MD hám PQJ / XX ásir poeziyasında Ájiniyaz dástúrleri

a) I.Yusupovtıń «Ájiniyazdıń monologi» shıǵarmasında shayır obrazınıń sáwleleniwi

Ájiniyazdiń monologi

Bir kishkene eldiń shayiri bolsam da,

Men ulli islerdiń parqin bilgenmen.

Tikenekli tar soqpaqtan barsam da,

Talay úlken joldan júrip kórgenmen.

Shayirdiń bul monologinda Ájiniyazdiń bir kishkene elden shiǵip otirǵan shayir ekenin ayta kelip, oniń tikenekli tar soqpaqtan júrgenligin, biraq oniń kóp ellerdi, kóp nárselerdi kórgenligin, aytisqa túskenligin, bul aytista qazaqtiń shayiri Qiz Meńesh penen aytisqanin aytip tur.

Shayirdiń ilim jolinda qalmay izlengenin aytadi. Shayirdiń «Sel qushaǵinda» qosiǵinda ómir hám ármanlar menen talasip jirlaǵan qosiǵi bolip insan paziyletin aship bergen.

«Ilmi maǵribetten haqiyqat izlep» qosiǵinda óziniń oqiǵan Qutlimurat inaq, Sherǵazixan medreselerin hám ustazlarin táriyplep jazǵan.

Ilmi-maǵrifetten haqiyqat izlep,

Men sonda «Gumbezi dawwar» kórgenmen.

Ahli danishlardan tálimat izlep,

Talay ulli májilislerge kirgenmen.

Hátteki usi medreseniń sirtqi kórinisin «Gúmbezi dawwar» dep táriyp beredi. Aqiliy danishpanlardiń táliymatin izlep májilislerine kirgen. Biraq bular zaman talabina aqili jetpegeni haqqinda aytip ótken. Adamlardiń nalishlarin sóz etip ótedi. Qálbiniń tórinde Watan saǵinishi záń urip turǵan.

Ah, qiriq órim shashlar, qos-qos burimlar.

Bul qosiǵinda shayir qaraqalpaq qizlarin táriyplep jazǵan. Olardiń iybeliligi, suliwliǵi, órim-órim shashlari sózge sheshenligi haqqinda aytip ótedi.

Bunnan tisqari olardiń jasawillar tárepinen qorlıqqa ushirawi haqqinda aytip ótken.

Dúnya aytshi pende ne qasliǵiń bar?

Juwhalanip qayda baslaǵan ediń?

Peylińdi Nawayi, Maqtumqulilar

Aytqanda hesh qulaq aspaǵan edim.

Bunda shayir dúnyaǵa bolǵan nalishin qay tárepke baslaǵanin sóz etedi. Hátteki Nawayi, Maqtumquli usaǵanliǵinda aytip ótken.

Watan bergen biraq ayra túsken qostarinan ayra túskenin hám zamanniń ashshi suwlarin ishkenin aytip ótedi.

Bermediń hesh zawqi sapasi menen

Shayirdiń bul qosiǵinda hásiretli zamanda jasaǵanin kóriwimizge boladi. Shayirlıq ómiri bergenligin hátteki ózin Paqmus qusina teńegenligin kóriwimizge boladi.

Qosiqshilıq talantin bergenin biraq basshilarǵa jaqpaǵani tuwrali aytip ótedi. Shayirdiń bul qosiǵinda insan qayǵi dárti tuwrali sóz etken.

Insan qayǵi – dártin, dúnya, egerde,

Jiliniwǵa sonday payizli bilseń, -

Tek bir zaman ǵana men turǵan jerde,

Bul otqa jaqinlap isinip kór sen.

