MD hám PQJ / B. Qayıpnazarov dóretiwshiliginiń kórkemlik ózgesheligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ

XALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti Qaraqalpaq

ádebiyatı kafedrası

4 v kurs pitkeriwshisi Xojanova I.

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Tema: «B. Qayıpnazarov dóretiwshiliginiń kórkemlik ózgesheligi»

Nókis-2012

1

Tema: «B. Qayıpnazarov dóretiwshiliginiń kórkemlik ózgesheligi»

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

Tema: B. Qayıpnazarov dóretiwshiliginiń kórkemlik ózgesheligi

jobası:

KIRISIW

I Bap. B. Qayıpnazarov shıǵarmalarında kórkemlik ózgeshelikler.

1.1. B. Qayıpnazarov shıǵarmalarınıń tematikalıq hám janrlıq ózgeshelikleri

1.2. B. Qayıpnazarovtıń kórkem obraz jasaw sheberligi.

II Bap. B. Qayıpnazarov shıǵarmalarınıń kórkem tili.

2.1.Epitet hám teńewler.

2.2.Naqıl-maqallar hám idiomalar.

2.3.Sinonimler, antonimler, omonimler.

2.4.Dialektizmler hám neologizmlerdiń qollanılıwı.

JUWMAQ

Paydalanılǵan ádebiyatlar

3

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti

Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası

Pitkeriwshisi Xojanova Índira

Ílimiy basshısı: úlken oqıtıwshı Z.Ktaybekova

Teması: «B.Qayıpnazarov dóretiwshiliginiń kórkemlik ózgesheligi»

Avtorlıq annotaciya

Temanıń aktuallıǵı: XX ásirdiń 60-80-jıllar qaraqalpaq ádebiyatında, ásirese poeziyanıń rawajlanıwında salmaqlı úlesi bar shayırlardan biri – bul talantlı shayır Bayniyaz Qayıpnazarov.

Hár qanday shayırdı ózinen sóńǵı áwladtıń húrmetlewi, onıń atın ardaqlawı, onıń eń dáslep shıǵarmalarınıń kórkemligi, qunlılıǵı, estetikalıq, tárbiyalıq áhmiyetligine de baylanıslı boladı. Sebebi har qanday kórkem sóz sheberiniń ádebiyattıń tariyxında, xalıqtıń ruwxıy ómirinde tutqan ornı bárinen burın ádebiy kórkemlik processtiń rawajlanıwına qosqan úlesinin salmaǵına, shıǵarmalarınıń ideyalıq hám estetikalıq qunı, olardıń oqıwshı qáwiminiń jan dúńyasın, sana-sezimin bayıtıwda tiygizgen paydalı tásirsheńligi menen ólshenedi.

Usı kóz – qarastan qaraqalpaq ádebiyatınıń búgingi kúnge shekem rawajlanıwına názer salsaq óziniń mazmunlı, úlgi alarlıq ómir jolı, dóretiwshilik miyneti hám xalqımızdıń ruwxıy baylıǵın arttırıwǵa, mádeniyatın hám oy-órisin

ósiriwge sadıq xızmet etken shayırlardı, jazıwshılardı atap ótiw orınlı. Olardan biri Bayniyaz Qayıpnazarov shıǵarmaların pitkeriw qánigelik jumısı kóleminde izertlew, ilimiy talqılaw bul – búgingi ádebiyattanıwda aktual mashqalalardan biri bolıp sanaladı. Sebebi shayırdıń dóretiwshiligi belgili ilimiy dereklerde, ayırım izertlewlerde, maqalalarda ulıwmalıq jobada aytılǵanı menen, ádebiyattanıw iliminde arnawlı túrde izertlew obekti bolǵan joq. Bul jaǵınan itibar qaratsaq, shayır Bayniyaz Qayıpnazarov shıǵarmaları hár tárepleme izertlewge ılayıq.

4

Izertlewdiń obekti hám predmeti:

Izertlew obekti Bayniyaz Qayıpnazarov shıǵarmaları, al, predmeti –

shıǵarmalarındaǵı kórkemlik ózgeshelikler.

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları: Izertlewden tiykarǵı maqset

B.Qayıpnazarov shıǵarmalarında kórkemlik ózgesheligin anıqlaw, shayırdıń obraz

jasaw sheberligin analizlew, onıń shıǵarmalarındaǵı:

–teńewlerdi;

–epitetler;

–antonim;

–sinonim;

–omonimler;

–neologizmlerdi;

–dialektizmlerdi;

–idiomalardı anıqlaw, onıń shıǵarmanıń kórkemligin asırıwdaǵı xızmetin ashıp beriwden ibarat.

