MD hám PQJ / XX ásir poeziyasında Ájiniyaz dástúrleri
.pdfÓzbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı
Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası
4«a» kurs studenti Gózzal E.
PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI
TEMA: XX ásir poeziyasında Ájiniyaz dástúrleri
Ilimiy basshı: |
f.i.k. E.N.Eshniyazova |
Nókis 2014-jıl
XX ásir poeziyasında Ájiniyaz dástúrleri
MAZMUNÍ
Kirisiw……………………………………………………………………......
I BAP. Ájiniyazdıń dóretiwshiligine ulıwma sıpatlama hám shayır
dóretiwshiliginiń izertleniw máseleleri ………………….....
II BAP. XX ásir qaraqalpaq poeziyası wákilleri dóretiwshiliginde Ájiniyaz
dástúrleri ..........................................………………………….........
Juwmaq …..……………………………………………………………............
Ádebiyatlar ……………………........................................................................
KIRISIW
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke iye bolǵannan soń siyasiy, ekonomikalıq, jámiyetlik baǵdarlarda kóplegen ózgerisler, barlıq tarawlarda da reformalar júz berdi. Sonıń menen birge xalqımızdıń biybaha ruwxıy baylıqların qayta tiklewge hám qádirlewge keń jollar ashıldı.
Ǵárezsizlik ideologiyası kóp milletli Ózbekstan xalqınıń iygilikli ideyası - azat hám abat Watan, erkin hám abadan turmıs qurıw jolındaǵı ásirlik arzıw ármanları, turmıslıq ideyaların ózinde sáwlelendiredi. Sonıń menen birge milliy
ǵárezsizlik ideyası búgingi tez pátte ózgerip baratırǵan táshiwishli dúńyada
ózligimizdi ańlaw, biziń kimligimizdi, qanday ullı babalardıń miyrasına neshe mıń jıllıq tariyx, tákirarlanbaytuǵın mádeniyat hám qádiryatlarǵa iye ekenimizdi sezinip jasawǵa, bul baylıqtı asırap saqlaw, demokratiyalıq qádiriyatlar, pútkil dúńya rawajlanıwınıń jetiskenlikleri menen azıqlandırıp, jańa ósip kiyatırǵan
áwladqa xızmet etiwi tiyis.
Házirgi qıyınshılıqlı sharayatta xalqımız, aldı menen ónip-ósip kiyatırǵan jas
áwladımız sanasında hám qálbinde ideologiyalıq immunitet payda etiw úlken
áhmiyetke iye1,- dep atap kórsetti Prezidentimiz I.A.Karimov. Haqıyqatında da, kamalǵa jetip kiyatırǵan jas áwladtıń sana-seziminde jaqsı, ullı tuyǵılardı tárbiyalaw bárshemizdiń ádiwli wazıypamız, sonıń menen birge kórkem
ádebiyattıń tiykarǵı wazıypalarınıń biri de bolıp tabıladı. Solay eken, shayırjazıwshılarımızdıń dóretiwshiligin tereńrek úyreniw, shayırlardıń shıǵarmalarınıń tárbiyalıq áhmiyetin izertlew, olardıń dóretiwshiliginde payda bolǵan ádebiy dástúrlerdi úyreniw arqalı qaraqalpaq poeziyasında dástúr hám jańashıllıq máselelerin tereńrek izertlew pitkeriw qánigelik jumısımızdıń aktuallıǵın belgilep beredi.
Ájiniyazdıń shayırlıq dúńyası, onıń dóretiwshiligi qaraqalpaq poeziyasında óz aldına mektepti payda etti. Hár qanday ádebiy mekteptiń
1 I. A. Karimov Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh, T., 2008, 156-b.
keyingi waqıtları jasawı kórkem sóz sheberiniń dástúrleriniń dawamılılıǵında kórinedi. Ájiniyaz poeziyasınıń keyingi áwlad shayırlarınıń dóretiwshiligen tásirin, onıń spetsifikalıq ózgesheligin qarastırıp óteyik.
Ájiniyaz shayırdıń talantın ońıń zamanlasları da tán alǵan, máselen, xalıq arasındaǵı ráwiyatlar boyınsha Berdaq shayır Ájiniyazdıń milliy ádebiyatımızdıń rawajlanıwında tutqan ornın tereńrek ańladı. Berdaq shayır Ájiniyazdıń talantına tómendegishe baha beredi: «Eger ápiwayı adamlarǵa salıstırǵanda meniń shayırlıq kúshim altı ese bolsa, Ájiniyazdıń shayırlıq kúshi on eki ese kúshli, Ájiniyaz-aǵıp turǵan dárya, al biz bolsaq tek bir bulaq».
