerinde kórinedi. N. Dawqaraev, I.Yusupov, K.Bayniyazov, N.Japakov, A.Murtazaev, B.Kalimbetov, K.Mambetov t.b.

XIX ásir basqa da kópshilik xalıqlardıń tariyxındaǵı sıyaqlı qaraqalpaq xalqınıń tariyxında da oǵada úlken áhmiyetke iye dáwrlerdiń biri boldı. Bul dáwirdegi qaraqalpaq shayırlarının ishinde ayrıqsha ózinshelikke iye wákillerdiń biri Ájiniyaz boldı. Ájiniyaz kóp izertlewshilerdiń durıs kórsetkenindey, XIX

ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń ishinde óziniń bir qatar ayrıqshalıqları menen kózge túsedi.

―Muxammes - (arabsha beslik sózinen alınǵan) bes qatardan turatuǵın bir neshe bántlerden ibarat lirikalıq janr‖. Qosıqtıń bul forması Shıǵıs xalıqlar

ádebiyatında sonıń menen birge túrkiy ádebiyatta da eń ónimli qollanılatuǵın, jetekshi orın iyeleytuǵın forma esaplanadı

Shayır muxammeslerinde ıshqımuxabbat, ayralıq, saǵınısh, ókinish, súyiniw, tolqınlanıw usaǵan ishki sezimlerdi ruwxıy tolǵanıslardı beredi.

Gezdim ol noǵay, orısnı hám Orınbor qalasın,

Keshe kúndiz zar etip, áylep qudaǵa nalasın, Álime alıp waraqnı yad etip kim xamasın,

Xat qılıp jazdım qaǵazǵa bul muxammes namasın,

Ah, dariyǵa, wah dariyǵ, mıń sanlı árman shıqtı jan

Ájiniyaz shayırdıń ―Kerák‖ muxammesi házil dálkek temasına jazılǵan.

―Qaraqalpaq shayırları satiralıq obrazlar jaratqanda eń birinshi gezekte xalıqlıq satiranı tirek etip aladı, onıń kórkemlik múmkinshiliklerin keń paydalanadı‖

Ájiniyazdıń qaraqalpaqsha muxammes jazıw tájiriybesi ózinen sońǵı qaraqalpaq shayırları tárepinen dawam ettirilip hám rawajlandırılıp bardı

S. Májiytov qálemine tiyisli ―25oktyabr‖ shıǵarması muxammes formasında jazılǵan. Uyqasıw tártibi a-a-a-a-a-a, b-b-b-a-a, v-v-v-a-a h.t.b. formasında, buwın sanı 14-15 buwın.

A.Begimovtıń 1946-jılı jazılǵan, ―Harmasın‖ shıǵarması da dástúriy a-a- a-a-a, b-b-b-b-a, v-v-v-v—a túrinde uyqasada 14-15 buwınnan ibarat bolıp, tematikası nama tártibinde jazılǵan

B.Ismaylovtıń 1944jılı jazǵan ―Biz tuwılǵan gúlistan‖ shıǵarması da

dástúriy muxammes formasına juwap beredi, tek ǵana mazmunında urıs temasın sáwlelendirgen

A. Shamuratov dóretiwshiligine tiyisli muxammesleri Ájiniyaz tárepinen engizilgen dástúriy formanı túp negizinen jańalaǵan. Shayırdıń 1939-jılı jazılǵan muxammesi a-a-a-b-b túrinde uyqasadı, 7-8 buwınnan bes qatardan ibarat. Mine, bunnan kórinip turıptı muxammesler ádebiyatımızǵa enisip onıń ishki nızamlıqları menen aralasıp, iykemlesip barmaqta.

Bir tutas qaraqalpaq poeziyasında XIX ásirde Berdaq penen Ájiniyaz, XX

ásirde Abbaz benen Ibrayım Yusupovtı mudamı sónbeytuǵın jarqın juldızlar dep esaplawǵa boladı.

XX ásirdiń 50-jıllarınan baslap qaraqalpaq shayırlıq dúńyası óziniń jańarıw, izleniw sheńberin keńeyte basladı. Poeziya óziniń rawajlanıw jolında jańa basqıshqa kóterildi. Mine, usı jańa ádebiy háreket talantlı shayır Ibrayım Yusupovtıń atı hám dóretiwshiligi menen tıǵız baylanıslı.