Bunda xalıqtiń azap aqiretleri óziniń júreginde saqlaǵanin, bir kúnleri óziniń dúnyadan ótetuǵinin, keyinshelik yadqa aliwin aytip ótken.

b) I.Yusupovtıń «Ayt, sen, Ájiniyazdıń qosıqlarınan» shıǵarmasında shayır obrazı

I.Yusupov óz qosıqlarında klasskialıq ádebiyatımızdıń wákili Ájiniyaz

Qosıbay ulı dóretiwshiligin kórkem ádebiyattaǵı obrazın hár tárepleme súwretlep bere aldı. I.Yusupov aytqanınday, Ájiniyazdıń qosıqların esitkende, insan kewli lázzetke bólenip, «qayta bastan góne dárti qozǵalıp», ómir súriwge háwesi artadı, ruwxında bir jiger payda bolıp, qıyalına qanat pitedi, óytkeni, bul shayır xalıq júreginde ruwxıy sulıwlıq tımsalına aynalǵan.

I.Yusupovtıń, ásirese, «Ayt sen Ájiniyazdıń qosıqlarınan» shıǵarmasın alıp qaraytuǵın bolsaq, bull qosıqta I.Yusupov Ájiniyazdıń poeziyasındaǵı ornın kórsetip beredi.

Onıń óz elin súyetuǵın patriot shayır ekenligin, hayal-qızlardıń sheber súwretlewshisi, haqıyqıy muxabbat jırshısı ekenligin bir ǵana «Bozataw» poemasında pútkil xalıqtıń kewil-keshirmelerin súwretlep bergen, qaraqalpaq xalqınıń shadlı dáwrandı árman etetuǵınlıǵın jazadı. I.Yusupovtıń:

Qosıq dárya-dárya nur bolıp aqsın, Ishqısız janlarǵa ıshqı otın jaqsın, Qız jigitke jılwa-naz benen baqsın, Ayt, sen Ájiniyazdıń qosıqlarınan!-

degen qatarların oqıp otırıp, Ájiniyaz poeziyasınıń mine usınday kúshke iye ekenligin, ol qız-jigitlerdiń obrazın sheber súwretlep, jetkizip bere alǵanlıǵın kóriwimizge boladı.

Ayt, sen «Bozataw»dı namaǵa salıp,

Eljiremegenniń bawırı tas bolsın.

Qaraqlpaqtıń góne dárti qozǵalıp,

Shadlı dáwranına búgin más bolsın.

Shayır gezgen shólde bostanlar bayıp,

Zarlı zaman boldı kózlerden ǵayıp,

Bir ilham perisin kórdim ájayıp,

Ayt, sen Ájiniyazdıń qosıqlarınan!

Bul qatarlarda Bozataw waqıyasındaǵı xalıqtıń basına túsken awır kúnleri tek

Ájiniyazdıń emes, pútkil xalıqtıń ayralıq azapları jaqtı kúnlerdi ańsawın kóremiz.

Shayır I. Yusupov «Ayt, sen Ájiniyazdıń qosıqlarınan» shıǵarmasında Ájiniyaz shayırdıń ruwxıy dúńyasın ashıp beriw arqalı shayır obrazına óz izzethúrmetin bildiretuǵınlıǵın tómendegi qatarlardan kóriwimizge boladı.

Men onı tıńlasam, qalmay taqatım,

Kewlimde bir ǵoshshaq búlbil sayraǵan. Men onı tıńlasam, tuwǵan elatım,

Jer jánneti bolıp kóriner maǵan.

Juldızlardı jerge úńiltpek bolsań, Jaman shayırlardı túńiltpek bolsań, Eger men ólgende tirilpek bolsań, Ayt, sen Ájiniyazdıń qosıqlarınan!

v) I.Yusupovtıń «Ájiniyaz» qaraqalpaq milliy operasında shayır obrazınıń

sáwleleniwi

2. I.Yusupovtıń publitsistikalıq maqalalarında shayır obrazınıń payda bolıwı a) Ájiniyazdıń 1975-jılǵı qosıqlar toplamında «Dala Orfeyi» ataması menen járiyalanǵan alǵı sóz

I.Yusupov Ájiniyaz dóretiwshiligi menen júdá qızıqqan, onıń shıǵarmaların

baspada járiyalawda belsee qatnasqan. Ájiniyaz shayırdıń 1975jılı shıqqan

Tańlamalı shıǵarmalar toplamınıń alǵı sózin shayır I.Yusupov jazıp, ol« Dala Orfeyi» dep ataladı.