Jumıstıń maqseti hám wazıypaları
Biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń tiykarǵı wazıypası qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatımızdıń eń talantlı wákilleriniń biri bolǵan Ájiniyaz Qosıbay ulınıń shayırlıq mektebi dástúreliriniń XX ásir qaraqalpaq poeziyasında dawamlanıwın, Ájiniyazdıń shayırlıq mektebiniń qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwında tutqan ornın anıqlawdan ibarat bolıp tabıladı. Máselen, jumıstı tayarlaw barısında XX ásir qaraqalpaq poeziyasınıń wákilleriniń biri shayır
Ibrayım Yusupovtıń dóretiwshiliginińde Ájiniyaz dástúrleri máselesine ayrıqsha dıqqat awdarıladı, I.Yusupov poeziyasında Ájiniyaz obrazınıń dóretiliw
ózgeshelikleri, eki shayır dóretiwshiligindegi temalardı salıstırıw, janrlıq formalardı analizlew arqalı I.Yusupov poeziyasınıń ózgesheliklerin belgilew bolıp tabıladı.
Bul tiykarǵı maqsetke erisiw ushın biz tómendegishe wazıypalardı orınlawımız tiyis:
- birinshiden, Ájiniyaz shayır dóretiwshiliginiń qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde izertleniw máselesin úyreniw;
- ekinshiden, Ájiniyaz shayır poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq ózgeshelikleriniń XX ásir qaraqalpaq poeziyası wákilleriniń dóretpelerine tásirin anıqlaw;
-úshinshiden, Ájiniyaz shayır poeziyasında janrlıq formalardı anıqlaw hám usı formalardıń qaraqalpaq poeziyasında rawajlanıw baǵdarların úyreniwden ibarat bolıp tabıladı.
Izertlew obekti
Jumıstıń izertlew obekti sıpatında qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń
talantlı wákili Ájiniyaz Qosıbay ulınıń dóretiwshiligi hám XX ásir qaraqalpaq
poeziyasınıń wákilleriniń izertlew obekti sıpatında tańlap alındı.
Izertlew metodları
Jumıstı tayarlaw barısında tiykarınan kórkem shıǵarmanı tallaw metodı,
salıstırıw metodlarınan paydalanıldı.
Jumıstıń dúzilisi
Jumıs kirisiw, tiykarǵı eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen turadı.
I BAP.Ájiniyazdıń dóretiwshiligine ulıwma sıpatlama hám shayır dóretiwshiliginiń izertleniw máseleleri
1. Ájiniyaz Qosıbay ulı (ádebiy laqabı Ziywar) XIX-ásir qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri bolıp tabıladı. Onıń doretiwshiligi ózine tán ózgeshelikke iye, oǵada talantlı, oqımıslı, óz poeziyasında
Kúnshıǵıs klassikalıq ádebiyat wákilleriniń dásturlerin engize alǵan kórkem sóz sheberleriniń biri bolıp tabıladı.
Ájiniyaz shayır (1824-1878jj.) Moynaq rayonı aymaǵına qaraslı «Qamıs bóget» degen jerde tuwıladı. Ájiniyaz jasınan ziyrek bolıp, dáslep awıllıq meshitte keyin ala Elmurat axun tárbiyasında bolıp, sońın ala Xiywadaǵı Sherǵazıxan medresesinde tálim aladı. Ájiniyaz kishkene waqtınan baslap anasınan xalıq awızeki dóretpelerin úyrenip, ilim-bilimge qızıǵıwshılıǵı artqan bolsa, keyin medresede oqıǵan dáwirinde pútkil Shıǵıs dúńyası menen tanısadı. Bul haqqında
N.Dáwqaraev, X..Xamidovtıń tastıyıqlawshı ilimiy miynetleri bar.
Ájiniyaz shıǵarmalarınan «Qız Meńesh penen aytısı» birinshi ret Tashkent qalasında arab shrifti menen shıǵatuǵın «Túrkistan walayatı» gazetasında 1878-jılı járiyalanadı, shayırdıń «Bozataw» poeması S.Májitov tárepinen 1925-jılı shıǵarılǵan «Egedeler sawatı» sabaqlıǵında járiyalandı. Shayırdıń eń birinshi qosıqlar toplamı 1949-jılı baspadan shıǵadı.