Izertlewdiń teması: «B. Qayıpnazarov dóretiwshiliginiń kórkemlik

ózgesheligi» dep ataladı.

Izertlew metodları hám usılları: Tariyxıy – salıstırmalı, kórkem –

estetikalıq analiz usıllarınan paydalanıldı.

Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti:

Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti boyınsha ulıwma bilim beriw mekteplerde qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıwda, B.Qayıpnazarov shıǵarmaların úyreniwde ámeliy hám teoriyalıq jaqtan material sıpatında

paydalanıwǵa boladı.

Jumıstıń qurılısı: Jumıs kirisiw, Í hám ÍÍ baplardan, hár bir bap óz ishinde bólimlerden, juwmaq hám paydalanǵan ádebiyatlar diziminen turadı. Jumıstıń qurılısı betten ibarat.

5

KIRISIW

Búgingi kún qaraqalpaq ádebiyatı kóp janrlı, bay mazmunlı, ideyalıq hám kórkemlik sapası kún sayın jetilisip baratırǵan ádebiyat dewge tolıq haqılımız. Ádebiyatımızda iri tulǵalardıń shıǵarmalarınıń basqa tillerge awdarmalanıwı, keń jurtshılıqtıń qızıǵıp oqıwı, oqıwshı qáwimine ádebiy–estetikalıq jaqtan zawıq beriwde sóz sheberleri jazıwshı hám shayırlar tárepinen dóretilgen shıǵarmalar

tabıslı xızmet etpekte.

Prezidentimiz Í.A.Karimov: «Hár bir insan jámiyette óz ornın biliwi, ózin jámiyettiń ajıralmas bólegi dep seziwi dárkar»1 dep atap kórsetkenindey,

ǵárezsizlikke eriskennen keyin elimizdegi bolıp ózgerisler, dеmоkrаtiyalasıw,

jаńаlаnıw, хаlqımızdıń milliy miyrasların qádirlеp-qástеrlеp úyreniw, óзимиздиń

milliyligimizdi bеlgilеw, хаlıq miyraslarına bolǵan búgingi kúnniń talabı jańa teoriyalıq pikirlerdi payda etiwi menen birlikte, jámiyette óz ornına iye bolǵan

insanlardı, solardıń ishinde kórkem ádebiyatta jas áwladtı watan súyiwshilik, eljurtqa sadıqlıq ruwxında tárbiyalawda olardıń qálbine ulıwma insanıylıq, adamgershilik pazıyletlerdi sińdiretuǵın shıǵarmaları menen tanılǵan shayır-

jazıwshılarımızdıń dóretiwshi-ligin úyreniw búgingi kún talabındaǵı áhmiyetli

máselelerden biri bolıp tabıladı.

Ádebiyatımızdıń ósiwinde, tariyxıy basıp ótken jolında alǵa rawajlanıwında, janrlıq jaqtan bayıwında, hár qıylı tematikaǵa iye bolıwında Bayniyaz Qayıpnazarovtıń da salmaqlı úlesi hám girewli ornı bar. Onıń shıǵarmaları arnawlı ilimiy jumıslardıń obekti bolıp izertlenbedi. Biraq soǵan qaramastan ádebiyatshı

ilimpaz T.Mámbetniyazov tárepinen monografiyasında «Xalıq baxtın jırlap

kiyatır» menen tema degen menen B. Qayıpnazarovtıń dóretiwshiligine ádebiy sholıw islengen sın maqalası járiyalandı.2

B. Qayıpnazarovtıń dóretiwshiligi ádebiyatımızdı dáwirlestiriw boyınsha

1960-1980-jıllarǵa tuwra keledi. Bul dáwirde tek ǵana B.Qayıpnazarov emes, al ádebiyatımızda ózinen basqa da shayır, jazıwshılardın tabıslı túrde

1Karimov I.A. XXI asrga intilmoqda. Toshkent, Uzbekiston,1999, 21-bet.

2Mámbetniyazov T. Xalıq baxtın jırlap kiyatır // Poeziya – turmıs, gúres talpınıw. Nókis, Qaraqalpaqstan, 1989.