Áyyemgi grek mifologiyasında Orfey degen ápsanawiy sazende bar. Ol óziniń kifara dep atalatuǵın saz ásbabın shertkende, hátte, esken samal, aǵın suwlar tınıp, haywanatlar qulaq túrip turadı eken. Onıń ózine de, sazına da eller intizar, sulıwlar ashıq. Al sazende jigit bolsa óz dilbarı Evridikanıń ıshqında dúńyanı saz benen jańlatıp, tábiyat qushaǵında sayran etedi. Biraq kúnlerdiń bir kúni Orfey baxıtsızlıqqa duwshar bolıp qaldı, onıń súygen qızın jılan shaǵıp óltirip qoydı.

Qayǵılı Orfey óz muhabbatın joqlap o, dúńyaǵa keledi hám jer astındaǵı Aid

Ájiniyazdıń watanshıllıǵı menen gumanistligi shayırlıq mádeniyatındaǵı ózinsheligi onı óz zamanlaslarınıń arasında ózgeshe bir tóbe etip kórsetip turadı. «Bul dúńyanıń kórki adam balası», «Jer hám el bilendur, el hám jer bilen» degen eki jol qosıǵı Ájiniyazdıń pútkil shayırlıq miyrasına epigraf bolar edi.

Ájiniyaz da óz gezeginde Maqtımqulınıń qosıqların awdarıwda oǵan kúshli dóretiwshilik múnásibette bolǵan. Bazda ol, joqarıda aytılǵan dástúrine ámel qılıp, Maqtımqulınıń ayırım qosıqlarınıń úlgisin paydalanıw arqalı sheber usta pishken úlgi negizinde óziniń túp nusqalı kúshli qosıqların dóretken. Mısalı, Ájiniyaz

Maqtımqulınıń «Bolmasa» redifli qosıǵınıń úlgisine de jazadı, qosıqtı tómendegishe qatarlar bar:

Dúńyada Ziywardek dártli kisi yoq,

Biydártlerdiń anıń bilen isi yoq,

Yalǵanshıda xárre kóńil xoshı yoq,

Yarı - ulpet biradarı bolmasa.

Shayırdıń ornı tiykarınan onıń óz dóretiwshilik táǵdirin xalıq táǵdiri menen, zaman aǵımı menen qanshelli tereń baylanıstıra biliwinen kóp ǵárezli boladı. Usı kóz-qarastan alǵanda Ájiniyaz óz bilimin, óz talantın xalqına, zamanına biyik jámiyetlik maqset gúresine xızmet qılıwdı bilgen, óz dáwiriniń ozıq oylı shayırı bolǵanın kóremiz. Onı búgingi jańa awladlar aldında da

«kimseń Ájiniyaz » etip turǵan bas xızmeti usında bolıp tur.

Ájiniyaz ótkendegi qaraqalpaq poeziyasınıń zaman jolawshılarına alıstan munarlanıp kórinetuǵın boz dumanlı «bes tóbesi» niń biri, onıń tusınan ótip baratırıp, ne degen ármanshıl jan bar onda dep oylaysań hám shayırdıń qosıqların ıńıldap esinńe alasań:

Álipdek qáwmetiń daldek búgildi, Kózlerimnen qanlı yashım tógildi, Jol boyına úygen hasıl júgimdi, Bazarǵa eltkendey kárwan bolmadı.

Dárek yoq ushırǵan quba qushımnan,

Báhárim tarqadı erte pesinnnen, Kárwan

ótken waqta meniń tusımnan, Kóńil múlkim jolǵa ánjam bolmadı.