Ájiniyaz shıǵarmaların xalıq arasınan jıynawda S.Máwlenov penen
Sh.Xojaniyaxzovlardıń miynetleri ayrıqsha, sonıń menen birge shayır shıǵarmaların el arasınan jıynap, baspadan shıǵarıw hám onı xalıqqa tanıstırıwda ádebiyatshılardan Q.Ayımbetov, I.Saǵıytov, O.Kojurov, A.Murtazaev,
Q.Bayniyazov, K.Mámbetovlardıń miynetleri salmaqlı.
Ájiniyazdıń 1975-jılı shıqqan toplamına I.Yusupovtıń «Dala Orfeyi» degen maqalası alǵı sóz túrinde beriledi. «Áyyemgi grek mifleriniń biriniń qaharmanı
Orfey degen sazende jigit óz súygeni Evridikanıń ıshqında dúńyanı saz benen jańlatadı. Biraq bir kúnleri Orfey baxıtsızlıqqa duwshar boladı, onıń
súygen qızın jılan shaǵıp óledi, qayǵılı Orfey óz muxabbatın joqlap o dúńyaǵa ketedi, jer astı patshası Aidqa onıń shertken ilahiy naması unat qaladı, onıń dártine dawa bermekshi bolıp, eger shártler orınlansa Orfeydiń súyiklisi Evridika bul dúńyaǵa tirilip qayta jasaw múmkinshiligi tuwıladı. Ájiniyazdıń lirikasıda usı
Orfeydiń naması menen teńlestiriledi.
Ájiniyaz-dala Orfeyi degen atqa iye boladı.
Ájiniyaz shıǵarmalarınıń ideyalıq-tematikalıq ózgeshelikleri haqqında
K.Mámbetovtıń «Ájiniyaz» monografiyasında pikirler bildirilgen, onıń shıǵarmaları watan, muhabbat, aqıl-násiyat,filosofiyalıq dep bólinedi, soǵan qosımsha shayırdıń yumor-satiralıq qosıqları bar ekenligin aytıp ótiwimiz tiyis.
«Ellerim bardı», «Bardur», «Boladı», «Bolur» hám basqada shıǵarmaların watan, el-jurtı haqqında patriotlıq sezimlerge tolı qosıqları sıpatında tán alıwǵa boladı.
«Ellerim bardı»
Sorasań elimdi Qojban bizlerden,
Qalpaǵı qazanday ellerim bardı,
Qáte shıqsa keshirińler sózlerden,
Qıtay, Qońırat atlı ellerim bardı.
Jaylawım Úrgenish, arqası teńiz,
Jawırını qaqpaqtay malları semiz,
Ruxsatsız bir-birine salmas iz,
Birlikli Qońırattay ellerim bardı.
Tabıladı izlegenniń keregi, Kólinde bar qasqaldaǵı úyregi, Quwları, ǵazınıń pútin búyregi, Dúńyanıń ańları kólimde bardı.
Ótirikti ıras etip aytpaǵan,
Tuwrı joldan bas ketsede qaytpaǵan,
Námáhrámdi hasla joldas tutpaǵan, Atı
qaraqalpaq ellerim bardı.
Sóylegende sheker eter sózińdi,
Kórgende biymaǵrur eter ózińdi,
Báhári toydırar eki kózińdi, Láyli,
Zuláyxaday qızları bardı2.
Shayırdıń aqıl-násiyat qosıqlarına «Kerek», «Bolmasa», «Taxt ústinde
turǵan ádil sultanlar», «Megzer», «Jaqsı» t.b. kiredi.
«Jaqsı» qosıǵı
Adam ulı adam qádirin bilmese, Onnan dúzde otlap júrgen mal jaqsı,
Aytqan sózdiń maǵanasın bilmese, Ol adamnan tilsiz ósken lal jaqsı.
Dúńyaǵa shıqqan soń bergey qudayı,
Den-sawlıqtıń bolmas hesh teńi-tayı,
Hár kimniń ózine Mısırdı jayı, Shúkirsána etiń, qádirin bil jaqsı.
Kisiniń yarına kúlip baqqannan,
Shıbın janın qıynap otqa jaqqannan,
Óz boyıńa túrli nasaq taqqannan, Óz yarıńnıń tárbiyasın ber jaqsı.