6

dóretiwshilik penen shuǵıllanǵanlıgın ádebiyatshılar tómendegi sebeplerge baylanıstıradı: «60–80–jıllar qaraqalpaq ádebiyatınıń eń bir rawajlanǵan dáwiri boldı. Usı jıllar aralıǵında ádebiyatımız janrlıq, mazmunlıq, kórkemlik jaqtan da bayıdı. 60–80–jılları ádebiy háptelikler tez – tez ótkerilip turdı, bul ádebiy baylanıstıń rawajlanıwına óziniń unamlı tásirin tiygizdi»1 Sonday– aq bir qatar sabaqlıqlarda, ulıwma bilim beriw mektepleri ushın arnalǵan oqıw qollanbalarda B. Qayıpnazarovtıń dóretiwshiliginen úzindiler, ayırım qosıqları kiritildi. Mısalı, belgili ádebiyatshı ilimpazlar S.Axmetov, Q.Kamalovtıń, A.Alımov hám J.Ábdireymovlardıń birgeliktegi avtorlıǵındaǵı XÍ klass ushın «Qaraqalpaq ádebiyatı» sabaqlıǵında shayır B.Qayıpnazarovtıń dóretiwshiligi haqqında tómendegishe pikirlerdi bildiredi: «Ol kúnniń talabı menen jasaytuǵın shayır, sonlıqtanda onıń qosıqlarınıń teması sulıw, taza muhabbat, doslıq, adamgershilik, húrmet qusaǵan ádiwli máselelerge qurılǵan.»2 shıǵarmaların úyreniwde ámeliy hám teoriyalıq jaqtan material sıpatında paydalanıwǵa boladı. Onıń qosıqlarınıń tematikası, haqıyqatında da túrlishe máselelerge qurılǵan. Bul shayırdıń óziniń turmısında da eki, úsh dáwirdi kórgen shayır ekenligi, sol dáwirlerdigi waqıyalar menen tanıs ekenligi, anıǵıraǵı ekinshi jer júzlik urıs qatnasıwshısı bolǵanlıǵı onıń shıǵarmalarında da óz sáwlesin tapqan.

1Axmetov S., Kamalov Q., Alımov A, Abdireymov J. Qaraqalpaq ádebiyatı (XÍ klass ushın sabaqlıq). Nókis, Bilim, 1997.

2Mámbetniyazov T., Bekbergenova Z., Mámbetniyazova Z. XX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı (9-klass ushın sabaqlıq). Nókis, Bilim, 2006.

7

I Bap. B. Qayıpnazarov shıǵarmalarında kórkemlik ózgeshelikler

B. Qayıpnazarov óz dáwiriniń belgili azamatı, kórnekli shayır. Búgingi kúnde de onıń túrlishe tematikaǵa arnalǵan shıǵarmaları ulken súyispenshilik penen úyrenilmekte. Onıń dóretiwshiligindegi kóplegen epizod, waqıyalar deregi, eń birinshi náwbette ómiri menen baylanıslı bolıp espalanadı.

B. Qayıpnazarov 1916–2001–jıllar aralıǵında jasadı hám dóretiwshilik penen shuǵıllandı. Ol 1916–jılı Shımbay rayonında tuwılǵan. Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Berdaq atındaǵı respublikalıq sıylıqtıń laureatı B. Qayıpnazarovtıń dáslepki qosıqları baspa sózde 1930-jıllardan baslap jarıq kóre basladı. Onıń basqa dóretiwshilik insanlarınan ózgesheligi, ol bárhama bir janrda, poeziya janrında qálem terbetti. Sonlıqtan onı ádebiyatta shayır sıpatında tanıymız. Onıń usı kúnge shekem on besten aslam qosıqları, poemaları, orıs, ózbek hám ana tilimiz qaraqalpaq tilinde shıqtı. Onıń ayırımları haqqında aytıp ótetuǵın bolsaq:

–«Qosıqlar»; (1950)

–«Kók emen»; (1956)

–«Xalıqqa xızmet qılaman»; (1947)

–«Altın gúz»; (1959)

–«Súy dostım»; (1962)

–«Nárwan»; (1972)

–«Qızıl gúl»; (1958)

–«Meniń baxıtım»; (1966)

–«Gúldáste»; (1981)

–«Tańlamalı shıǵarmaları» (1981)

–«Men seniń bir shaqańman»; (1977) qosıqlar toplamları baspada

járiyalandı. Onıń tereń lirizm menen jazılǵan shıǵarmaları keń jámiyetshilik, oqıwshılar qáwimin tematikasınıń keńligi, kórkemligi, tereń filosofiyaǵa tolı ekenligi menen ózine tartadı.

Onıń dóretiwshiliginde lirika ayrıqsha orındı tutadı. Shayır ómirdiń qaysı tarawınan qosıq jazsa da, tuwılǵan jeriniń sulıwlıǵın, márt adamlardıń turmısın yamasa muhabbat haqqında qosıq jazsa da, onı tábiyat kórinisinde

8

súwretleydi. Ol átirapımızdaǵı ómirdiń, dúńyanıń gózzallıǵın hár túrli kórkin tillik boyawlar menen táriypleydi. Mısalı, «Jazdım» dep atalǵan qosıǵında tómendegishe súwretleydi:

Dáwran kelip, baxıt kúlgen,

Men elimniń gúlin jazdım.