Qaraqalpaq ádebiyat ilimi menen ádebiy sınında I. Yusupovtıń dóretiwshiligi boyınsha bir neshe ádebiyatshılardıń sabaqlıqları, monografiyaları, arnawlı izertlewleri keń kólemli maqalaları baspadan shıqtı. Olarda ádebiyatımızdıń ájayıp tulǵasınıń kelbeti biraz darejede ashılǵan dep esaplawǵa boladı

Shayır I. Yusupovtıń 1950-jılı jazılǵan ―Muxalles‖ dep atalǵan muxammesi 14-15 buwınnan ibarat, dástúriy (a-a-a-a-a, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a) uyqasta jazılǵan. Muxammes ashıqlıq mazmunına yaǵnıy yar jamalın táriyeplewge qurılǵan. Avtor shıǵarmasında qaraqalpaq tiliniń sózlik baylıǵınan meylinshe paydalanıp, onı kórkemlew quralları hám usılları menen kórkem torlaǵan.

Qıstıń kúni qar guller, yarım sen júrgen jerde, Jupar iyis shashar jerler, yarım sen júrgen jerde, Bostanǵa dóner shóller, yarım sen júrgen jerde, Ózgeshe sayrar búlbiller, yarım sen júrgen jerde, Qádemińe qoyılǵan jer, yarım sen júrgen jerde.

Shayırdıń 1964-jılı jazılǵan ―Ózbekstan‖ shıǵarması bes qatardan 8-9 buwınnan, hár bir bánti a-a-a-b-b túrindegi uyqastan ibarat

1961-1966 jıllar aralıǵında dóretken ―Tuwılǵan jer‖ muxammesi shayırdıń tuwılıp ósken jeri Shımbay elin jırlawǵa arnalǵan. Shıǵarma 7-8 buwınnan, bes qatardan, a-a-a-b-b túrindegi uyqastan ibarat.

―Shayır Teńelbayǵa‖ dep atalǵan bes qatarlı muxammesi shayır Teńelbay Sársenbaevtıń usı atamadaǵı qosıǵına arnalǵan. Muxammes 11

buwınnan, birinshi bánti a-a-b-a-a, qalǵan bántler a-a-a-b-b túrindegi uyqastan, bes qatardan ibarat. Shıǵarma házil dálkek mazmunına qurılǵan.

Qaraqalpaq ádebiyatında I. Yusupovtan basqa bul formada qálem terbetip atırǵan shayırlarımız kópshilikti quraydı, olar-T.Jumamuratov, K.Raxmanov, K.Dosanov, T.Seytjanov, J.Izbaskanov t.b.

Muxammes bes qatardan ibarat, bir neshe bántlerden turatuǵın, aruz ólshemine tiykarlanǵan, 14-15 buwınlı qosıq forması. Onıń úyqasıw tártibi a-a- a-a- a, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a h. t. b

Muxammestiń belgili ólshemge salınıp gáp bólekleriniń, qatarlarınıń, bántler arqalı tákrarlanıwın hám onıń muzıkalılıǵın támiynlep, sezimlerimiz arqalı qabıllanıwına negiz jaratatuǵın qosıq qurlısınıń elementi ırǵaq bolıp esaplanadı.

Muxammestiń dástúriy uyqası a-a-a-a-a, b-b-b-b-a, v-v-v-v-a, h. t. b. Biraq, házirgi poeziyamızdıń muxammestiń usı dástúriy formasın saqlaǵan halda muxammesler dóretiw menen birge, uyqasıw tártibi túrlishe muxammesler de ushırasadı.

Muxammes arab poeziyasında aruz sistemasında dóretilgen.Házirgi qaraqalpaq poeziyası,folklorlıq poeziya da barmaq ólshemi negizine qurılǵan.Solay eken,qaraqalpaqsha muxammesler milliy tilimizdiń nızamlarına boysınǵan halda barmaq ólshemine negizlenedi

Muxammes-bes qatardan turatuǵın bántlik forma. Házirgi qaraqalpaq poeziyasında muxammes óziniń dóreliw dáwirindegi klassikalıq formasınan da mazmunınan da ózgeriske ushıraǵan. Házirgi poeziyadaǵı muxammesler forması boyınsha erkin.Ol lirikanıń janrlıq túrine,mazmunına baylanıslı iykemlespekte