Sırım pash epediń hárgiz hesh kimge,

Sıtamker áyledim janǵa besh kúnde,

Gúzar dárbentine quwǵan kóshkinde,

Dártimdi dártleser miyman bolmadı.

«Dala Orfeyiniń» háwijli sazın shın ıqlası penen tıńlap ráhátlenedi. Solay etip, shayır I.Yusupovtıń poeziyasında Ájiniyaz shayırdıń

obrazı eki baǵdardaǵı jumıslarında, birinshisi, shayır dóretken kórkem shıǵarmalarda hám ekinshisi, I.Yusupovtıń shayırdıń ulıwma dóretiwshiligine sıpatlama berip ótken maqalalarında payda boladı.

Ájiniyaz shayır dóretiwshiligindegi ideyalardıń I.Yusupov poeziyasında

sáwleleniwi

Shayır I.Yusupovtıń dóretiwshiliginde Ájiniyaz poeziyasında jırlanǵan ideyalardıń payda bolıwı nızamlı qubılıs desek aljaspaymız. Máselen, shayırlardıń dóretiwshiligindegi filosofiyalıq lirikada uqsaslıqlardı kórip ótiwimizge boladı.

a) Ájiniyazdıń «Bolmasa» hám I.Yusupovtıń «Dos-yaranıń bolmasa» qosıqları mısalında

Yaranlar bir sózdi aytayın sizge,

Yigit geze bilmes yoshı bolmasa,

Aqıl bolsań páhim áyle bul sózge,

Nege gezsin kewil xoshı bolmasa.

Márt bilen námártti ayırar sawash,

Sawash maydanında kerek qarındash,

Ájiniyaz shayırdıń «Bolmasa» qosıǵında jırlanǵan ideyaǵa únleslik shayır

I.Yusupovtıń «Dos-yaranıń bolmasa» degen qosıǵında seziledi.

I.Yusupovtıń «Dos-yaranıń bolmasa» qosıǵınan mısallar keltirsek: Ómirde ne lázzet bar, dos-yaranıń bolmasa,

Jan degen menen janbas, óz jananıń bolmasa.

Jılǵalar jıljıp túser bálent tawdıń basınan, Olsız máwjirip aqpas dáryalarıń bolmasa.

Bir dushpan kóplik eter, doslarıń mıń bolsa az,

Suńqar qusqa jarasar jalǵız áylemek párwaz.

Ǵáripke Sánem bolmas biyopalı sárbinaz, Qasında qádir biler miyribanıń bolmasa.

Búlbil qus qalǵıp ketse, gúlin kórer túsinde, Jat jurtta júrgen adam elin kórer túsinde. Qulan-kiyik sekirip oynar óz shóliniń ishinde,

Bazergende bazar bolmas, qarıydarıń bolmasa.

Qatnasar qarındassız el-jayıńda ne sán bar,

Barıs-kelis qılmasań, aǵayında ne sán bar.

Dosları ilham bermese, Ibrayımda ne sán bar,

Eli - xalqıń, dos-yaranıń - qádirdanıń bolmasa.

Bul qosıqta hár kimniń dos-yaranı, opalı yarı bolsa ómirde lázzet boladı, kisiniń jat jurtta júrgeni menen óziniń elindey bolmaydı, jáne de aǵayinniń qádiri olar menen jaqsı qarım-qatnastı sóz etedi.

Al qlassikalıq ádebiyatımızdıń wákili Ájiniyazdıń «Bolmasa» qosıǵında bolsa hár kimniń shiyrin tilli hayalı bolsa, jáne de jat jurtta júrip sheker menen, pal ishkeni menen bári bir tuwǵan-tuwısqanına dos-yaranına, óz eline jetpeytuǵınlıǵın súwretleydi. Usı eki qosıqtı salıstıra otrırıp, tómendegishe filosofiyalıq juwmaq jasaymız. Eki shayırdıń qosıǵında da insan ómiri eli-xalqı,

dos-yaranı, qádirdanı, yarı menen qádirli boladı degen juwmaq shıǵarıwǵa boladı.