Juwap shashıp qulpı dóngen,

Jawdırasqan túrin jazdım.1

(«Jazdım», 77-bet)

Onıń derlik barlıq qosıǵında gúl, ulıwma tábiyat haqqında túsinikler súwretlenedi.

«Gúl» obrazı simvolikalıq obraz bolıp sol arqalı shayır jańa adam hám jańa turmıs obrazın beredi. Bizińshe, hár bir dáwirdiń, hár bir zamannıń óz qosıǵı boladı. Onı álbette, xalıq esinen shıǵarmaydı. Usınday qosıqlarınıń qatarına miynet etiw, erinsheklikten awlaq bolıw temasına arnalǵan B.Qayıpnazarovtıń «Miynet et», «Miynet etiw–húrmetli is» hám t.b. qosıqları 1940–jıllarda jazıldı. Bul qosıqtıń xalqımız ushın áhmiyetli tárepi, ol elege shekem belgili baqsılarımız, qosıqshılarımız tárepinen úlken zawıq penen atqarılıp kiyatır hám xalqımızdıń kewlinen tereń orın alǵan. Bul qosıqlarda tek miynet táriyplenip qoymaydı, al,

Watan–anaǵa, tuwılǵan jerge bolǵan súyiwshilik oǵada ayrıqsha súwretlenedi.

Shayırdıń eki qosıǵı da xalıq ishine keńnen taralıp, shayırdı xalıqqa tanıttı. Bul eki qosıqta da adamnıń tirishilik hám turmıs táriziniń eń tiykarǵı deregi – miynet, sonday–aq adamnıń jasaǵan jeri, Watanı, shayır sezimi arqalı jetkeriledi hám onda azamatlıq patriotlıq sezim ulıǵlanadı. Mısalı:

«Janımnan áziyz anam dep, Húr Watandı súygen er, Kúdiretli kúshlerińdi, Kórset xalıqqa xızmet et.»2

(«Miynet et», 45-bet)

1Qayıpnazarov B. Gúldáste, Nókis, Qaraqalpaqstan, 1974, 77-bet.

2Qayıpnazarov B. Tańlamalı shıǵarmaları, (bir tomlıq), Nókis, Qaraqalpaqstan, 1981, 45-bet.

9

Ulıwma xalqımızdıń turmısında óz qıyan– keski waqıyaları, qanlı izleri, jalınlı jılları menen iz qaldırǵan ekinshi dúńya júzlik urıs mártlikti talap etti,

álbette, onısız jeńislerge erisiw qıyın edi.

Shayır «Kók emen» qosıǵında urıs waqtındaǵı jawıngerlerdiń qaharmanlıq

obrazın dóretedi. Bul qosıqta urıs temasındaǵı qosıqlardan bolıp, qaraqalpaq poeziyasında oǵada áhmiyetli, xrestomatiyalıq qosıqlardan biri bolıp esaplanadı.

«Kók emen» qosıǵınıń bunday oǵada emocional–ekrpressivlik xarakterge iye bolıp, tásirli shıǵıwında shayırdıń sol urıs waqıyalarınıń ishinde bolıwı hám onı waqıt ótkennen keyin tipiklestirgen jaǵdayda súwretlewi boldı. Mine, usı qosıqtaǵı

tábiyat arqalı adamnıń qaharmanlıǵın bılay táriypleydi:

Ǵazap penen qarap dushpanǵa, Kekli soldattay tur kók emen,

Shaqaların shırpısa-da oq,

Tip – tik qáddin iymeydi tómen.1

Tuwısqan xalıqlardıń doslıǵın, sonday – aq onıń búgingi ájayıp kórinisi

B.Qayıpnazarov dóretiwshiliginde salmaqlı orındı iyeleydi.

Jer kóriw, el kóriw onıń dóretiwshiliginde qosıqlarınıń mazmunın jáne de

keńeytti dep bahalawǵa boladı. Sonlıqtan da shayırdıń mashaqatlı dóretiwshiligi

shayırlarımızdan bolıp esaplanadı. Onıń dáslepki qosıqları baspa sózde 30– jıllarda shıqtı.

Mine, usınnan beri 50 jıldan aslam dáwir ishinde ádebiyat maydanında tınımsız islep kiyatırǵan ádebiyatımızdıń jan kúyerlerinen biri boldı.Onıń

1 Qayıpnazarov B. Kok emen, Nókis, QQMB, 1956, 5-bet.

10