Juwmaqlap aytqanda hár qanday talantlı shayır qanday formadan paydalanıwına qaramastan obraz jasawda turmıstaǵı mayda-shúydeniń átirapında qalıp qoymastan onıń eń áhmiyetli táreplerine dıqqat awdaradı. Bul shayırdıń talantı menen talǵamına sheberligi menen dúńyaǵa kóz qarasına

belgilep beredi. Lekin, shayır T.Mátmuratov usı Ájiniyaz jırlaǵan ideyada toqtap qalmastan sol ideyanı jáne de rawajlandıradı. Eger Ájiniyaz shayır «Sadaǵa» degen qosıǵında gózzal qızdı kórgen hár bir adam oǵan ashıq bolıp qalıp, al lirikalıq qaharman bolsa sol gózzal ushın dúńyanıń bárin inam etse, shayır T. Mátmuratov bul ideyanı dawam etip kelip, yaǵnıy shayırdıń lirikalıq qaharmanı óz súyiklisine tolıǵı menen dúńyanı sawǵa etedi hám shayır T.Mátmuratov ideyanı elede rawajlandırıp, lirikalıq qaharman gózzal qızdıń tek ózine tiyisli bolıp qalıwın tileydi, sebebi, sol gózzal yarsız ómirdiń ózi de lirikalıq qaharman ushın qızıqlı emes. Bunı tómendegi qatarlar dáliylleydi:

Sulıwlıq-tawıstıń pári seniki, Neteyin sáni joq sensiz dúńyanıń, Alǵárez, dúńyanıń bári seniki, Tek óziń meniki bolsań bolǵanı.

Áne, usı tárizde shayır T.Mátmuratov Ájiniyaz ideyasın jáne de rawajlandıradı.

JUWMAQ

Ájiniyazdıń shayırlıq dúńyası, onıń dóretiwshiligi qaraqalpaq poeziyasında óz aldına mektepti payda etti. Hár qanday ádebiy mekteptiń keyingi waqıtları jasawı kórkem sóz sheberiniń dástúrleriniń dawamılılıǵında kórinedi. Ájiniyaz poeziyasınıń keyingi áwlad shayırlarınıń dóretiwshiligen tásirin, onıń spetsifikalıq ózgesheligin qarastırıp óteyik.

Ájiniyaz shayırdıń talantın ońıń zamanlasları da tán alǵan, máselen, xalıq arasındaǵı ráwiyatlar boyınsha Berdaq shayır Ájiniyazdıń milliy ádebiyatımızdıń rawajlanıwında tutqan ornın tereńrek ańladı. Berdaq shayır Ájiniyazdıń talantına tómendegishe baha beredi: «Eger ápiwayı adamlarǵa salıstırǵanda meniń shayırlıq kúshim altı ese bolsa, Ájiniyazdıń shayırlıq kúshi on eki ese kúshli, Ájiniyaz-aǵıp turǵan dárya, al biz bolsaq tek bir bulaq».

XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı kóp ásirlik folklorlıq, klassikalıq qarakalpaq ádebiyatındaǵı bay dástúrlerge súyene otırıp payda bolǵan hám sol dástúrlerdi jańartıw arqalı rawajlanıp barǵan. Ájiniyaz shayırdıń ádebiyattaǵı dástúrleri XX

ásir qaraqalpaq poeziyası wákilleriniń dóretiwshiliginde paydalanılǵan hám rawajlanıwın tapqan.

Ádebiyattaǵı dástúrler shayır-jazıwshılar tárepinen hár túrli paydalanılıwı múmkin, máselen, belgili bir shayır jaratqan obrazlar sistemasın, shayır ideyasın jetkerip beriw ushın qollanǵan janrlıq formalardı, ideyalıq mazmun uqsaslıqları, sol ideyalardıń rawajlanıwı kózge taslanıwı múmkin.

Máselen dástúrler tómendegishe qarаstırılıwı múmkin: I.Yusupov dóretiwshiliginde Ájiniyaz obrazınıń sáwleleniwi, Ájiniyaz shayır dóretiwshiligindegi ideyalardıń I.Yusupov poeziyasında sáwleleniwi, Ájiniyaz dóretiwshiligindegi janrlıq formalar.

Ádebiyatlar

1.I. A. Karimov Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh, Tashkent, 2008

2.N.Dáwqaraev Shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı III tom. Nókis, 1979

3.K.Ayımbetov Xalıq danalıǵı. Nókis,1988

4.K.Mámbetov «Ájiniyaz», Nókis, 1994

5.A.Murtazaev «Shayırdıń muhabbatı» Nókis, 1988

6.Á.Paxratdinov, K.Allambergenov, M.Bekbergenova XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı, Nókis, 2011