MD hám PQJ / B. Qayıpnazarov dóretiwshiliginiń kórkemlik ózgesheligi

1.2.B. Qayıpnazarovtıń kórkem obraz jasaw sheberligi

Kórkem obraz–bul hár qanday ádebiy shıǵarmada súwretlenetuǵın adam. Bul

haqqında ilimpaz K.Mámbetov: «Ádebiyat–bul adamlar obrazın

dóretetuǵın ilim. Kórkem shıǵarmanıń eń baslı ózegi obraz bolıp esaplanadı. Obraz degenimiz–bul adamlardıń sın–sıpatı, oyı, minez–qulqı, xarakteri, ádetleri, bir– birinen ajıralıp turatuǵın sıpatlı belgileri. Obraz degenimiz daralanǵan jeke adam qaharmannnıń sırtqı hám ishki dúńyasınıń ashılıwı»1 Bul tárepinen qaraǵanımızda obraz kórkem shıǵarmanıń mazmunı, janrlıq ózgesheligine qaray xarakterlenedi. Mısalı: 1.lirikalıq obraz; 2.epikalıq obraz; 3. dramalıq obraz. Al, onıń xarakterine qaray bolsa: satiralıq obraz, tragediyalıq obraz, yumorlıq obraz, fantastikalıq obraz h.t.b bolıp bóliniwi múmkin. Bayniyaz Qayıpnazarov

dóretiwshiligine itibar qaratsaq, onda lirikalıq obraz arqalı bayanlanǵan.

Al ádebiyattaǵı metodlardıń úlken eki toparǵa: realistlik metod hám romantikalıq metod bolıp bóliniwine qaray, obrazlar da: a) realistlik obraz; b) romantikalıq obraz dep ekige bólinedi.

Bayniyaz Qayıpnazarov simvolikalıq obraz jasawdıń haqıyqıy sheberi dep qorǵawǵa boladı. Mısalı:

Bul dúńyaǵa kórik berip, Sen bir gúlseń turǵan dónip, Kózlerim bánt boldı meniń, Qáddi – qáwmetińdi kórip.

Bolsam da shıdamlı berik,

Ózimnen ketip tur erik,

Qıyalıma júrgendeymen,

Muhabbatıń gúlin terip.

Bir ózińe kewlim bolıp,

Túnnen turıp izlep kelip,

1 Mámbetov K. ádebiyat teoriyası, Nókis, Bilim, 1995, 49 – bet.

21

Jamalıńdı jaynatadı,

Tań shuǵlası nurın sewip.1

(«Sen bir gúlseń», 39-bet)

Haqıyqatında da, shayırdıń usı qosıǵında da dáslepki qatarında sulıw qızdı «Muhabbat gúli» degen dizbek arqalı awıspalı mánide bergen. Bunnan dúńyaǵa, dógerekke gózzallıǵı menen sán beretuǵın gúldiń shırayı arqalı qız táriyplengen.

Usı sıyaqlı lirikalıq obrazlar tómendegi qosıq qatarlarında ushırasadı. Mısalı: «Sóz qaldırıp ketermen» qosıǵında lirikalıq kórkem obrazdı tómendegi táriyplewler arqalı kóriwge boladı.

Qıyaldıń sharq urıp párwaz etiwi, Kewil bárha árman shıńın gózleydi, Adamnıń dúńyaǵa kelip ketiwi, Kúnniń shıǵıp batıwına megzeydi.

Heshkimnen ótedi ǵárezsiz waqıt,

Heshnárse ornında qalmaydı qatıp,

Miyneti insanǵa baǵıshlar baxıt, Óz jolın baslaydı hár kún tań atıp.

Kún óz nurı menen máńgi jaynasa, Adam isi menen jasar álbette, Gúller izin úzbey ǵumsha baylasa, Gúl atı

joǵalmas usı taqılette.2

(«Sóz qaldırıp ketermen», 65-bet)

Mısalda tereń filosofiyalıq mazmun bolıp, onda waqıttıń hesh nárseden biyǵárez ekenligin, onı uslap yaki toqtatıp turıw hasla múmkin emes ekenligi, adamnıń da dúńyaǵa keliwi, dúńyadan ótiwin misli kúnniń batıp hám qaytadan shıǵıwına megzeydi. Al bul qosıqtıń da bir xarakterli jeri gúl sóziniń

ózine tereń filosofiyalıq mazmun júkleydi.