Ájiniyazdıń «Bolmasa» hám I.Yusupovtıń «Dos-yaranı bolmasa» degen eki qosıqtı salıstırmalı oqıy otırıp, hár bir qosıqtıń juwmaqlawshı bóliminde avtordıń óziniń haqıyqıy atı yamasa ádebiy laqabın keltirip ótiw dástúrin Ájiniyaz shayır payda etkenligin kóremiz, bul dástúr I.Yusupovtıń qosıǵında da tákirarlanǵan.

2. Muxabbat yamasa hayal-qızlar teması

Ájiniyaz dóretiwshiligin tereń analiz jasaytuǵın bolsaq, onıń kópshilik shıǵarmaları muxabbat yamasa hayal-qızlar temasına baǵıshlanǵanlıǵın kórip

ótiwimizge boladı. Máselen, Ájiniyazdıń «Gózzallar», «Sáwdigim», «Dildarım», «Bozatawlı názálim» hám t.b. qosıqların atap ótiwimizge boladı.

Álbette, muhabbat teması hár bir shayır dóretiwshiliginiń belgili bir bólegin quraytuǵınlıǵın bárshemizde júdá jaqsı bilemiz.

I.Yusupovtıń «Kózimniń aǵı-qarası qızlar» qosıqları mısalında

b) Ájiniyazdıń «Sáwdigim» hám I.Yusupovtıń «Sallana-dolana keler bir jánan» qosıqları mısalında

I.Ájiniyaz dóretiwshiligindegi janrlıq formalar 1.Ájiniyazdıń hám I.Yusupovtıń rubayıları

Rubayı-«tórtlik» sózinen kelip shıqqan bolıp, lirkanıń bir janrı sıpatında jasap kiyatır. Tórt qatardıń ózinde pútin bir filosofiyalıq oy-pikir jámlenedi.

Rubayıda uyqas sxeması boyınsha aaaa yamasa aava tnde keledi. Bul uyqastıń túri Kúnshıǵıs klassikalıq poeziyasında áyyemnen bar bolıp, onı qaraqalpaq ádebiyatına Ájiniyaz shayır alıp kelgen. Máselen, qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde Ájiniyaz shayırdıń tómendegi qatarların rubayı janrlıq formasında jazılǵarma sıpatında qarastıradı:

Qasqaldaqqa bir aǵarı may pitse, Ǵańqıldasıp qonar kólin tanımas, Patshanıń dáwleti qaytayın dese,

Kózine may pitip elin tanımas.

Qosıq tek tórt qatardıń ózinde belgili bir filosofiyalıq oy-pikirdi jámlep beriwi menen kózge taslanadı, al wyqası shalıs uyqas formasında kelgen, yaǵnıy birinshi hám úshinshi qatarlarındaǵı pitse hám dese sózleri uyqasqa tússe, ekinshi hám tórtinshi qatarlarındaǵı kólin tanımas – elin tanımas sóz dizbekleriniń uyqasqa túsiwi arqalı tórtlikte shalıs uyqas júzege kelip tur.

XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında usı tórtlik formasındaǵı qosıqlardı

I.Yusupovtıń dóretiwshiliginde de kóplep ushıratıwımızǵa boladı. Ol bul janrlıq formada shıǵarma dóretkende, álbette, qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatımızdıń wákili Ájiniyaz shayırdıń dóretpelerin ózine úlgi etip alǵan desek qátelespeymiz.

Sebebi hár qanday ádebiyatqa janı qumar insan ózine kerekli nárseni, (bul jerde ideya, janrlıq forma názerde tutılmaqta) eń birinshi ,

óz milliy ádebiyatınan izleydi. Sol qaǵıydanı esapqa alatuǵın bolsaq, shayır

I.Yusupovtıń tórtlikleri de Ájiniyaz shayır dástúrleriniń dawamı sıpatında qarastırılsa boladı. Demek, birinshi óz milliy ádebiyatın úyrengen shayır keyin ala basqa ádebiyatlarda da usınday janrlıq formalardı basqa milliy ádebiyatlardan izlewi múmkin hám olardıń arasındaǵı ózgesheliklerdi, uqsaslıqlardı úyreniwi múmkin.