Giyne qılıp jurttı taslap ketkennen,
Qádirin bilmes jerde xızmet etkennen, Jat ellerde músápirlik shekkennen,
Urıp-sógip qorlasa da el jaqsı.
Ájiniyaz shayır dóretpeleriniń arasında ayrıqsha dıqqatqa ılayıq shıǵarmalar
muxabbat qosıqları bolıp tabıladı. «Gózzallar», «Bir jánan», «Hár kimseniń yarı
bolsa…», «Yoq meniń» t.b. qosıqların atap ótiwge boladı.
«Gózzallar» qosıǵı
Qıya baqıp meniń janımdı alıp,
2 Ájiniyaz Tańlamalı shıǵarmaları Nókis 1988, 26-b
Yuz mıń jilwa menen shıǵar gózzeller,
Yúregime ada bolmas ot yaqıp,
Meniń janım otqa yaqr gózzallar.
Tırnadek otırıp, sonadek yúrgen,
Yúz mıń jilwa menen qabaǵın kergen,
Shashlarına laǵlı marjan ótkergen Mıń túmen naz bilán baqar gózzallar.
Qara kózi gáwhar kibi jawdırap, Kiygen tonı kórgen sayın jaltırap, Óńir monshaq, háykel taǵıp sıldırap, Súzip qálem qasın qaqar gózzallar.
Haytta, merekede jigit jıyılsa,
Kúni-túni birdeyin tamasha bolsa,
Sol zamanda qızlar sallana kelse,
Janı ashıp, kózin tiker gózzallar.
Yar sarayı dáwran on tórt yashında,
Qızlar yúrer digre-dashında.
Aytar Ziywar yar sawdası bashında,
Ayttım súygenimnen bunı gózzallar3.
Al shayırdıń filosofiyalıq shıǵarmalarında bolsa avtordıń insan, onıń ómirdegi ornı, turmıs, jaqsılıq penen jamianlıq hám t.b. haqqında jeke pikirleri sáwleleniwin tabadı. Máselen, «Bul dúńyanıń kórki adam balası, Sol
3 Ájiniyaz Tańlamalı shıǵarmaları Nókis 1988, 4-b
adamnıń kókke jeter nalası» degen qatarlar arqalı shayır qanday pikirlerdi aytpaqshı boladı, yaki bolmasa: Qasqaldaqqa bir aǵarı may pitse.
Ǵańqıldasıp qonar kólin tanımas, Patshanıń dáwleti qaytayın dese,
Kózine may pitip, elin tanımas. –bul qatarlar arqalı shayır ne demekshi?
Solay etip, Ájiniyaz shayır dóretpeleri ideyalıq-tematikalıq baǵdarları boyınsha shártli túrde muhabbat lirikası, didaktikalıq lirika, filosofiyalıq lirika, patriotlıq yaki bolmasa watan haqqındaǵı qosıqlar bolıp bólinedi.
Ájiniyaz qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń talantlı wákili bolıp tabıladı, onıń poeziyasında hár qıylı janrlıq formadaǵı shıǵarmalardı ushıratamız. Biraq Ájiniyaz dóretiwshiligindegi tiykarǵı janrlıq forma bul tórt qatarlı jaydarı qosıq forması bolıp tabıladı.
Shayırdıń Shıǵıs poeziyası úlgisinde jazǵan qosıqlarınan muxallesslerdi, máselen «Qız Oraz», «Oyan», «Beri kel», «Ay álip» qosıqların atap ótiwge boladı. Muxallesler tematikası boyınsha muxabbat lirikasın kiriwshi shıǵarmalar bolıp, olardıń tiykarǵı ózgeshelikleri eń keminde on tórt buwınlı bes qatardan turıwshı qosıq forması bolıp tabıladı.
«Oyan» muxallesi
Nıspı sháb keldim qashıńa, nazlı jananım oyan,
Sham-shıraq yaqtım bashıńa, nuwrı ánwarım oyan,
Kózlárimniń ráwshanı, ol mahı tabanım oyan,
Yolında zar áylegen, áy misli áfǵanım oyan.
Men seniń keldim qashıńǵa, ráhim et, janım oyan.
Buw sáhár baǵıńa keldim, biymáhál yolǵa túship, Wádeme etsem diyip, gáhi júrip,gáhi ushıp, Biyxabar siz yatıpsız, altın túgme bántin sheship, Kewlim ister kirmekti, jánnet kibi qoynıń ashıp,