Al «Shashı súmbil» qosıǵında da bılayınsha alıp qaraǵanda syujet bar sıyaqlı kórinedi. Onıń súwretleniwinshe bir shashları sulıw, súmbil shashlı qız

1Qayıpnazarov B. Tańlamalı shıǵarmaları (bir tomlıq), Nókis, Qaraqalpaqstan, 1993, 39-bet.

2Qayıpnazarov B. Tańlamalı shıǵarmaları (bir tomlıq), Nókis, Qaraqalpaqstan, 1981, 64-bet.

22

baǵdan qulpı dónip turǵan eń shıraylı gúllerdi bir buwatın ákeledi. Bul gúl shayır hár qaraǵan sayın onıń kewline yosh, ilham baǵıshlaydı. Mısalı:

«Júregimde jasaydı. Ottay ısıq eki gúl. Biri bolsa baǵ gúli,

Birewi shashı súmbil.»1

(«Shashı súmbil», 116-bet)

Bunda shayır qosıqtıń eń sońǵı bánt basarında: «Meniń júregimde eki gúl jasaydı» dep juwmaqlaydı. Bular biri–baǵ gúli, biri–súmbil shashlı qız. Bunda da simvolikalıq obraz bar.

Keń syujetli poema hám balladalarında realistlik obrazlar qaharmanlardıń obrazı da kózge taslanadı. Bunı B. Qayıpnazarovtıń «Eki soldat» balladasınan kóriwimizge boladı2. Bunda mınaday waqıya sóz etiledi:

1945–jıldıń báhárinde Germaniya qalasında eki soldat bir–biri menen duslasadı. Olardıń biri nemets, biri orıs. Olar ekewi de jaradar, biraq biri ekinshisin atpaqshı bolıp tur. Biraq olar bir–birine dushpan bolsa da jaradar hám bir–birine súyenip gospitalǵa ketedi. Ol jerden sawalıp shıǵıp, urıstan soń bir– birin izleydi. Olar paraxatshılıq zamanda bir–biri menen tabısadı. Bunda tereń adamgershilik ideyası bolıp, lirikalıq qaharman obrazı sheberlik penen ashıladı.

Al «Kók emen hám Zoya haqqında» balladasında3 urısta nabıt bolǵan

Zoyanıń erligi, onıń biygúna ólip ketiwi, qaharmanlıq háreketi súwretlenip batırlıq obrazına mısal bola aladı. Al «Shoq gúl» balladasında4 Nurımnıń awqam dáwirinde 1930– jıllarda kolxozlastırıw, xalıqtı sawatlandırıw isine kesent etip, onıń dushpanlar tárepinen óltiriliwi sóz etilip, bunda da batırlıq obrazı sáwlelengen. Al, «Móldir bulaq» balladasında5 ármanına jete almaǵan ashıqlar táǵdiri sóz etilip, onda da bir – birin súygen qız benen jigit, ashıqlar obrazı kórkem til arqalı táriyplengen. Demek, bul tárepinen qaraǵanımızda B.Qayıpnazarov lirikada obraz jasawdıń sheberi dep aytıwǵa turarlıq.

1Qayıpnazarov B. Men seniń bir shaqańman. Nókis, Qaraqalpaqstan, 1977, 116-bet.

2Qayıpnazarov B. Tańlamalı shıǵarmaları (bir tomlıq), Nókis, Qaraqalpaqstan, 1993, 94-98-betler.

3Qayıpnazarov B. Tańlamalı shıǵarmaları (bir tomlıq), Nókis, Qaraqalpaqstan, 1993, 98-100-betler.

4Sonda, 103-107-betler

5Sonda, 121-148-betler.

23

II Bap. B. Qayıpnazarov shıǵarmalarınıń kórkem tili

Hár qanday shıǵarma kórkemlep jazılǵanda ǵana oqıwshı qálbinen orın ala

aladı.

Ol qanshelli kórkemlep jazılsa, onı oqıǵan adamnıń yadında da uzaq saqlanadı, tásirsheńligi menen tań qaldırıp, adamǵa oy saladı.

Kórkem shıǵarma mazmunın, avtordıń ideyalıq – tematikalıq maqsetin oqıwshıǵa jetkeriwshi birden–bir qural–bul kórkem shıǵarma tili bolıp esaplanadı. Bul haqqında ilimpaz K. Mámbetov:

«Til kórkem shıǵarmanı sıpatlawdıń negizi. Hár qanday shıǵarma milliy

ózgeshelikke iye. Milliy ózgesheliklerdiń negizin quraytuǵın belgilerdiń biri – til»1

Shayır yaki jazıwshı kórkem shıǵarmasında onıń ekspressivligin emocionallıǵın asırıw ushın tildiń kórkemlew qurallarınan, tillik belgilerinen paydalanatuǵınlıǵı tábiyiy.