I.Yusupov poeziyasındaǵı tórtliklerde tek kishkene ǵana minatyuralıq tórt qatardıń ózinde –aq bir pútin filosofiyalıq oydı jámley alǵan.Máselen:

Dúńya az waqtında bárine jeter,

Insan paqır azǵa qanaat eter,

Dúńya bolǵan sayın Nápsi degen iyt,

Shınjırın julqılap, qutırıp keter.

Shayır tek tórt qatarlı qosıqtıń ózinde úlken filosofiyalıq juwmaq jasaydı, yaǵnıy, mal-dúńyanıń kópligin shınjırlanǵan ashıwlı iyttiń halatın sáwlelendiriw arqalı salıstırıp bermekshi boladı. Usı qatarlar arqalı dúńya-malı kóp bay adamlardıń psixologiyasın jetkerip beredi.

Aqılǵa uǵras kelmes búl úlken dúńya,

Ayı, kúni hámmelerge teń dúńya,

Insan peyli tarılǵanda biraq ta,

Eki adamǵa tarlıq eter keń dúńya.

Mısalǵa alınǵan tórtlikte de shayır I.Yusupov insannıń psixologiyası tuwralı juwmaqlanǵan filosofiyalıq pikirdi bildiredi, adamnıń keń peyilligi dúńya keńligi menen salıstırılıp, eger, adam usı boyındaǵı adamgershilik pazıyletlerin joyıtsa, dúńyanıń keńligi bir pul bolıp, pútkil álem eki adamdı sıydıra almay qalar eken. Demek, shayır óz oqıwshısına adamgershilik pazıyletlerdi hesh qanday jaǵdayda esten shıǵarmaw kerekligin uqtıradı hám usınday ideyanı insanlarda tárbiyalawdı maqset etedi. Tórtilkte «dúńya» sózi bir neshe mártebe tákirarlanıp, qosıqtıń ideyalıq mazmunın tereńlestiriwge múmkinshilikler jaratadı. Itibar berip qarasaq, I.Yusupovtıń tórtliklerinde

«dúńya» sózi bir qansha ret tákirarlanadı, bul sóz bir neshe mánilerde qollanılıp, insanniyattıń usı dúńyada jasap, mal-dúńyaǵa erisiw jolında ólip ketiwi múmkinligin uqtırıp atırǵanday kórinedi. Usı jerde jáne bir tórtlikti mısalǵa keltirsek:

Ómirdiń kóbi ótip, azı qaldı, Dúńya túlki jetkizbey tazı qaldı, Jaslıqta kóp jandırǵan jananlardıń, Kempir kóylek ishinde nazı qaldı.

Demek, avtor bul tórtlikte de filosofiyalıq oy-pikirlerin juwmaqlastıra kele, dúńyanı quwǵan menen túlki sıyaqlı jetkizbey, onı quwǵan tazı jartı jolda qalıwı múmkinligi sıyaqlı mal-dúńyanı toplaw maqsetinde ómir boyı júgirip jortqan adam da tek ǵana jartı jolda qalıp ketiwi múmkin, al adamnıń ómiriniń, ulıwma barlıq nárseniń báhári, jazı, gúzi hám qısı boladı degen filosofiyalıq juwmaq jasalıp atırǵanday túyiledi.

Shayır I.Yusupov tórtlikleri Ájiniyaz dóretken tórtlikler sıyaqlı ápiwayı barmaq sistemasında jazılǵan, uyqasları aava sxemalıq kórinisine iye.

Ulıwma eki shayır dóretiwshiligindegi tórtlikler de insannıń júrek tórindegi sezimlerdi, óz oylap júrgen pikirlerin esine salıp turǵandlay kórinedi.