Hár qanday jazıwshı yaki shayır kórkem til qurallarında obraz hám tipler, xarakterlerdi jaratar eken, olardıń mánisin sáwlelendiriwge xızmet etetuǵın sóz hám sóz dizbeklerin tańlaydı, ulıwma xalıqlıq tilindegi súwretlew hám kórkemlew qurallarınan paydalanadı.

Eger kórkem shıǵarmada birgelkili sózler kóp qollanıla bergen jaǵdayda onıń kórkemligine, qunına keri tásir etetuǵını anıq. Sonıń ushın mániles sózler sinonimlerdiń yaki qaharman háreketin janlı, kórkem súwretlewde antonimlerdiń, omonimlerdiń qollanılıwı maqsetke muwapıq boladı.

B. Qayıpnazarov ta óz shıǵarmalarında kórkem shıǵarma tiliniń shártli belgileri sıpatında sinonimlerden, neologizmlerden, gónergen sózerden dialektizmlerden, arxaizmlerden hám t. b. sheber paydalanǵanın kóremiz.

1 Mámbetov K. Ádebiyat teoriyası, Nókis, Bilim, 1995, 108– bet.

24

2.1. Epitet hám teńewler

Epitet sózlerdiń kórkem shıǵarmanıń mánisin ashıp beriwde áhmiyeti úlken.

Epitet zattıń, qubılıstıń sıpatın anıqlaytuǵın kórkemlewshi, sıpatlawshı sóz

B.Qayıpnazarov shıǵarmalarının belgili nárselerdi súwretlewde epitetlerden orınlı paydalanǵan. Mısalı: «Esten shıqpas aydala» qosıǵında bir neshe epitetlerdiń qatar qollanılıp, qosıqtıń tilinińayrıqsha kórkemligin támiyinlep turǵanlıǵın kóremiz.

Mısalı:

Qolı kús – kús, jarıq – jarıq tabanı,

Jalań ayaq gezgin jazıq dalanı,

Taldan keskin qayqı tayaq qolıńa,

Kórippediń sarı shopan balanı?!

Aqbas, jantaq ósken sheń gel arası,

Qum ishinde shoq jıń ǵıldıń sayasın,

Xat ishinde, kánt ishinde júrse de,

Ol kúseydi sol qoy baqqan dalasın.1

(«Esten shıqpas aydala», 5-bet)

Eger qosıqta shopannıń portretin súwretlewde qolı kúsli, tabanı jarıq,

qolında tayaq, dalanı da ápiwayı dala sıpatında súwretlegende qosıq joqarıdaǵı

sıyaqlı mánili hám kórkem bolıp shıqpas edi.

Al, qum ishindegi ósip turǵan jıńǵıldı, ulıwma peyzajdı súwretlewde,

edi.Sonlıqtan epitetler shayırdıń durıs talǵamı, sezgirligi menen tańlap alınǵan. Al,

shayırdıń 1965–jıllardaǵı dóretiwshiligindegi filosofiyalıq –

didaktikalıq xarakterge iye «Máńgi jas bolıp» qosıǵın tallap qaraǵanımızda da, bul

1 Qayıpnazarov B. Tan`lamalı shıg`armaları (bir tomlıq), No`kis, Qaraqalpaqstan, 1993, 5-bet.

25

Shashıma aq enip qáddim eń keyip,

Qartayıp belimnen dimar ketse de.

Ádetke aylanıp ketipti kúnde,

Íslegim keledi isti bas bolıp,

Sol ushın súyikli bul ana jerde,

Jasaǵım keledi máńgi jas bolıp.1

(«Máńgi jas bolıp», 5-bet)

Bunda shayırdıń óz oy–tilekleri tereń lirika hám kórkem til menen

bayanlanǵan. Qosıqtıń belgili dárejede kórkem bolıwında astı sızıp kórsetilgen epitet sózler de úlken salmaqqa iye .

Eger jaslıq jıllar sóziniń aldına bayaǵı, ótip ketken degen ápiwayı, onsha kórkemlik boyawlarǵa iye emes sózler qollanǵanda qosıq obrazın xarakterde dóremes edi. Bunda qılshıldaǵan epiteti adam ómirindegi jaslıq shaqtıń jigerge,

ǵayratqa kúshke tolı bolǵan zawıqlı, qızıqlı payıtı ekenligin, onıń qádiriniń

qartayǵan shaqta biliniwi, al ekinshi kuplette ózińniń kindik qanıń tamıp tuwılǵan jerdiń anań sıyaqlı qádirdan, miyrimli hám kewilge de kózińe de súyikli bolıp

qollanǵan. Mısalı:

Jolım túsip kirsem baǵlar ishine,

Aldı menen kózime gúl túsedi,

Barlıq yosh iyisli arnap kisige,

Albırt kewlim gúl náwshesin kúseydi.

Qızıl eken qıraw tússe gúl kútken,

Dep júrmeń iz, gúlge qumar janım bar, Qıs bolsa da baǵdan gúller izletken,

1 Qayıpnazarov B. Tan`lamalı shıg`armaları (bir tomlıq), No`kis, Qaraqalpaqstan, 1993, 5-bet.

26

qosıqtıń kórkemlik dárejesi onshelli joqarı bolmaǵan bolar edi.

B. Qayıpnazarovtıń derlik barlıq qosıǵında gúl sózi qollanılıp, ol simvolikalıq obraz sıpatında berilgen.

Shayırdıń «Gúl» dep atalǵan qosıǵında da elimizdiń tábiyatın, gúldiń názikligin, shırayın, adamdı ózine tartatuǵın sulıwlıǵın táriyplewde bir qosıqtıń ishinde bir neshe epitettiń qollanılǵanlıǵın kóremiz. Mısalı:

Kózim tússe baǵ gúline, Bende bolar názerim

Gúl de biler óz túrinde

ómirimdi bezerin

Eń zawıqlı júzi, Gúldi janım xosh kórer,

Jawdırasqan túri qızıq

Kórkin kórse yosh kórer.2

(«Gúl», 19-bet)

Bunda shayır hátteki adamnıń qarasların, názerin ózine tutqın etip bántlep alatuǵın, qıyalına qozǵaw salatuǵın gúldiń sulıwlıǵın beriwde bende, zawıqlı, jawdırasqan degen sózlerdi dál, durıs tańlap hám qosıqta orınlı paydalana bilgen.

Bul óz gezeginde qosıqtıń kórkemligin tiliniń oǵada mazmunlı bolıwın támiyinlewde xızmet etip tur.

1Qayıpnazarov B. Tańlamalı shıǵarmaları (bir tomlıq), Nókis, Qaraqalpaqstan, 1993, 6-bet.

2Sonda, 19-bet

27

Teńewler de hár qanday shıǵarmada onıń kórkemligin asıratugın kórkemlew

qurallarınan biri bolıp sanaladı.

Teńewler de joqarı da atap ótilgen kórkemlew kuralı – epitetler sıyaqlı kórkem boyawlarǵa, tereń obrazlıq ózgesheliklerge iye.

Teńew–tiykarınan bir zat penen ekinshi zattı salıstırmalı súwretlew. Obrazdı

kúsheytiw ushın basqa bir tásirlirek zatqa teńep, sonıń menen salıstıra súwretlew, qısqasha aytqanda, teńew salıstırılǵan nárseniń sıpatlıq belgisin shayır yaki jazıwshınıń ábden janlandırıp beriwi.

Eger tillik nızamlılıqlarǵa itibar qaratsaq teńewler yańlı, kibi, misli, hám

t.b. sózler menen birlikte -day, -dey, -tay, -tey hám t.b. formalardı qabıl etip te jasaladı. Mısalı, bunday tenewler sheber, lirik shayırlarımızdan biri sıpatında B.Qayıpnazarov shıǵarmalarında da qollanıladı.

Demek, teńew kórkem shıǵarmada súwretlew qurallarınan eń áhmiyetlilerinen biri. Mısalı, shayır tárepinen 1967– jılı jazılǵan «Kewil jarasıǵı siz» degen qosıqta onıń bastan ayaǵına túrlishe teńewler keltirilgen.

Jerde júrgen húrdey bolıp, Baǵda

ósken gúldey bolıp, Tańda shıqqan nur taratıp, Kúlimlegen kúndey bolıp.

Ele de húrmetim sheksiz, Jerde shıray bolmas gúlsiz, Baǵqa búlbil jarasqanday.

Kewil jarasıǵı da siz!1

(«Kewil jarasıǵı siz», 9-bet) Bul qosıqta Estoniyanıń sulıw qızınıń portretin beriwde gúl detalınan shayır

sheberlik penen paydalanǵan hám onı húrge teńeydi. Húr tiykarınan adamzat balasınıń qıyalındaǵı uǵım, beyish hám jánnette júretuǵın oǵada sulıw, shıraylı teńi– tayı joq jas qızlar. Onı tek húrge ǵana teńgerip qoymay, al, qızdı baǵda

ósken gúlge, nur shashıp turǵan quyashqa da teńep súwretleydi.

1 Sonda, 9-bet.

28

Shayır «Qaytar» dep atalǵan tereń lirika menen jazılǵan muhabbat temasındaǵı qosıqtı da biri ekinshisinen de kórkem teńewlerden paydalanıp, qosıqtıń mánili shıǵıwına úles qosqan. Mısalı:

Jazda qızıl gúl bolıp, Tutılar em qolıńa, Qısta aqsha qar bolıp, Tóseler em jolıńa.

Jiyi-jiyi kórer em, Qarǵa túsken izińdi, Shuǵla bolıp súyer em, Qardan appaq júzińdi.

Qosıq jazarman yoshıp,

Sap tartıp barar sózler,

Qanatlı qustay ushıp,

Sharq urıp seni izler.1

(«Qaytar», 26-bet)

Qosıqta ashıq bolǵan jigittiń ahıw-zarı, ármanları túrli teńewler menen berilgen. Ol súygen qızı ushın qızıl gúl bolıwǵa, qıstıń qaqaman suwıqlarında, qıstıń sáni bolǵan qar bolıwǵa, al, qızdıń kelbetin hátteki, qardan da appaq, - dep, eger dúńya júzinen izlemekshi bolsa, qanat baylap qustay bolıp ushıp ketiwge tayar. Bul teńewler bir sulıw qızǵa ashıq bolǵan jigittiń tilinen oǵada kórkem obrazlı etip berilgen. Onda álbette, teńewlerdiń xızmeti salmaqlı.

B. Qayıpnazarov dóretiwshiliginde bunnan basqa da bir qatar teńewlerdi kórkemlew quralları sıpatında qollanılǵanın kóremiz. Al, «Ámiwge» dep atalǵan qosıqta bolsa, shayır Ámiwdáryaǵa shırayına shıray, mártebesine mártebe qosıw ushın túrli nárseler bolıwǵa qayıl. Onda tábiyattıń qádirine jetetuǵın, márt jigit

Ámiwdáryaǵa tómendegishe nalısh etedi. Al, onıń tilekleri tómendegi teńewlerge jámlengen. Mısalı:

1 Sonda, 9-bet.

29

Bes tóbeler buldırasa, Saqshılarday turǵan sergek, Tómende suw sıldırasa, Meniń qıyalımdı terbep.

Jaǵadaǵı jelkildegen, Qamısıńday terbeleyin, Jarǵa urıp áwpildegen,

Aǵısıńday erkeleyin.1

(«Ámiwge», 34-bet) Bunda «Bes tóbe» taw tóbeshiklerin saqshılarǵa teńeydi. Haqıyqatında da, bul

elimizdiń tábiyatın, peyzajın beriwde oǵada tásirli, kórkem teńew. Sebebi Bes tóbe biyik, hóktem, ol ornınan qozǵalmaydı. Onıń kórinisi haqıyqatında da respublikamızdı qorǵap turǵan saqshılarǵa megzes. Al, shayır qálbi Ámiwdárya ushın jaǵasında bárqulla ósip, oǵan sán, shıray beretuǵın qamıslar bolıwǵa, bárqulla esirip, tolqınlanıp turatuǵın Ámiwdáryanıń aǵısınday bolıwǵa wádesi sıyaqlı kórinedi.

B. Qayıpnazarovtıń Ana–Watan temasında jazılǵan «Men seniń bir shaqańman» degen qosıǵı da haqıyqıy mánisinde teńewlerge bay qosıq. Qosıqtıń hár bir redifi de teńew menen juwmaqlanadı. Mısalı:

Báhár kelgen sayın jayǵan japıraq,

Kún nurında kúlip turǵan jarqırap,

Tuw alıstan kózge túsken buldırap,

Sen bayterek, men seniń bir shaqańman.

Sahraǵa sán berip qáddin dúzegen,

Gózzal kórki Ámiw boyın bezegen,

Usha bası álhawanı gózlekgen.

Sen bayterek, men seniń bir shaqańman 2

(«Men seniń bir shaqańman», 89-bet)

1Sonda, 34-bet.

2Qayıpnazarov B. Men senin` bir shaqan`man. No`kis, Qaraqalpaqstan, 1977, 89-bet.

30